නමො තස්‌ස භගවතො අරහතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස
පදරූපසිද්‌ධි
ගන්‌ථාරම්‌භ
[ක]
සුබුද්‌ධසම්‌බොධියුගන්‌ධරොදිතං;
තිබුද්‌ධඛෙත්‌තෙකදිවාකරං ජිනං,
සධම්‌මසඞ්‌ඝං සිරසා’භිවන්‌දිය.
[ඛ]
කච්‌චායනඤ්‌චාචරියං නමිත්‌වා,
නිස්‌සාය කච්‌චායනවණ්‌ණනාදිං;
බාලප්‌පබොධත්‌ථමුජුං කරිස්‌සං,
බ්‍යත්‌තං සුකණ්‌ඩං පදරූපසිද්‌ධිං.
1. සන්‌ධිකණ්‌ඩ
තත්‌ථ ජිනසාසනාධිගමස්‌ස අක්‌ඛරකොසල්‌ලමූලකත්‌තා තං සම්‌පාදෙතබ්‌බන්‌ති දස්‌සෙතුං අභිධෙය්‍යප්‌පයොජනවාක්‍යමිදමුච්‌චතෙ.
යො කොචි ලොකියලොකුත්‌තරාදිභෙදො වචනත්‌ථො, සො සබ්‌බො අක්‌ඛරෙහෙව සඤ්‌ඤායතෙ. සිථිලධනිතාදිඅක්‌ඛරවිපත්‌තියඤ්‌හි අත්‌ථස්‌ස දුන්‌නයතා හොති, තස්‌මා අක්‌ඛරකොසල්‌ලං බහූපකාරං බුද්‌ධවචනෙසු, එත්‌ථ පදානිපි අක්‌ඛරසන්‌නිපාතරූපත්‌තා අක්‌ඛරෙස්‌වෙව සඞ්‌ගය්‌හන්‌ති.
තස්‌මා අක්‌ඛරකොසල්‌ලං, සම්‌පාදෙය්‍ය හිතත්‌ථිකො;
උපට්‌ඨහං ගරුං සම්‌මා, උට්‌ඨානාදීහි පඤ්‌චහි.
සඤ්‌ඤාවිධාන
තත්‌ථාදො තාව සද්‌දලක්‌ඛණෙ වොහාරවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථං සඤ්‌ඤාවිධානමාරභීයතෙ.
අක්‌ඛරා අපි ආදයො එකචත්‌තාලීසං, තෙ ච ඛො ජිනවචනානුරූපා අකාරාදයො නිග්‌ගහීතන්‌තා එකචත්‌තාලීසමත්‌තා වණ්‌ණා පච්‌චෙකං අක්‌ඛරා නාම හොන්‌ති. තං යථා – ආ ඉ ඊ උ ඌ එ ඔ, ක ඛ ග ඝ ඞ, ච ඡ ජ ඣ ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම, ය ර ලව ස හ ළ අං-ඉති අක්‌ඛරා.
නක්‌ඛරන්‌තීති අක්‌ඛරා, අ ආදි යෙසං තෙ ආදයො. අකාරාදීනමනුක්‌කමො පනෙස ඨානාදික්‌කමසන්‌නිස්‌සිතො, තථා හි ඨානකරණප්‌පයතනෙහි වණ්‌ණා ජායන්‌තෙ, තත්‌ථ ඡ ඨානානි කණ්‌ඨතාලුමුද්‌ධදන්‌තඔට්‌ඨනාසිකාවසෙන.
තත්‌ථ – අවණ්‌ණ කවග්‌ග හකාරා කණ්‌ඨජා.
ඉවණ්‌ණ චවග්‌ග යකාරා තාලුජා. ටවග්‌ග රකාර ළකාරා මුද්‌ධජා. තවග්‌ග ලකාර සකාරා දන්‌තජා. උවණ්‌ණ පවග්‌ගා ඔට්‌ඨජා. එකාරො කණ්‌ඨතාලුජො. ඔකාරො කණ්‌ඨොට්‌ඨජො.
නිග්‌ගහීතං නාසිකට්‌ඨානජං.
ඞ ඤ ණ න මා සකට්‌ඨානජා, නාසිකට්‌ඨානජා චාති.
හකාරං පඤ්‌චමෙහෙව, අන්‌තට්‌ඨාහි ච සංයුතං;
ඔරසන්‌ති වදන්‌තෙත්‌ථ, කණ්‌ඨජං තදසංයුතං.
කරණං ජිව්‌හාමජ්‌ඣං තාලුජානං, ජිව්‌හොපග්‌ගං මුද්‌ධජානං, ජිව්‌හාග්‌ගං දන්‌තජානං, සෙසා සකට්‌ඨානකරණා.
පයතනං සංවුතාදිකරණවිසෙසො. සංවුතත්‌තමකාරස්‌ස, විවටත්‌තං සෙසසරානං සකාරහකාරානඤ්‌ච, ඵුට්‌ඨං වග්‌ගානං, ඊසංඵුට්‌ඨං යරලවානන්‌ති.
එවං ඨානකරණප්‌පයතනසුතිකාලභින්‌නෙසු අක්‌ඛරෙසු සරා නිස්‌සයා, ඉතරෙ නිස්‌සිතා. තත්‌ථ –
නිස්‌සයාදො සරා වුත්‌තා, බ්‍යඤ්‌ජනා නිස්‌සිතා තතො;
වග්‌ගෙකජා බහුත්‌තාදො, තතො ඨානලහුක්‌කමා.
වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘පඤ්‌චන්‌නං පන ඨානානං, පටිපාටිවසාපි ච;
නිස්‌සයාදිප්‌පභෙදෙහි, වුත්‌තො තෙසමනුක්‌කමො’’ති.
එකෙනාධිකා චත්‌තාලීසං එකචත්‌තාලීසං, එතෙන ගණනපරිච්‌ඡෙදෙන –
අධිකක්‌ඛරවන්‌තානි, එකතාලීසතො ඉතො;
න බුද්‌ධවචනානීති, දීපෙතාචරියාසභො.
අපිග්‌ගහණං හෙට්‌ඨා වුත්‌තානං අපෙක්‌ඛාකරණත්‌ථං.
තත්‌ථ තෙසු අක්‌ඛරෙසු අකාරාදීසු ඔකාරන්‌තා අට්‌ඨ අක්‌ඛරා සරා නාම හොන්‌ති. තං යථා – අ ආ ඉ ඊ උ ඌ එ ඔ-ඉති සරා.
ඔ අන්‌තො යෙසං තෙ ඔදන්‌තා, දකාරො සන්‌ධිජො, සරන්‌ති ගච්‌ඡන්‌තීති සරා, බ්‍යඤ්‌ජනෙ සාරෙන්‌තීතිපි සරා.
‘‘තත්‌ථා’’ති වත්‌තතෙ.
තත්‌ථ අට්‌ඨසු සරෙසු ලහුමත්‌තා තයො සරා රස්‌සා නාම හොන්‌ති. තං යථා – අ ඉ උ-ඉති රස්‌සා.
ලහුකා මත්‌තා පමාණං යෙසං තෙ ලහුමත්‌තා, මත්‌තාසද්‌දො චෙත්‌ථ අච්‌ඡරාසඞ්‌ඝාතඅක්‌ඛිනිමීලනසඞ්‌ඛාතං කාලං වදති, තාය මත්‌තාය එකමත්‌තා රස්‌සා, ද්‌විමත්‌තා දීඝා, අඩ්‌ඪමත්‌තා බ්‍යඤ්‌ජනා. ලහුග්‌ගහණඤ්‌චෙත්‌ථ ඡන්‌දසි දියඩ්‌ඪමත්‌තස්‌සාපි ගහණත්‌ථං. රස්‌සකාලයොගතො රස්‌සා, රස්‌සකාලවන්‌තො වා රස්‌සා.
සරරස්‌සග්‌ගහණානි ච වත්‌තන්‌තෙ.
තත්‌ථ අට්‌ඨසු සරෙසු රස්‌සෙහි අඤ්‌ඤෙ ද්‌විමත්‌තා පඤ්‌ච සරා දීඝා නාම හොන්‌ති. තං යථා – ආ ඊ ඌ එ ඔ-ඉති දීඝා.
අඤ්‌ඤග්‌ගහණං දියඩ්‌ඪමත්‌තිකානම්‌පි සඞ්‌ගහණත්‌ථං. දීඝකාලෙ නියුත්‌තා, තබ්‌බන්‌තො වා දීඝා. ක්‌වචි සංයොගපුබ්‌බා එකාරොකාරා රස්‌සා ඉව වුච්‌චන්‌තෙ. යථා – එත්‌ථ, සෙය්‍යො, ඔට්‌ඨො, සොත්‌ථි. ක්‌වචීති කිං? මං චෙ ත්‌වං නිඛණං වනෙ. පුත්‌තො ත්‍යාහං මහාරාජ.
ද්‌වින්‌නං සමූහො දු, තස්‌මිං දුම්‌හි. සංයොගභූතෙ අක්‌ඛරෙ පරෙ යො පුබ්‌බො රස්‌සක්‌ඛරො, සො ගරුසඤ්‌ඤො හොති. යථා – දත්‌වා, හිත්‌වා, භුත්‌වා.
‘‘ගරූ’’ති වත්‌තතෙ.
දීඝො ච සරො ගරුසඤ්‌ඤො හොති. යථා – නාවා, නදී, වධූ, ද්‌වෙ, තයො. ගරුකතො අඤ්‌ඤො ‘‘ලහුකො’’ති වෙදිතබ්‌බො.
ඨපෙත්‌වා අට්‌ඨ සරෙ සෙසා අඩ්‌ඪමත්‌තා අක්‌ඛරා කකාරාදයො නිග්‌ගහීතන්‌තා තෙත්‌තිංස බ්‍යඤ්‌ජනා නාම හොන්‌ති. වුත්‌තෙහි අඤ්‌ඤෙ සෙසා. බ්‍යඤ්‌ජීයති එතෙහි අත්‌ථොති බ්‍යඤ්‌ජනා. තං යථා – ක ඛ ග ඝ ඞ, ච ඡ ජ ඣ ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම, ය ර ලව ස හ ළ අං-ඉති බ්‍යඤ්‌ජනා. කකාරාදීස්‌වකාරො උච්‌චාරණත්‌ථො.
‘‘බ්‍යඤ්‌ජනා’’ති වත්‌තතෙ.
තෙසං ඛො බ්‍යඤ්‌ජනානං කකාරාදයො මකාරන්‌තා පඤ්‌චවීසති බ්‍යඤ්‌ජනා පඤ්‌චපඤ්‌චවිභාගෙන වග්‌ගා නාම හොන්‌ති. තං යථා – ක ඛ ග ඝ ඞ, ච ඡ ජ ඣ ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම-ඉති වග්‌ගා.
තෙ පන පඨමක්‌ඛරවසෙන කවග්‌ගචවග්‌ගාදිවොහාරං ගතා, වග්‌ගොති සමූහො, තත්‌ථ පඤ්‌චපඤ්‌චවිභාගෙනාති වා පඤ්‌ච පඤ්‌ච එතෙසමත්‌ථීති වා පඤ්‌චපඤ්‌චසො, මො අන්‌තො යෙසං තෙ මන්‌තා.
අකාරො උච්‌චාරණත්‌ථො, ඉතිසද්‌දො පනානන්‌තරවුත්‌තනිදස්‌සනත්‌ථො, අංඉති යං අකාරතො පරං වුත්‌තං බින්‌දු, තං නිග්‌ගහීතං නාම හොති. රස්‌සස්‌සරං නිස්‌සාය ගය්‌හති, කරණං නිග්‌ගහෙත්‌වා ගය්‌හතීති වා නිග්‌ගහීතං.
කරණං නිග්‌ගහෙත්‌වාන, මුඛෙනාවිවටෙන යං;
වුච්‌චතෙ නිග්‌ගහීතන්‌ති, වුත්‌තං බින්‌දු සරානුගං.
ඉධ අවුත්‌තානං පරසමඤ්‌ඤානම්‌පි පයොජනෙ සති ගහණත්‌ථං පරිභාසමාහ.
යා ච පන පරස්‌මිං සක්‌කතගන්‌ථෙ, පරෙසං වා වෙය්‍යාකරණානං සමඤ්‌ඤා ඝොසාඝොසලොපසවණ්‌ණසංයොගලිඞ්‌ගාදිකා, තා පයොගෙ සති එත්‌ථාපි යුජ්‌ජන්‌තෙ.
පරස්‌මිං, පරෙසං වා සමඤ්‌ඤා පරසමඤ්‌ඤා, වෙය්‍යාකරණෙ, වෙය්‍යාකරණමධීතානං වා සමඤ්‌ඤාත්‍යත්‌ථො. පයුජ්‌ජනං පයොගො, විනියොගො.
තත්‌ථ වග්‌ගානං පඨමදුතියා, සකාරො ච අඝොසා. වග්‌ගානං තතියචතුත්‌ථපඤ්‌චමා, ය ර ලව හ ළා චාති එකවීසති ඝොසා නාම.
එත්‌ථ ච වග්‌ගානං දුතියචතුත්‌ථා ධනිතාතිපි වුච්‌චන්‌ති, ඉතරෙ සිථිලාති. විනාසො ලොපො. රස්‌සස්‌සරා සකදීඝෙහි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං සවණ්‌ණා නාම, යෙ සරූපාතිපි වුච්‌චන්‌ති. සරානන්‌තරිතානි බ්‍යඤ්‌ජනානි සංයොගො. ධාතුප්‌පච්‌චයවිභත්‌තිවජ්‌ජිතමත්‌ථවං ලිඞ්‌ගං. විභත්‍යන්‌තං පදං. ඉච්‌චෙවමාදි.
ඉති සඤ්‌ඤාවිධානං.
සරසන්‌ධිවිධාන
අථ සරසන්‌ධි වුච්‌චතෙ.
ලොක අග්‌ගපුග්‌ගලො, පඤ්‌ඤා ඉන්‌ද්‍රියං, තීණි ඉමානි, නො හි එතං, භික්‌ඛුනී ඔවාදො, මාතු උපට්‌ඨානං, සමෙතු ආයස්‌මා, අභිභූ ආයතනං, ධනා මෙ අත්‌ථි, සබ්‌බෙ එව, තයො අස්‌සු ධම්‌මා, අසන්‌තො එත්‌ථ න දිස්‌සන්‌ති ඉතීධ සරාදිසඤ්‌ඤායං සබ්‌බසන්‌ධිකරණට්‌ඨානෙ බ්‍යඤ්‌ජනවියොජනත්‌ථං පරිභාසමාහ.
සරෙනාති නිස්‌සක්‌කෙ කරණවචනං, සහයොගෙ වා, සන්‌ධිතබ්‌බෙ සරසහිතං පුබ්‌බබ්‍යඤ්‌ජනං අනතික්‌කමන්‌තො අධොඨිතමස්‌සරඤ්‌ච කත්‌වා සරතො වියොජයෙති සරතො බ්‍යඤ්‌ජනං වියොජෙතබ්‌බං. එත්‌ථ ච අස්‌සරග්‌ගහණසාමත්‌ථියෙන ‘‘බ්‍යඤ්‌ජන’’න්‌ති ලද්‌ධං.
සරා ඛො සබ්‌බෙපි සරෙ පරෙ ඨිතෙ ලොපං පප්‌පොන්‌ති. ලොපොති අදස්‌සනං අනුච්‌චාරණං. එත්‌ථ සරාති කාරියීනිද්‌දෙසො. බහුවචනං පනෙත්‌ථ එකෙකස්‌මිං සරෙ පරෙ බහූනං ලොපඤාපනත්‌ථං. සරෙති නිමිත්‌තනිද්‌දෙසො, නිමිත්‌තසත්‌තමී චායං, නිමිත්‌තොපාදානසාමත්‌ථියතො වණ්‌ණකාලබ්‍යවධානෙ සන්‌ධිකාරියං න හොති. ලොපන්‌ති කාරියනිද්‌දෙසො, ඉදං පන සුත්‌තං උපරි පරලොපවිධානතො පුබ්‌බලොපවිධානන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං, එවං සබ්‌බත්‌ථ සත්‌තමීනිද්‌දෙසෙ පුබ්‌බස්‌සෙව විධි, න පරස්‌ස විධානන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
‘‘අස්‌සරං, අධොඨිත’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ, සිලිට්‌ඨකථනෙ පරිභාසමාහ.
සරරහිතං ඛො බ්‍යඤ්‌ජනං අධොඨිතං පරක්‌ඛරං නයෙ යුත්‌තෙ ඨානෙති පරනයනං කාතබ්‌බං. එත්‌ථ යුත්‌තග්‌ගහණං නිග්‌ගහීතනිසෙධනත්‌ථං, තෙන ‘‘අක්‌කොච්‌ඡි මං අවධි ම’’න්‌තිආදීසු පරනයනසන්‌දෙහො න හොති.
ලොකග්‌ගපුග්‌ගලො, පඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියං, තීණිමානි, නොහෙතං, භික්‌ඛුනොවාදො, මාතුපට්‌ඨානං, සමෙතායස්‌මා, අභිභායතනං, ධනා මත්‌ථි, සබ්‌බෙව, තයස්‌සු ධම්‌මා, අසන්‌තෙත්‌ථ න දිස්‌සන්‌ති.
යස්‌ස ඉදානි, සඤ්‌ඤා ඉති, ඡායා ඉව, කථා එව කා, ඉති අපි, අස්‌සමණී අසි, චක්‌ඛු ඉන්‌ද්‍රියං, අකතඤ්‌ඤූ අසි, ආකාසෙ ඉව, තෙ අපි, වන්‌දෙ අහං, සො අහං, චත්‌තාරො ඉමෙ, වසලො ඉති, මොග්‌ගල්‌ලානො ආසි බීජකො, පාතො එවාතීධ පුබ්‌බලොපෙ සම්‌පත්‌තෙ ‘‘සරෙ’’ති අධිකාරො, ඉධ පන ‘‘අත්‌ථවසා විභත්‌තිවිපරිණාමො’’ති කත්‌වා ‘‘සරො, සරම්‌හා, ලොප’’න්‌ති ච වත්‌තමානෙ –
අසමානරූපම්‌හා සරම්‌හා පරො සරො ලොපං පප්‌පොති වා. සමානං රූපං අස්‌සාති සරූපො, න සරූපො අසරූපො, අසවණ්‌ණො . යස්‌මා පන මරියාදායං, අභිවිධිම්‌හි ච වත්‌තමානො ආඋපසග්‌ගො විය වාසද්‌දො ද්‌විධා වත්‌තතෙ, කත්‌ථචි විකප්‌පෙ, කත්‌ථචි යථාවවත්‌ථිතරූපපරිග්‌ගහෙ, ඉධ පන පච්‌ඡිමෙ, තතො නිච්‌චමනිච්‌චමසන්‌තඤ්‌ච විධිමෙත්‌ථ වාසද්‌දො දීපෙති. ‘‘නයෙ පරං යුත්‌තෙ’’ති පරං නෙතබ්‌බං.
යස්‌සදානි යස්‌ස ඉදානි, සඤ්‌ඤාති සඤ්‌ඤා ඉති, ඡායාව ඡායා ඉව, කථාව කා කථා එව කා, ඉතීපි ඉති අපි, අස්‌සමණීසි අස්‌සමණී අසි. චක්‌ඛුන්‌ද්‍රිය මිති නිච්‌චං. අකතඤ්‌ඤූසි අකතඤ්‌ඤූ අසි, ආකාසෙව ආකාසෙ ඉව, තෙපි තෙ අපි, වන්‌දෙහං වන්‌දෙ අහං, සොහං සො අහං, චත්‌තාරොමෙ චත්‌තාරො ඉමෙ, වසලොති වසලො ඉති, මොග්‌ගල්‌ලානොසි බීජකො මොග්‌ගල්‌ලානො ආසි බීජකො, පාතොව පාතො එව.
ඉධ න භවති – පඤ්‌චින්‌ද්‍රියානි, සද්‌ධින්‌ද්‍රියං, සත්‌තුත්‌තමො, එකූනවීසති, යස්‌සෙතෙ, සුගතොවාදො, දිට්‌ඨාසවො, දිට්‌ඨොඝො, චක්‌ඛායතනං, තං කුතෙත්‌ථ ලබ්‌භා ඉච්‌චාදි.
භවති ච වවත්‌ථිතවිභාසාය.
අවණ්‌ණතො සරොදානී-තීවෙවාදිං විනා පරො;
න ලුප්‌පතඤ්‌ඤතො දීඝො, ආසෙවාදිවිවජ්‌ජිතො.
බන්‌ධුස්‌ස ඉව, උප ඉක්‌ඛති, උප ඉතො, අව ඉච්‌ච, ජින ඊරිතං, න උපෙති, චන්‌ද උදයො, යථා උදකෙ ඉතීධ පුබ්‌බාවණ්‌ණස්‌සරානං ලොපෙ කතෙ ‘‘පරො, අසරූපෙ’’ති ච වත්‌තතෙ, තථා ‘‘ඉවණ්‌ණො යං නවා’’ති ඉතො ඉවණ්‌ණග්‌ගහණඤ්‌ච, ‘‘වමොදුදන්‌තාන’’න්‌ති ඉතො උග්‌ගහණඤ්‌ච සීහගතියා ඉධානුවත්‌තෙතබ්‌බං.
ඉවණ්‌ණභූතො, උකාරභූතො ච පරො සරො අසරූපෙ පුබ්‌බස්‌සරෙ ලුත්‌තෙ ක්‌වචි අසවණ්‌ණං පප්‌පොති. නත්‌ථි සවණ්‌ණා එතෙසන්‌ති අසවණ්‌ණා, එකාරොකාරා, තත්‌ථ ඨානාසන්‌නවසෙන ඉවණ්‌ණුකාරානමෙකාරොකාරා හොන්‌ති.
බන්‌ධුස්‌සෙව, උපෙක්‌ඛති, උපෙතො, අවෙච්‌ච, ජිනෙරිතං, නොපෙති, චන්‌දොදයො, යථොදකෙ. ක්‌වචීති කිං? තත්‍රිමෙ, යස්‌සින්‌ද්‍රියානි, මහිද්‌ධිකො, සබ්‌බීතියො, තෙනුපසඞ්‌කමි, ලොකුත්‌තරො. ලුත්‌තෙති කිං? ඡ ඉමෙ ධම්‌මා, යථා ඉදං, කුසලස්‌ස උපසම්‌පදා. අසරූපෙති කිං? චත්‌තාරිමානි, මාතුපට්‌ඨානං.
එත්‌ථ ච සතිපි හෙට්‌ඨා වාග්‌ගහණෙ ක්‌වචිකරණතො අවණ්‌ණෙ එව ලුත්‌තෙ ඉධ වුත්‌තවිධි හොතීති දට්‌ඨබ්‌බං. තතො ඉධ න භවති – දිට්‌ඨුපාදානං, පඤ්‌චහුපාලි, මුදින්‌ද්‍රියං, යො මිස්‌සරොති.
තත්‍ර අයං, බුද්‌ධ අනුස්‌සති, ස අත්‌ථිකා, පඤ්‌ඤවා අස්‌ස, තදා අහං, යානි ඉධ භූතානි, ගච්‌ඡාමි ඉති, අති ඉතො, කිකී ඉව, බහු උපකාරං, මධු උදකං, සු උපධාරිතං, යොපි අයං , ඉදානි අහං, සචෙ අයං, අප්‌පස්‌සුතො අයං, ඉතර ඉතරෙන, සද්‌ධා ඉධ විත්‌තං, කම්‌ම උපනිස්‌සයො, තථා උපමං, රත්‌ති උපරතො, වි උපසමො ඉච්‌චත්‍ර පුබ්‌බස්‌සරානං ලොපෙ කතෙ –
‘‘ක්‌වචී’’ති අධිකාරො, ‘‘පරො, ලුත්‌තෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
සරො ඛො පරො පුබ්‌බස්‌සරෙ ලුත්‌තෙ ක්‌වචි දීඝභාවං පප්‌පොතීති ඨානාසන්‌නවසෙන රස්‌සස්‌සරානං සවණ්‌ණදීඝො.
තත්‍රායං, බුද්‌ධානුස්‌සති, සාත්‌ථිකා, පඤ්‌ඤවාස්‌ස, තදාහං, යානීධ භූතානි, ගච්‌ඡාමීති, අතීතො, කිකීව, බහූපකාරං, මධූදකං, සූපධාරිතං, යොපායං, ඉදානාහං, සචායං, අප්‌පස්‌සුතායං, ඉතරීතරෙන, සද්‌ධීධ විත්‌තං, කම්‌මූපනිස්‌සයො, තථූපමං, රත්‌තූපරතො, වූපසමො.
ක්‌වචීති කිං? අචිරං වත’යං කායො, කිම්‌පිමාය, තීණිමානි, පඤ්‌චසුපාදානක්‌ඛන්‌ධෙසු, තස්‌සත්‌ථො, පඤ්‌චඞ්‌ගිකො, මුනින්‌දො, සතින්‌ද්‍රියං, ලහුට්‌ඨානං, ගච්‌ඡාමහං, තත්‍රිදං, පඤ්‌චහුපාලි, නත්‌ථඤ්‌ඤං. ලුත්‌තෙති කිං? යථා අයං, නිමි ඉව රාජා, කිකී ඉව, සු උපධාරිතං.
ලොකස්‌ස ඉති, දෙව ඉති, වි අති පතන්‌ති, වි අති නාමෙන්‌ති, සඞ්‌ඝාටි අපි, ජීවිතහෙතු අපි, විජ්‌ජු ඉව, කිංසු ඉධ විත්‌තං, සාධු ඉති ඉතීධ පරස්‌සරානං ලොපෙ කතෙ –
‘‘ලුත්‌තෙ, දීඝ’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
පුබ්‌බො සරො පරස්‌සරෙ ලුත්‌තෙ ක්‌වචිදීඝං පප්‌පොති. චග්‌ගහණං ලුත්‌තදීඝග්‌ගහණානුකඩ්‌ඪනත්‌ථං, තං ‘‘චානුකඩ්‌ඪිතමුත්‌තරත්‍ර නානුවත්‌තතෙ’’ති ඤාපනත්‌ථං.
ලොකස්‌සාති, දෙවාති, වීතිපතන්‌ති, වීතිනාමෙන්‌ති, සඞ්‌ඝාටීපි, ජීවිතහෙතූපි, විජ්‌ජූව, කිංසූධ විත්‌තං, සාධූති.
ක්‌වචීති කිං? යස්‌සදානි, ඉතිස්‌ස, ඉදානිපි, තෙසුපි, චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං, කින්‌නුමාව.
අධිගතො ඛො මෙ අයං ධම්‌මො, පුත්‌තො තෙ අහං, තෙ අස්‌ස පහීනා, පබ්‌බතෙ අහං, යෙ අස්‌ස ඉතීධ පුබ්‌බලොපෙ සම්‌පත්‌තෙ –
එකාරස්‌ස පදන්‌තභූතස්‌ස ඨානෙ සරෙ පරෙ ක්‌වචි යකාරාදෙසො හොති. අකාරෙමෙතෙයෙසද්‌දාදිස්‌සෙවායං විධි, යන්‌ති යං රූපං, එ එව අන්‌තො එදන්‌තො, ආදෙසිට්‌ඨානෙ ආදිස්‌සතීති ආදෙසො. ‘‘බ්‍යඤ්‌ජනෙ’’ති අධිකිච්‌ච ‘‘දීඝ’’න්‌ති දීඝො.
ක්‌වචීති කිං? තෙ නාගතා, පුත්‌තා මත්‌ථි. අන්‌තග්‌ගහණං කිං? ධම්‌මචක්‌කං පවත්‌තෙන්‌තො, දමෙන්‌තො චිත්‌තං.
යාවතකො අස්‌ස කායො, තාවතකො අස්‌ස බ්‍යාමො, කො අත්‌ථො, අථ ඛො අස්‌ස, අහං ඛො අජ්‌ජ, යො අයං, සො අස්‌ස, සො එව, යතො අධිකරණං, අනු අද්‌ධමාසං, අනු එති, සු ආගතං, සු ආකාරො, දු ආකාරො, චක්‌ඛු ආපාථං, බහු ආබාධො, පාතු අකාසි, න තු එවාතීධ –
ඔකාරුකාරානං අන්‌තභූතානං සරෙ පරෙ ක්‌වචි වකාරාදෙසො හොති. ක ඛ ය තසද්‌දාදිඔකාරස්‌සෙදං ගහණං.
යාවතක්‌වස්‌ස කායො, තාවතක්‌වස්‌ස බ්‍යාමො, ක්‌වත්‌ථො, අථ ඛ්‌වස්‌ස, අහං ඛ්‌වජ්‌ජ, ය්‌වායං, ස්‌වස්‌ස, ස්‌වෙව, යත්‌වාධිකරණං, අන්‌වද්‌ධමාසං, අන්‌වෙභි, ස්‌වාගතං, ස්‌වාකාරො, ද්‌වාකාරො, චක්‌ඛ්‌වාපාථං, බහ්‌වාබාධො, පාත්‌වාකාසි, න ත්‌වෙව.
ක්‌වචීති කිං? කො අත්‌ථො, අථ ඛො අඤ්‌ඤතරා, යොහං, සොහං, චත්‌තාරොමෙ, සාගතං, සාධාවුසො, හොතූති. අන්‌තග්‌ගහණං කිං? සවනීයං, විරවන්‌ති.
පටිසන්‌ථාරවුත්‌ති අස්‌ස, සබ්‌බා විත්‌ති අනුභුය්‍යතෙ, වි අඤ්‌ජනං, වි ආකතො, නදී ආසන්‌නො ඉතීධ මණ්‌ඩූකගතියා ‘‘අසරූපෙ’’ති වත්‌තතෙ.
පුබ්‌බො ඉවණ්‌ණො අසරූපෙ සරෙ පරෙ යකාරං පප්‌පොති නවා. ඉ එව වණ්‌ණො ඉවණ්‌ණො, නවාසද්‌දො ක්‌වචිසද්‌දපරියායො.
පටිසන්‌ථාරවුත්‍යස්‌ස, සබ්‌බා විත්‍යානුභුය්‍යතෙ, බ්‍යඤ්‌ජනං, බ්‍යාකතො, නද්‍යාසන්‌නො.
නවාති කිං? පඤ්‌චහඞ්‌ගෙහි, තානි අත්‌තනි, ගච්‌ඡාමහං, මුත්‌තචාගී අනුද්‌ධතො. අසරූපෙති කිං? ඉතිහිදං, අග්‌ගීව, අත්‌ථීති.
අති අන්‌තං, අති ඔදාතා, පති අයො, පති ආහරති, පති එති, ඉති අස්‌ස, ඉති එතං, ඉතිආදි ඉතීධ ‘‘ඉවණ්‌ණො යං නවා’’ති යකාරාදෙසෙ සම්‌පත්‌තෙ –
අතිපතිඉතීනං තිසද්‌දස්‌සෙදං ගහණං.
සබ්‌බො තිඉච්‌චෙසො සද්‌දො සරෙ පරෙ ක්‌වචි චකාරං පප්‌පොති. තීති නිද්‌දෙසතො අකතයකාරස්‌සෙවායං විධි, ඉතරථා ක්‌වචිග්‌ගහණස්‌ස ච ‘‘අතිස්‌ස චන්‌තස්‌සා’’තිසුත්‌තස්‌ස ච නිරත්‌ථකතා සියා. ‘‘පරද්‌වෙභාවො ඨානෙ’’ති ද්‌විත්‌තං.
ක්‌වචීති කිං? ඉතිස්‌ස, ඉති ආකඞ්‌ඛමානෙන.
‘‘තෙ න වාඉවණ්‌ණෙ’’ති ඉතො ‘‘න ඉවණ්‌ණෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
අතිඉච්‌චෙතස්‌ස අන්‌තභූතස්‌ස තිසද්‌දස්‌ස ඉවණ්‌ණෙ පරෙ ‘‘සබ්‌බො චං තී’’ති වුත්‌තරූපං න හොති. අතිස්‌සාති අතිඋපසග්‌ගානුකරණමෙතං. තෙනෙවෙත්‌ථ විභත්‌තිලොපාභාවො. එත්‌ථ ච අන්‌තසද්‌දො සද්‌දවිධිනිසෙධප්‌පකරණතො අතිසද්‌දන්‌තභූතං තිසද්‌දමෙව වදති, න ඉවණ්‌ණන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං, ඉතරථා ඉදං සුත්‌තමෙව නිරත්‌ථකං සියා.
‘‘ඉවණ්‌ණො යං නවා’’තීධ, අසරූපාධිකාරතො;
ඉවණ්‌ණස්‌ස සරූපස්‌මිං, යාදෙසො ච න සම්‌භවෙ.
චකාරො අනුත්‌තසමුච්‌චයත්‌ථො, තෙන ඉතිපතීනමන්‌තස්‌ස ච න හොති. අති ඉසිගණො අතීසිගණො, එවං අතීතො, අතීරිතං, ඉතීති, ඉතීදං, පතීතො.
අභි අක්‌ඛානං, අභි උග්‌ගතො, අභි ඔකාසො ඉතීධ යකාරෙ සම්‌පත්‌තෙ –
‘‘සරෙ’’ති වත්‌තතෙ.
අභිඉච්‌චෙතස්‌ස සබ්‌බස්‌ස සරෙ පරෙ අබ්‌භාදෙසො හොති.
‘‘අභී’’ති පඨමන්‌තස්‌ස, වුත්‌තියං ඡට්‌ඨියොජනං;
ආදෙසාපෙක්‌ඛතො වුත්‌තං, ‘‘අංමො’’තිආදිකෙ විය.
අධි අගමා, අධි උපගතො, අධි ඔගාහෙත්‌වා ඉතීධ
අධිඉච්‌චෙතස්‌ස සබ්‌බස්‌ස සරෙ පරෙ අජ්‌ඣාදෙසො හොති. අජ්‌ඣගමා, අජ්‌ඣුපගතො, අජ්‌ඣොගාහෙත්‌වා.
අභි ඉච්‌ඡිතං, අධි ඊරිතං ඉතීධ
‘‘අබ්‌භො අභි, අජ්‌ඣො අධී’’ති ච වත්‌තතෙ.
තෙ ච ඛො අභිඅධිඉච්‌චෙතෙ උපසග්‌ගා ඉවණ්‌ණෙ පරෙ අබ්‌භො අජ්‌ඣොඉති වුත්‌තරූපා න හොන්‌ති වා. සරලොපපරනයනානි. අභිච්‌ඡිතං, අධීරිතං. වාති කිං? අබ්‌භීරිතං, අජ්‌ඣිණමුත්‌තො, අජ්‌ඣිට්‌ඨො.
එකමිධ අහන්‌තීධ
ධඉච්‌චෙතස්‌ස සරෙ පරෙ ක්‌වචි දකාරො හොති. එකසද්‌දතො පරස්‌ස ඉධස්‌ස ධකාරස්‌සෙවායං, සරලොපදීඝා. එකමිදාහං. ක්‌වචීති කිං? ඉධෙව.
චසද්‌දෙන ක්‌වචි සාධුස්‌ස ධස්‌ස හකාරො, යථා – සාහු දස්‌සනං.
යථා එව තථා එවාතීධ
‘‘නවා’’ති වත්‌තතෙ, ‘‘සරම්‌හා’’ති ච.
යථාතථාද්‌වයපරස්‌සෙදං ගහණං. දීඝසරම්‌හා පරස්‌ස එවසද්‌දාදිභූතස්‌ස එකාරස්‌ස රිකාරො හොති, පුබ්‌බො ච සරො රස්‌සො හොති නවා. යථරිව, තථරිව. නවාති කිං? යථෙව, තථෙව.
ති අන්‌තං,ති අද්‌ධං, අග්‌ගි අගාරෙ, සත්‌තමී අත්‌ථෙ, පඤ්‌චමී අන්‌තං, දු අඞ්‌ගිකං, භික්‌ඛු ආසනෙ, පුථු ආසනෙ, සයම්‌භූ ආසනෙ ඉතීධ යවාදෙසෙසු සම්‌පත්‌තෙසු –
‘‘සඤ්‌ඤා’’ති වත්‌තතෙ.
ඉවණ්‌ණඋවණ්‌ණඉච්‌චෙතෙ යථාක්‌කමං ඣලසඤ්‌ඤා හොන්‌ති. වණ්‌ණග්‌ගහණං සවණ්‌ණග්‌ගහණත්‌ථං.
ඣලසඤ්‌ඤා පසඤ්‌ඤාව, න ලිඞ්‌ගන්‌තංව නිස්‌සිතා;
ආඛ්‍යාතෙ ලිඞ්‌ගමජ්‌ඣෙ ච, ද්‌විලිඞ්‌ගන්‌තෙ ච දස්‌සනා.
ඣලඉච්‌චෙතෙසං ඉයඋවඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති වා සරෙ පරෙ, සරලොපො.
තියන්‌තං, තියද්‌ධං, අග්‌ගියාගාරෙ, සත්‌තමියත්‌ථෙ, පඤ්‌චමියන්‌තං, දුවඞ්‌ගිකං, භික්‌ඛුවාසනෙ, පුථුවාසනෙ, සයම්‌භුවාසනෙ. වාති කිං? අග්‍යාගාරෙ, සත්‌තමීඅත්‌ථෙ, භික්‌ඛුආසනෙ නිසීදති.
ගො අජිනං, ගො එළකං ඉතීධ
‘‘ගො, අවො, සමාසෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
ගොඉච්‌චෙතස්‌ස ඔකාරස්‌ස සරෙ පරෙ අවාදෙසො හොති සමාසෙ. ගවාජිනං, ගවෙළකං. චසද්‌දග්‌ගහණෙන උවණ්‌ණස්‌ස උවඅවාදෙසා. යථා – භුවි, පසවො.
පුථ එවාතීධ
පුථඉච්‌චෙතස්‌ස නිපාතස්‌ස අන්‌තෙ ක්‌වචි ගකාරාගමො හොති සරෙ පරෙ. ආගච්‌ඡතීති ආගමො, අසන්‌තුප්‌පත්‌ති ආගමො. එත්‌ථ ච ‘‘සරෙ’’ති නිමිත්‌තාසන්‌නවසෙන පුථස්‌ස අන්‌තෙති ලබ්‌භති. පුථගෙව, පුථ එව.
පා එවාතීධ
‘‘සරෙ, ගො, ආගමො, ක්‌වචී’’ති ච වත්‌තතෙ.
පාඉච්‌චෙතස්‌ස අන්‌තෙ සරෙ පරෙ ක්‌වචි ගකාරාගමො හොති, පාස්‌ස අන්‌තො ච සරො රස්‌සො හොති. පගෙව වුත්‍යස්‌ස, පා එව.
‘‘වා, සරෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
සරෙ පරෙ යකාරාදයො අට්‌ඨ ආගමා හොන්‌ති වා. චසද්‌දෙන ගකාරාගමො ච, වවත්‌ථිතවිභාසත්‌ථොයං වාසද්‌දො.
තත්‌ථ යකාරාගමො යථාදිභො ඉකාරෙකාරාදීසු. යථා ඉදං යථයිදං, බ්‍යඤ්‌ජනෙති අධිකිච්‌ච ‘‘රස්‌ස’’න්‌ති රස්‌සත්‌තං, යථා ඉදං වා, යථා එව, යථායෙව, යථෙව, එවං මායිදං, මායෙවං, තංයිදං, තංයෙව, නයිදං, නයිමස්‌ස, නයිමානි, නවයිමෙ ධම්‌මා, බුද්‌ධානංයෙව, සන්‌තියෙව, බොධියායෙව, සතියෙව, පථවීයෙව, ධාතුයෙව, තෙසුයෙව, සොයෙව, පාටියෙක්‌කං.
තථා සරෙ විපරියාදිතො ච. වි අඤ්‌ජනා වියඤ්‌ජනා, බ්‍යඤ්‌ජනා වා, එවං වියාකාසි, බ්‍යාකාසි. පරිඅන්‌තං පරියන්‌තං, එවං පරියාදානං, පරියුට්‌ඨානං, පරියෙසති, පරියොසානමිති නිච්‌චං. නි ආයොගො නියායොගො. ඉධ න භවති, පරික්‌ඛතො, උපපරික්‌ඛති.
වකාරො තිසද්‌දාදිතො අවණ්‌ණුකාරෙසු. ති අඞ්‌ගුලං තිවඞ්‌ගුලං, එවං තිවඞ්‌ගිකං, භූවාදයො, මිගී භන්‌තා වුදික්‌ඛති, පවුච්‌චති, පාගුඤ්‌ඤවුජුතා.
මකාරො ලහුප්‌පභුතිතො සරෙ ඡන්‌දානුරක්‌ඛණාදිම්‌හි. ලහු එස්‌සති ලහුමෙස්‌සති, එවං ගරුමෙස්‌සති, ඉධමාහු, කෙන තෙ ඉධ මිජ්‌ඣති, භද්‍රො කසාමිව, ආකාසෙ මභිපූජයි, එකමෙකස්‌ස, යෙන මිධෙකච්‌චෙ, ආසතිමෙව.
දකාරො උඋපසග්‌ග සකි කෙනචි කිඤ්‌චි කිස්‌මිඤ්‌චි කොචි සම්‌මා යාව තාව පුන ය තෙ’තත්‌තසාදීහි. උඋපසග්‌ගතො නිච්‌චං, උ අග්‌ගො උදග්‌ගො, එවං උදයො, උදපාදි, උදාහටං, උදිතො, උදීරිතං, උදෙති.
නිපාතතො ච, සකි එව සකිදෙව, එවං සකදාගාමි, මහාවුත්‌තිසුත්‌තෙන ඉකාරස්‌ස අකාරො. තථා කෙනචිදෙව, කිඤ්‌චිදෙව, කිස්‌මිඤ්‌චිදෙව, කොචිදෙව, සම්‌මා අත්‌ථො සම්‌මදත්‌ථො, රස්‌සත්‌තං. එවං සම්‌මදක්‌ඛාතො, සම්‌මදඤ්‌ඤා විමුත්‌තානං, සම්‌මදෙව, යාවදත්‌ථං, යාවදෙව, තාවදෙව, පුනදෙව.
නාමතො, යදත්‌ථං, තදත්‌ථං, යදන්‌තරා, තදන්‌තරා, තදඞ්‌ගවිමුත්‌ති, එතදත්‌ථං, අත්‌තදත්‌ථං, සදත්‌ථපසුතො සියා. යතෙතත්‌තසෙහි සමාසෙයෙව.
ආදිසද්‌දෙන අඤ්‌ඤදත්‌ථං, මනසාදඤ්‌ඤා විමුත්‌තානං, බහුදෙව රත්‌තිං, අහුදෙව භයං.
වාති කිං? කෙනචි අත්‌ථකාමෙන, සම්‌මා අඤ්‌ඤාය, යාවාහං, තාවාහං, පුනාපරං, අත්‌තත්‌ථං.
නකාරො ආයතාදිම්‌හි. ඉතො ආයති ඉතො නායති, චිරං නායති.
තකාරො යස්‌මා තස්‌මා අජ්‌ජාදිතො ඉහග්‌ගාදිම්‌හි. යස්‌මාතිහ, තස්‌මාතිහ, අජ්‌ජතග්‌ගෙ.
රකාරො නි දුපාතු පුන ධී පාත චතුරාදිතො. නි අන්‌තරං නිරන්‌තරං, එවං නිරාලයො, නිරින්‌ධනො, නිරීහකං, නිරුත්‌තරො, නිරොජං. දු අතික්‌කමො දුරතික්‌කමො, දුරාගතං, දුරුත්‌තං. පාතුරහොසි, පාතුරහෙසුං. පුනරාගච්‌ඡෙය්‍ය, පුනරුත්‌තං, පුනරෙව, පුනරෙති. ධිරත්‌ථු. පාතරාසො.
චතුසද්‌දාදිතො, චතුරඞ්‌ගිකං, චතුරාරක්‌ඛා, චතුරිද්‌ධිපාදපටිලාභො, චතුරොඝනිත්‌ථරණත්‌ථං. භත්‌තුරත්‌ථෙ, වුත්‌තිරෙසා, පථවීධාතුරෙවෙසා.
තථා සරතො ඉවෙවෙසු ඡන්‌දානුරක්‌ඛණෙ. නක්‌ඛත්‌තරාජාරිව තාරකානං, විජ්‌ජුරිවබ්‌භකූටෙ, ආරග්‌ගෙරිව සාසපො, සාසපොරිව ආරග්‌ගෙ, උසභොරිව, සබ්‌භිරෙව සමාසෙථ.
වාති කිං? ද්‌වාධිට්‌ඨිතං, පාත්‌වාකාසි, පුනපි.
ලකාරො ඡසඞ්‌ඛ්‍යාහි. ලළානමවිසෙසො. ඡ අභිඤ්‌ඤා ඡළභිඤ්‌ඤා, ඡළඞ්‌ගං, ඡළාසීති, ඡළංසා, සළායතනං.
වාති කිං? ඡ අභිඤ්‌ඤා.
ඉති සරසන්‌ධිවිධානං නිට්‌ඨිතං.
ඉත්‌ථිලිඞ්‌ග
අකාරන්‌තො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගසද්‌දො අප්‌පසිද්‌ධො.
ආකාරන්‌තො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො කඤ්‌ඤාසද්‌දො. ‘‘කඤ්‌ඤ’’ඉති ඨිතෙ –
ඉත්‌ථියං වත්‌තමානා අකාරන්‌තතො ලිඞ්‌ගම්‌හා පරො ආප්‌පච්‌චයො හොති.
පකත්‍යත්‌ථජොතකා ඉත්‌ථි-ප්‌පච්‌චයා ස්‍යාදයො විය;
ණාදයො පච්‌චයත්‌ථස්‌ස, සකත්‌ථස්‌සාපි වාචකා.
‘‘සරලොපො’’තිආදිනා පුබ්‌බස්‌සරෙ ලුත්‌තෙ, පරනයනෙ ච කතෙ ‘‘ධාතුප්‌පච්‌චයවිභත්‌තිවජ්‌ජිතමත්‌ථවං ලිඞ්‌ග’’න්‌ති වුත්‌තත්‌තාව පච්‌චයන්‌තස්‌සාපි අලිඞ්‌ගත්‌තා විභත්‌තුප්‌පත්‌තියමසම්‌පත්‌තායං ‘‘තද්‌ධිතසමාසකිතකා නාමං වා’තවෙතුනාදීසු චා’’ති එත්‌ථ වග්‌ගහණෙන ඉත්‌ථිප්‌පච්‌චයන්‌තස්‌සාපි නාමබ්‍යපදෙසො. පුරෙ විය ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති, ‘‘සෙසතො ලොපං ගසිපී’’ති සිලොපො. සා කඤ්‌ඤා.
බහුවචනෙ ‘‘ආලපනෙ සි ගසඤ්‌ඤො’’ති ඉතො ‘‘සඤ්‌ඤො’’, ‘‘තෙ ඉත්‌ථිඛ්‍යා පො’’ති ඉතො ‘‘ඉත්‌ථිඛ්‍යා’’ති ච වත්‌තතෙ.
ලිඞ්‌ගස්‌සන්‌තො ආකාරො යදා ඉත්‌ථිඛ්‍යො, තදා ඝසඤ්‌ඤො හොතීති ඝසඤ්‌ඤායං ‘‘ඝපතො ච යොනං ලොපො’’ති විකප්‌පෙන යොලොපො. තා කඤ්‌ඤා කඤ්‌ඤායො.
ආලපනෙ ‘‘සඛතො ගස්‌සෙ වා’’ති ඉතො ‘‘ගස්‌සා’’ති වත්‌තතෙ.
ඝතො පරස්‌ස ගස්‌ස එකාරො හොති, සරලොපාදි. භොති කඤ්‌ඤෙ, භොතියො කඤ්‌ඤා කඤ්‌ඤායො.
අංම්‌හි සරලොපපකතිභාවා කඤ්‌ඤං, කඤ්‌ඤා කඤ්‌ඤායො.
තතියාදීසු ‘‘ආය චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස තූ’’ති ඉතො ‘‘ආයො, එකවචනාන’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
ඝසඤ්‌ඤතො ලිඞ්‌ගස්‌සාකාරා පරෙසං නාදීනං ස්‌මිංපරියන්‌තානං එකවචනානං විභත්‌තිගණානං ආයාදෙසො හොති. සරලොපපරනයනානි. කඤ්‌ඤාය, කඤ්‌ඤාහි කඤ්‌ඤාභි, කඤ්‌ඤාය, කඤ්‌ඤානං, කඤ්‌ඤාය, කඤ්‌ඤාහි කඤ්‌ඤාභි, කඤ්‌ඤාය, කඤ්‌ඤානං.
ස්‌මිංම්‌හි –
ඝපතො පරස්‌ස ස්‌මිංවචනස්‌ස යං හොති වා, අඤ්‌ඤත්‌ථායාදෙසො. කඤ්‌ඤායං කඤ්‌ඤාය, කඤ්‌ඤාසු.
එවමඤ්‌ඤෙපි –
සද්‌ධා මෙධා පඤ්‌ඤා විජ්‌ජා, චින්‌තා මන්‌තා වීණා තණ්‌හා;
ඉච්‌ඡා මුච්‌ඡා එජා මායා, මෙත්‌තා මත්‌තා සික්‌ඛා භික්‌ඛා.
ඡායා ආසා ගඞ්‌ගා නාවා;
ගාථා සෙනා ලෙඛා සාලා,
මාලා වෙලා පූජා ඛිඩ්‌ඩා.
පිපාසා වෙදනා සඤ්‌ඤා, චෙතනා තසිණා පජා;
දෙවතා වට්‌ටකා ගොධා, බලාකා පරිසා සභා.
ඌකාසෙඵාලිකා ලඞ්‌කා, සලාකා වාලිකා සිඛා;
විසාඛා විසිඛා සාඛා, වචා වඤ්‌ඣා ජටා ඝටා.
ජෙට්‌ඨා සොණ්‌ඩා විතණ්‌ඩා ච, කරුණා වනිතා ලතා;
කථා නිද්‌දා සුධා රාධා, වාසනා සිංසපා පපා.
පභා සීමා ඛමා ජායා,
ඛත්‌තියා සක්‌ඛරා සුරා;
දොලා තුලා සිලා ලීලා,
ලාලෙ’ලා මෙඛලා කලා.
වළවා’ලම්‌බුසා මූසා, මඤ්‌ජූසා සුලසා දිසා;
නාසා ජුණ්‌හා ගුහා ඊහා, ලසිකා වසුධාදයො.
අම්‌මාදීනං ආලපනෙව රූපභෙදො. අම්‌මා, අම්‌මා අම්‌මායො.
ගස්‌ස ‘‘ඝතෙ චා’’ති එකාරෙ සම්‌පත්‌තෙ –
අම්‌මා අන්‌නාඉච්‌චෙවමාදිතො පරස්‌ස ගස්‌ස ආලපනෙකවචනස්‌ස න එකාරත්‌තං හොති. ‘‘ආකාරො වා’’ති රස්‌සත්‌තං.
භොති අම්‌ම භොති අම්‌මා, භොතියො අම්‌මා අම්‌මායො. එවං අන්‌නා, අන්‌නා අන්‌නායො, භොති අන්‌න භොති අන්‌නා, භොතියො අන්‌නා අන්‌නායො. අම්‌බා , අම්‌බා අම්‌බායො, භොති අම්‌බ භොති අම්‌බා, භොතියො අම්‌බා අම්‌බායො ඉච්‌චාදි.
ආකාරන්‌තං.
ඉකාරන්‌තො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො රත්‌තිසද්‌දො;
තථෙව ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති, සිලොපො, රත්‌ති.
බහුවචනෙ ‘‘සඤ්‌ඤා, ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණා’’ති ච වත්‌තතෙ.
ඉත්‌ථියා ආඛ්‍යා සඤ්‌ඤා ඉත්‌ථිඛ්‍යා, ලිඞ්‌ගස්‌සන්‌තා තෙ ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණා යදා ඉත්‌ථිඛ්‍යා, තදා පසඤ්‌ඤා හොන්‌තීති පසඤ්‌ඤායං ‘‘ඝපතො චා’’තිආදිනා යොලොපො, ‘‘යොසු කත’’ඉච්‌චාදිනා දීඝො. රත්‌තී රත්‌තියො රත්‍යො වා, හෙ රත්‌ති, හෙ රත්‌තී හෙ රත්‌තියො.
‘‘අංමො’’තිආදිනා නිග්‌ගහීතං, රත්‌තිං, රත්‌තී රත්‌තියො;
තතියාදීසු ‘‘එකවචනානං, නාදීන’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
පසඤ්‌ඤතො ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණෙහි පරෙසං නාදීනමෙකවචනානං විභත්‌තිගණානං යාආදෙසො හොති. රත්‌තියා, රත්‌තීහි රත්‌තීභි රත්‌තිහි රත්‌තිභි, රත්‌තියා, රත්‌තීනං රත්‌තිනං.
පඤ්‌චමියං –
පඉච්‌චෙතස්‌මා පරෙසං ස්‌මිං ස්‌මාඉච්‌චෙතෙසං යථාක්‌කමං අං ආආදෙසා හොන්‌ති වා. වවත්‌ථිතවිභාසත්‌ථොයං වාසද්‌දො , තෙන උවණ්‌ණන්‌තතො න හොන්‌ති, ඉවණ්‌ණන්‌තතොපි යථාපයොගං.
‘‘සරෙ, යකාරො’’ති ච වත්‌තතෙ, සීහමණ්‌ඩූකගතීහි යොවචනෙකවචනග්‌ගහණඤ්‌ච.
පසඤ්‌ඤස්‌ස ඉවණ්‌ණස්‌ස යොවචනෙකවචනවිභත්‌තීනමාදෙසෙ සරෙ පරෙ යකාරො හොති. එත්‌ථ ච යකාරස්‌සෙවාධිකාරතො පසඤ්‌ඤග්‌ගහණෙන ඉවණ්‌ණොව ගය්‌හති, චග්‌ගහණං ‘‘රත්‌තො’’තිආදීසු නිවත්‌තනත්‌ථං. රත්‍යා රත්‌තියා, රත්‌තීහි රත්‌තීභි රත්‌තිහි රත්‌තිභි, රත්‌තියා, රත්‌තීනං රත්‌තිනං. ස්‌මිංවචනෙ අමාදෙසයකාරාදෙසා, රත්‍යං. ‘‘ඝපතො ස්‌මිං යං වා’’ති යංආදෙසො, රත්‌තියං.
අඤ්‌ඤත්‌ථ ‘‘අං, ස්‌මිං, වා’’ති ච වත්‌තතෙ.
ආදිඉච්‌චෙතස්‌මා ස්‌මිංවචනස්‌ස අං ඔආදෙසා හොන්‌ති වා. චසද්‌දෙන අඤ්‌ඤස්‌මාපි ආ අං ඔආදෙසා. රත්‍යා රත්‌තිං රත්‌තො රත්‌තියා, රත්‌තීසු රත්‌තිසු.
එවමඤ්‌ඤානිපි –
පත්‌ති යුත්‌ති වුත්‌ති කිත්‌ති, මුත්‌ති තිත්‌ති ඛන්‌ති කන්‌ති;
සන්‌ති තන්‌ති සිද්‌ධි සුද්‌ධි, ඉද්‌ධි වුද්‌ධි බුද්‌ධි බොධි.
භූමි ජාති පීති සූති, නන්‌දි සන්‌ධි සාණි කොටි;
දිට්‌ඨි වුඩ්‌ඪි තුට්‌ඨි යට්‌ඨි, පාළි ආළි නාළි කෙළි;
සති මති ගති චුති, ධිති යුවති විකති.
රති රුචි රස්‌මි අසනි වසනි ඔසධි අඞ්‌ගුලි ධූලි දුන්‌දුභි දොණි අටවි ඡවි ආදීනි ඉකාරන්‌තනාමානි.
ඉකාරන්‌තං.
‘‘ඉත්‌ථ’’ඉතීධ ‘‘ඉත්‌ථියං, පච්‌චයො’’ති ච වත්‌තතෙ.
නදාදිතො වා අනදාදිතො වා ඉත්‌ථියං වත්‌තමානා ලිඞ්‌ගම්‌හා ඊප්‌පච්‌චයො හොති. වාග්‌ගහණමනදාදිසම්‌පිණ්‌ඩනත්‌ථං, තෙන පුථුගවාදිතො ච ඊ.
සරලොපෙ ‘‘ක්‌වචාසවණ්‌ණං ලුත්‌තෙ’’ති අසවණ්‌ණෙ සම්‌පත්‌තෙ පකතිභාවො නාමබ්‍යපදෙසො, ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති. ඉත්‌ථී, ඉත්‌ථී ‘‘අඝො රස්‌ස’’න්‌තිආදිනා රස්‌සත්‌තං, ඉත්‌ථියො. සම්‌බොධනෙ ‘‘ඣලපා රස්‌ස’’න්‌ති රස්‌සත්‌තං. භොති ඉත්‌ථි, භොතියො ඉත්‌ථී ඉත්‌ථියො.
දුතියෙකවචනෙ ‘‘ඝපතො ස්‌මිං යං වා’’ති ඉතො ‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
පසඤ්‌ඤතො ඊකාරතො පරස්‌ස අංවචනස්‌ස යං හොති වා. ඉත්‌ථියං ඉත්‌ථිං, ඉත්‌ථී ඉත්‌ථියො, ඉත්‌ථියා, ඉත්‌ථීහි ඉත්‌ථීභි, ඉත්‌ථියා, ඉත්‌ථීනං, ඉත්‌ථියා, ඉත්‌ථීහි ඉත්‌ථීභි, ඉත්‌ථියා, ඉත්‌ථීනං, ඉත්‌ථියං ඉත්‌ථියා, ඉත්‌ථීසු.
එවං නදී, නදී. යොලොපාභාවෙ ‘‘තතො යොනමො තූ’’ති එත්‌ථ තුසද්‌දෙන යොනමොකාරො ච, ‘‘පසඤ්‌ඤස්‌ස චා’’ති ඊකාරස්‌ස යකාරො, ‘‘යවතං තලන’’ඉච්‌චාදිනා ද්‍යස්‌ස ජකාරො, ද්‌විත්‌තං. නජ්‌ජො සන්‌දන්‌ති, නදියො.
එත්‌ථ චෙවං සිජ්‌ඣන්‌තානං නජ්‌ජොආදීනං වුත්‌තියං ආනත්‌තග්‌ගහණාදිනා නිප්‌ඵාදනං අත්‍රජ සුගතාදීනං විය නිප්‌ඵාදනූපායන්‌තරදස්‌සනත්‌ථන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
හෙ නදි, හෙ නදී හෙ නජ්‌ජො හෙ නදියො, නදියං නදිං, නදී නජ්‌ජො නදියො.
අමාදිසුත්‌තෙ ආ පතොති යොගවිභාගෙන ක්‌වචි නාසානඤ්‌චාත්‌තං, තෙන න ජච්‌චා වසලො හොති, පථබ්‍යා එකරජ්‌ජෙනාති ආදි ච සිජ්‌ඣති, පුරෙ විය යකාරජකාරාදෙසද්‌විත්‌තානි.
නජ්‌ජා කතං නදියා, නදීහි නදීභි, නජ්‌ජා නදියා, නදීනං, නජ්‌ජා නදියා, නදීහි නදීභි, නජ්‌ජා නදියා, නදීනං, නජ්‌ජං නදියං නදියා, නදීසු.
අඤ්‌ඤෙපි –
මහී වෙතරණී වාපී, පාටලී කදලී ඝටී;
නාරී කුමාරී තරුණී, වාරුණී බ්‍රාහ්‌මණී සඛී.
ගන්‌ධබ්‌බී කින්‌නරී නාගී, දෙවී යක්‌ඛී අජී මිගී;
වානරී සූකරී සීහී, හංසී කාකී ච කුක්‌කුටී –
ඉච්‌චාදයො ඉත්‌ථීසද්‌දසමා.
තථෙව මාතුලසද්‌දතො ඊප්‌පච්‌චයෙ කතෙ –
මාතුල අය්‍යකවරුණඉච්‌චෙවමාදීනමන්‌තො ආනත්‌තමාපජ්‌ජතෙ ඊකාරෙ පච්‌චයෙ පරෙ, අන්‌තාපෙක්‌ඛායං ඡට්‌ඨී, සරලොපාදි. මාතුලානී, එවං අය්‍යකානී, වරුණානී, සෙසං ඉත්‌ථීසද්‌දසමං.
අනදාදීසු පුථුසද්‌දතො ඊප්‌පච්‌චයො. ‘‘ඔ සරෙ චා’’ති එත්‌ථ චසද්‌දෙන උකාරස්‌ස අවාදෙසො. පුථවී, පුථවියො. සස්‌මා ස්‌මිංසු පුථබ්‍යා පුථවියා, පුථබ්‍යා පුථවියා, පුථබ්‍යං පුථවියං පුථවියා ඉච්‌චාදි.
ගොසද්‌දතො ‘‘නදාදිතො වා ඊ’’ති ඊප්‌පච්‌චයො. මහාවුත්‌තිනා වා ‘‘ගාව සෙ’’ති එත්‌ථ ගාවඉති යොගවිභාගෙන වා ඔකාරස්‌ස ආවාදෙසො. ගාවී, ගාවී ගාවියො ඉච්‌චාදි ඉත්‌ථීසද්‌දසමං.
‘‘මානව’’ඉතීධ ‘‘ඉත්‌ථියං, වා, ඊ’’ති ච වත්‌තතෙ.
ණව ණික ණෙය්‍ය ණන්‌තුප්‌පච්‌චයන්‌තෙහි ඉත්‌ථියං වත්‌තමානෙහි ලිඞ්‌ගෙහි ඊප්‌පච්‌චයො හොති. වාධිකාරො කත්‌ථචි නිවත්‌තනත්‌ථො, සරලොපාදි. මානවී, එවං නාවිකී, වෙනතෙය්‍යී, ගොතමී.
‘‘ගුණවන්‌තු ඊ’’ඉතීධ ‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව න්‌තුප්‌පච්‌චයස්‌ස තකාරො හොති වා ඊකාරප්‌පච්‌චයෙ පරෙ, අඤ්‌ඤත්‌ථ සරලොපාදි. ගුණවතී, ගුණවතී ගුණවතියො, ගුණවන්‌තී, ගුණවන්‌තී ගුණවන්‌තියො ඉච්‌චාදි ඉත්‌ථීසද්‌දසමං.
එවං කුලවතී, සීලවතී, යසවතී, රූපවතී, සතිමතී, ගොත්‌තමතී.
මහන්‌තසද්‌දතො ‘‘නදාදිතො වා ඊ’’ති ඊප්‌පච්‌චයො, න්‌තුබ්‍යපදෙසො විකප්‌පෙන තකාරාදෙසො. මහතී මහන්‌තී.
‘‘භවන්‌ත ඊ’’ඉතීධ ‘‘ඊකාරෙ’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව භවන්‌තසද්‌දස්‌ස භොතාදෙසො හොති ඊකාරෙ ඉත්‌ථිගතෙ පරෙ. සා භොතී, භොතී භොතියො, හෙ භොති, හෙ භොතී භොතියො ඉච්‌චාදි.
‘‘භික්‌ඛු’’ ඉතීධ ‘‘ඉත්‌ථිය’’න්‌ති වත්‌තතෙ ‘‘වා’’ති ච.
පති භික්‌ඛු රාජ ඉච්‌චෙතෙහි ඊකාරන්‌තෙහි ච ඉත්‌ථියං වත්‌තමානෙහි ලිඞ්‌ගෙහි ඉනීප්‌පච්‌චයො හොති.
‘‘සරලොපො’මාදෙස’’ඉච්‌චාදිසුත්‌තෙ තුග්‌ගහණෙන ක්‌වචි පුබ්‌බලොපස්‌ස නිසෙධනතො ‘‘වා පරො අසරූපා’’ති සරලොපො. භික්‌ඛුනී, භික්‌ඛුනී භික්‌ඛුනියො ඉච්‌චාදි.
ගහපතිසද්‌දතො ඉනී, ‘‘අත්‌ත’’මිති වත්‌තතෙ.
පතිසද්‌දස්‌ස අන්‌තො අත්‌තමාපජ්‌ජතෙ ඉනීප්‌පච්‌චයෙ පරෙ. තථෙව පරසරෙ ලුත්‌තෙ ‘‘පුබ්‌බො චා’’ති දීඝො, ගහපතානී.
තථෙව රාජසද්‌දතො ඉනී, සරලොපපකතිභාවා, රාජිනී. ඊකාරන්‌තෙසු දණ්‌ඩීසද්‌දතො ඉනී, සරලොපාදි, දණ්‌ඩිනී, දණ්‌ඩිනී දණ්‌ඩිනියො, එවං හත්‌ථිනී, මෙධාවිනී, තපස්‌සිනී, පියභාණිනී ඉච්‌චාදි.
‘‘පොක්‌ඛරිනී’’ ඉතීධ ‘‘තෙසු වුද්‌ධී’’තිආදිනා ඉකාරනකාරානං අකාරණකාරාදෙසා, පොක්‌ඛරණී, පොක්‌ඛරණී. ‘‘තතො යොනමො තූ’’ති සුත්‌තෙ තුග්‌ගහණෙන යොනමොකාරො ච, ඊකාරස්‌ස යකාරො, ‘‘යවත’’මිච්‌චාදිසුත්‌තෙ කාරග්‌ගහණෙන ණ්‍යස්‌ස ඤකාරො, ද්‌විත්‌තං. පොක්‌ඛරඤ්‌ඤො පොක්‌ඛරණියො වා ඉච්‌චාදි.
වාධිකාරො අනුත්‌තසමුච්‌චයත්‌ථො, තෙන විදූ යක්‌ඛාදිතොපි ඉනී, පරචිත්‌තවිදුනී, සරලොපරස්‌සත්‌තානි, පරචිත්‌තවිදුනී පරචිත්‌තවිදුනියො, යක්‌ඛිනී යක්‌ඛිනියො, සීහිනී සීහිනියො ඉච්‌චාදි.
ඊකාරන්‌තං.
උකාරන්‌තො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො යාගුසද්‌දො.
තස්‌ස රත්‌තිසද්‌දස්‌සෙව රූපනයො. අමාදෙසාදිඅභාවොව විසෙසො.
යාගු, යාගූ යාගුයො, හෙ යාගු, හෙ යාගූ යාගුයො, යාගුං, යාගූ යාගුයො, යාගුයා, යාගූහි යාගූභි යාගුහි යාගුභි, යාගුයා, යාගූනං යාගුනං, යාගුයා, යාගූහි යාගූභි යාගුහි යාගුභි, යාගුයා, යාගූනං යාගුනං, යාගුයං යාගුයා, යාගූසු යාගුසු.
එවං ධාතු ධෙනු කාසු දද්‌දු කච්‌ඡු කණ්‌ඩු රජ්‌ජු කරෙණු පියඞ්‌ගු සස්‌සුආදීනි.
මාතුසද්‌දස්‌ස භෙදො. තස්‌ස පිතුසද්‌දස්‌සෙව රූපනයො. ‘‘ආරත්‌ත’’මිති භාවනිද්‌දෙසෙන ආරාදෙසාභාවෙ ‘‘පතො යා’’ති යාදෙසොව විසෙසො.
මාතා, මාතරො, භොති මාත, භොති මාතා භොතියො මාතරො, මාතරං, මාතරෙ මාතරො, මාතරා මාතුයා මත්‍යා, ‘‘තෙසු වුද්‌ධී’’තිආදිනා උකාරලොපො , රස්‌සත්‌තඤ්‌ච. මාතරෙහි මාතරෙභි මාතූහි මාතූභි මාතුහි මාතුභි, මාතු මාතුස්‌ස මාතුයා, මාතරානං මාතානං මාතූනං මාතුනං, මාතරා මාතුයා, මාතරෙහි මාතරෙභි මාතූහි මාතූභි, මාතු මාතුස්‌ස මාතුයා, මාතරානං මාතානං මාතූනං මාතුනං, මාතරි, මාතරෙසු මාතූසු මාතුසු.
එවං ධීතා, ධීතරො, දුහිතා, දුහිතරො ඉච්‌චාදි.
උකාරන්‌තං.
ඌකාරන්‌තො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො ජම්‌බූසද්‌දො.
ජම්‌බූ, ජම්‌බූ ජම්‌බුයො, හෙ ජම්‌බු, හෙ ජම්‌බූ ජම්‌බුයො, ජම්‌බුං, ජම්‌බූ ජම්‌බුයො ඉච්‌චාදි ඉත්‌ථීසද්‌දසමං.
එවං වධූ ච සරභූ, සරබූ සුතනූ චමූ;
වාමූරූ නාගනාසූරූ, සමානි ඛලු ජම්‌බුයා.
ඌකාරන්‌තං.
ඔකාරන්‌තො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො ගොසද්‌දො.
තස්‌ස පුල්‌ලිඞ්‌ගගොසද්‌දස්‌සෙව රූපනයො.
කඤ්‌ඤා රත්‌ති නදී ඉත්‌ථී, මාතුලානී ච භික්‌ඛුනී;
දණ්‌ඩිනී යාගු මාතා ච, ජම්‌බූ ගොතිත්‌ථිසඞ්‌ගහො.
ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං නිට්‌ඨිතං.
නපුංසකලිඞ්‌ග
අකාරන්‌තො නපුංසකලිඞ්‌ගො චිත්‌තසද්‌දො.
පුරෙ විය ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති, ‘‘චිත්‌ත සි’’ ඉතීධ –
‘‘නපුංසකෙහි, අතො නිච්‌ච’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
සි, අංඉති ද්‌විපදමිදං. අකාරන්‌තෙහි නපුංසකලිඞ්‌ගෙහි පරස්‌ස සිවචනස්‌ස අං හොති නිච්‌චං. සරලොපපකතිභාවාදි, චිත්‌තං.
බහුවචනෙ ‘‘යොනං නි නපුංසකෙහී’’ති වත්‌තතෙ.
අකාරන්‌තෙහි නපුංසකලිඞ්‌ගෙහි යොනං නිච්‌චං නි හොති. ‘‘සබ්‌බයොනීනමාඑ’’ති නිස්‌ස වා ආකාරො. අඤ්‌ඤත්‌ථ ‘‘යොසු කත’’ඉච්‌චාදිනා දීඝො. චිත්‌තා චිත්‌තානි.
යොනං නිභාවෙ චාඑත්‌තෙ, සිද්‌ධෙපි අවිසෙසතො;
‘‘අතො නිච්‌ච’’න්‌ති ආරම්‌භා, ආඑත්‌තං ක්‌වචිදෙවිධ.
ආලපනෙ ගලොපො. හෙ චිත්‌ත, හෙ චිත්‌තා චිත්‌තානි, දුතියායං නිස්‌ස විකප්‌පෙනෙකාරො. චිත්‌තං, චිත්‌තෙ චිත්‌තානි. සෙසං පුරිසසද්‌දෙන සමං.
එවමඤ්‌ඤානිපි –
පුඤ්‌ඤ පාප ඵල රූප සාධනං,
සොත ඝාන සුඛ දුක්‌ඛ කාරණං;
දාන සීල ධන ඣාන ලොචනං,
මූල කූල බල ජාලමඞ්‌ගලං.
පුලින ධඤ්‌ඤ හිරඤ්‌ඤ පදා’මතං;
පදුම වණ්‌ණ සුසාන වනා’යුධං,
හදය චීවර වත්‌ථ කුලි’න්‌ද්‍රියං.
නයන වදන යානො’දාන සොපාන පානං,
භවන භුවන ලොහා’ලාත තුණ්‌ඩ’ණ්‌ඩ පීඨං;
කරණ මරණ ඤාණා’රම්‌මණා’රඤ්‌ඤ තාණං,
චරණ නගර තීරච්‌ඡත්‌ත ඡිද්‌දො’දකානි –
ඉච්‌චාදීනි.
කම්‌මසද්‌දස්‌ස තතියෙකවචනාදීසු රූපභෙදො.
කම්‌මං, කම්‌මා කම්‌මානි, හෙ කම්‌ම, හෙ කම්‌මා කම්‌මානි, කම්‌මං, කම්‌මෙ කම්‌මානි.
‘‘වා, උ, නාම්‌හි, චා’’ති ච වත්‌තතෙ.
කම්‌මසද්‌දන්‌තස්‌ස උකාර අකාරාදෙසා හොන්‌ති වා නාම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. අන්‌තග්‌ගහණෙන ථාමද්‌ධාදීනමන්‌තස්‌සපි උත්‌තං. චසද්‌දග්‌ගහණෙන යුව මඝවානමන්‌තස්‌ස ආ හොති ක්‌වචි නා සුඉච්‌චෙතෙසු. කම්‌මුනා කම්‌මනා කම්‌මෙන වා, කම්‌මෙහි කම්‌මෙභි.
සස්‌මාසු ‘‘උ නාම්‌හි චා’’ති එත්‌ථ චසද්‌දෙන පුම කම්‌මථාමන්‌තස්‌ස චුකාරො වා සස්‌මාසූති උත්‌තං. කම්‌මුනො කම්‌මස්‌ස, කම්‌මානං, කම්‌මුනා කම්‌මා කම්‌මම්‌හා කම්‌මස්‌මා, කම්‌මෙහි කම්‌මෙභි, කම්‌මුනො කම්‌මස්‌ස, කම්‌මානං.
ස්‌මිංවචනෙ ‘‘බ්‍රහ්‌මතො තු ස්‌මිංනී’’ති එත්‌ථ තුසද්‌දෙන ක්‌වචි නි හොති. කම්‌මනි කම්‌මෙ කම්‌මම්‌හි කම්‌මස්‌මිං, කම්‌මෙසු.
ගුණවන්‌තු සි, ‘‘සවිභත්‌තිස්‌ස, න්‌තුස්‌ස, සිම්‌හී’’ති ච වත්‌තතෙ.
නපුංසකෙ වත්‌තමානස්‌ස ලිඞ්‌ගස්‌ස සම්‌බන්‌ධිනො න්‌තුප්‌පච්‌චයස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස අං හොති සිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. ගුණවං චිත්‌තං.
යොම්‌හි ‘‘න්‌තුස්‌සන්‌තො යොසු චා’’ති අත්‌තං, ඉකාරො ච. ගුණවන්‌ති, ගුණවන්‌තානි, සෙසං ඤෙය්‍යං.
ගච්‌ඡන්‌ත සි, ‘‘සිම්‌හි ගච්‌ඡන්‌තාදීනං න්‌තසද්‌දො අ’’මිති අං. ගච්‌ඡං ගච්‌ඡන්‌තං, ගච්‌ඡන්‌තා ගච්‌ඡන්‌තානි.
අකාරන්‌තං.
ආකාරන්‌තො නපුංසකලිඞ්‌ගො අස්‌සද්‌ධාසද්‌දො.
‘‘අස්‌සද්‌ධා’’ඉති ඨිතෙ –
‘‘සමාසස්‌සා’’ති අධිකිච්‌ච ‘‘සරො රස්‌සො නපුංසකෙ’’ති සමාසන්‌තස්‌ස රස්‌සත්‌තං, සමාසත්‌තා නාමබ්‍යපදෙසො, ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති. සෙසං චිත්‌තසමං.
අස්‌සද්‌ධං කුලං, අස්‌සද්‌ධා අස්‌සද්‌ධානි කුලානි ඉච්‌චාදි.
තථා මුඛනාසිකාසද්‌දො. තස්‌ස ද්‌වන්‌දෙකත්‌තා සබ්‌බත්‌ථෙකවචනමෙව. මුඛනාසිකං, හෙ මුඛනාසික, මුඛනාසිකං, මුඛනාසිකෙන ඉච්‌චාදි.
ආකාරන්‌තං.
ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති, සිලොපො, අට්‌ඨි.
‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
නපුංසකලිඞ්‌ගෙහි පරෙසං සබ්‌බෙසං යොනං නි හොති වා.
අට්‌ඨීනි, අඤ්‌ඤත්‌ථ නිච්‌චං යොලොපො, දීඝො ච, අට්‌ඨී, තථා හෙ අට්‌ඨි, හෙ අට්‌ඨී අට්‌ඨීනි, අට්‌ඨිං, අට්‌ඨී අට්‌ඨීනි, අට්‌ඨිනා ඉච්‌චාදි අග්‌ගිසද්‌දසමං.
එවං සත්‌ථි දධි වාරි අක්‌ඛි අච්‌ඡි අච්‌චි ඉච්‌චාදීනි.
ඉකාරන්‌තං.
ඊකාරන්‌තො නපුංසකලිඞ්‌ගො සුඛකාරීසද්‌දො.
‘‘සුඛභාරී සි’’ ඉතීධ අනපුංසකත්‌තාභාවා සිස්‌මිම්‌පි ‘‘අඝො රස්‌ස’’මිච්‌චාදිනා රස්‌සත්‌තං, සිලොපො. සුඛකාරි දානං, සුඛකාරී සුඛකාරීනි, හෙ සුඛකාරි, හෙ සුඛකාරී හෙ සුඛකාරීනි, සුඛකාරිනං සුඛකාරිං, සුඛකාරී සුඛකාරීනි.
සෙසං දණ්‌ඩීසද්‌දසමං. එවං සීඝයායීආදීනි.
ඊකාරන්‌තං.
උකාරන්‌තො නපුංසකලිඞ්‌ගො ආයුසද්‌දො. තස්‌ස අට්‌ඨිසද්‌දස්‌සෙව රූපනයො.
ආයු, ආයූ ආයූනි, හෙ ආයු, හෙ ආයූ හෙ ආයූනි, ආයුං, ආයූ ආයූනි, ආයුනා ආයුසාති මනොගණාදිත්‌තා සිද්‌ධං. ආයූහි ආයූභි, ආයුනො ආයුස්‌ස, ආයූනමිච්‌චාදි.
එවං චක්‌ඛු වසු ධනු දාරු තිපු මධු හිඞ්‌ගු සිග්‌ගු වත්‌ථු මත්‌ථු ජතු අම්‌බු අස්‌සුආදීනි.
උකාරන්‌තං.
ඌකාරන්‌තො නපුංසකලිඞ්‌ගො ගොත්‍රභූසද්‌දො.
ගොත්‍රභූ සි, නපුංසකත්‌තා රස්‌සත්‌තං, සිලොපො. ගොත්‍රභු චිත්‌තං, ගොත්‍රභූ ගොත්‍රභූනි, හෙ ගොත්‍රභු, හෙ ගොත්‍රභූ හෙ ගොත්‍රභූනි, ගොත්‍රභුං, ගොත්‍රභූ ගොත්‍රභූනි, ගොත්‍රභුනා ඉච්‌චාදි පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ අභිභූසද්‌දසමං.
එවං අභිභූ සයම්‌භූ ධම්‌මඤ්‌ඤූආදීනි.
ඌකාරන්‌තං.
ඔකාරන්‌තො නපුංසකලිඞ්‌ගො චිත්‌තගොසද්‌දො.
‘‘චිත්‌තා ගාවො අස්‌ස කුලස්‌සා’’ති අත්‌ථෙ බහුබ්‌බීහිසමාසෙ කතෙ ‘‘සරො රස්‌සො නපුංසකෙ’’ති ඔකාරස්‌ස ඨානප්‌පයතනාසන්‌නත්‌තා රස්‌සත්‌තමුකාරො, ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති, සිලොපො. චිත්‌තගු කුලං, චිත්‌තගූ චිත්‌තගූනි ඉච්‌චාදි ආයුසද්‌දසමං.
ඔකාරන්‌තං.
චිත්‌තං කම්‌මඤ්‌ච අස්‌සද්‌ධ-මථට්‌ඨි සුඛකාරි ච;
ආයු ගොත්‍රභූ ධම්‌මඤ්‌ඤූ, චිත්‌තගූති නපුංසකෙ.
නපුංසකලිඞ්‌ගං නිට්‌ඨිතං.
සබ්‌බනාම
සබ්‌බ, කතර, කතම, උභය, ඉතර, අඤ්‌ඤ, අඤ්‌ඤතර, අඤ්‌ඤතම, පුබ්‌බ, පර, අපර, දක්‌ඛිණ, උත්‌තර, අධර, ය, ත, එත, ඉම, අමු, කිං, එක, උභ, ද්‌වි, ති, චතු, තුම්‌හ, අම්‌හ ඉති සත්‌තවීසති සබ්‌බනාමානි, තානි සබ්‌බනාමත්‌තා තිලිඞ්‌ගානි.
තත්‌ථ සබ්‌බසද්‌දො නිරවසෙසත්‌ථො, සො යදා පුල්‌ලිඞ්‌ගවිසිට්‌ඨත්‌ථාභිධායී, තදා රූපනයො. පුරෙ විය ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති, ‘‘සො’’ති සිස්‌ස ඔකාරො, සරලොපපරනයනානි. සබ්‌බො ජනො.
බහුවචනෙ ‘‘සබ්‌බ යො’’ ඉතීධ ‘‘පරසමඤ්‌ඤා පයොගෙ’’ති සබ්‌බාදීනං සබ්‌බනාමසඤ්‌ඤා.
‘‘යො’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බෙසං ඉත්‌ථිපුමනපුංසකානං නාමානි සබ්‌බනාමානි, තෙසං සබ්‌බෙසං සබ්‌බනාමසඤ්‌ඤානං ලිඞ්‌ගානං අකාරතො පරො පඨමො යො එත්‌තමාපජ්‌ජතෙ. සබ්‌බෙ පුරිසා.
අකාරතොති කිං? සබ්‌බා අමූ.
හෙ සබ්‌බ සබ්‌බා, හෙ සබ්‌බෙ, සබ්‌බං, සබ්‌බෙ, සබ්‌බෙන, සබ්‌බෙහි සබ්‌බෙභි.
චතුත්‌ථෙකවචනෙ ආයාදෙසෙ සම්‌පත්‌තෙ –
‘‘අතො, ආ එ, ස්‌මාස්‌මිංනං, ආය චතුත්‌ථෙකවචනස්‌සා’’ති ච වත්‌තතෙ.
අකාරන්‌තෙහි සබ්‌බනාමෙහි පරෙසං ස්‌මා ස්‌මිං ඉච්‌චෙතෙසං, චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ච ආ එ ආයඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා නෙව හොන්‌තීති ආයාදෙසාභාවො. චග්‌ගහණං කත්‌ථචි පටිසෙධනිවත්‌තනත්‌ථං, තෙන පුබ්‌බාදීහි ස්‌මා ස්‌මිංනං ආ එ ච හොන්‌ති. සබ්‌බස්‌ස.
‘‘අකාරො, එ’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බෙසං සබ්‌බනාමානං අකාරො එත්‌තමාපජ්‌ජතෙ නංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි.
‘‘සබ්‌බනාමතො’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බතො සබ්‌බනාමතො පරස්‌ස නංවචනස්‌ස සං සානංඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති.
සබ්‌බෙසං සබ්‌බෙසානං, සබ්‌බස්‌මා සබ්‌බම්‌හා, සබ්‌බෙහි සබ්‌බෙභි, සබ්‌බස්‌ස, සබ්‌බෙසං සබ්‌බෙසානං, සබ්‌බස්‌මිං සබ්‌බම්‌හි, සබ්‌බෙසු.
ඉත්‌ථියං ‘‘ඉත්‌ථියමතො ආප්‌පච්‌චයො’’ති ආප්‌පච්‌චයො. අඤ්‌ඤං කඤ්‌ඤාසද්‌දසමං අඤ්‌ඤත්‍ර ස නං ස්‌මිංවචනෙහි. සබ්‌බා පජා, සබ්‌බා සබ්‌බායො, හෙ සබ්‌බෙ, හෙ සබ්‌බා සබ්‌බායො, සබ්‌බං, සබ්‌බා සබ්‌බායො, සබ්‌බාය, සබ්‌බාහි සබ්‌බාභි.
චතුත්‌ථෙකවචනෙ ‘‘සබ්‌බනාමතො වා’’, සබ්‌බතො කොති ඉතො ‘‘සබ්‌බතො’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බතො සබ්‌බනාමතො ඝපසඤ්‌ඤතො ස්‌මිං සඉච්‌චෙතෙසං යථාක්‌කමං සංසාආදෙසා හොන්‌ති වා.
‘‘සංසාස්‌වෙකවචනෙසු චා’’ති වත්‌තතෙ.
ඝසඤ්‌ඤො ආකාරො රස්‌සමාපජ්‌ජතෙ සංසාස්‌වෙකවචනෙසු විභත්‌තාදෙසෙසු පරෙසු.
‘‘සාගමො’’ති වත්‌තතෙ.
සං සාඉච්‌චෙතෙසු එකවචනට්‌ඨානසම්‌භූතෙසු විභත්‌තාදෙසෙසු පරෙසු ලිඞ්‌ගම්‌හා සකාරාගමො හොති.
සබ්‌බස්‌සා සබ්‌බාය, සබ්‌බාසං සබ්‌බාසානං, සබ්‌බාය, සබ්‌බාහි සබ්‌බාභි, සබ්‌බස්‌සා සබ්‌බාය, සබ්‌බාසං සබ්‌බාසානං.
ස්‌මිංම්‌හි ‘‘සබ්‌බනාමතො, ඝපතො’’ති ච වත්‌තතෙ.
එතෙහි සබ්‌බනාමෙහි ඝපසඤ්‌ඤෙහි පරස්‌ස ස්‌මිංවචනස්‌ස නෙව ආය යාදෙසා හොන්‌තීති ආයාභාවො. වාධිකාරතො ක්‌වචි හොති දක්‌ඛිණාය උත්‌තරායාති ආදි.
සංයමාදෙසා, සබ්‌බස්‌සං සබ්‌බායං, සබ්‌බාසු.
නපුංසකෙ සබ්‌බං චිත්‌තං, සබ්‌බානි, හෙ සබ්‌බ, හෙ සබ්‌බානි, සබ්‌බං, සබ්‌බානි. සෙසං පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ විය ඤෙය්‍යං.
තත්‌ථ කතරකතමසද්‌දා පුච්‌ඡනත්‌ථා.
උභයසද්‌දො ද්‌විඅවයවසමුදායවචනො.
ඉතරසද්‌දො වුත්‌තප්‌පටියොගවචනො.
අඤ්‌ඤසද්‌දො අධිකතාපරවචනො.
අඤ්‌ඤතර අඤ්‌ඤතමසද්‌දා අනියමත්‌ථා.
‘‘යො, සබ්‌බනාමකාරතෙ පඨමො’’ති ච වත්‌තතෙ.
ද්‌වන්‌දසමාසට්‌ඨා සබ්‌බනාමකාරතො පරො පඨමො යො එත්‌තමාපජ්‌ජතෙ වා. කතරො ච කතමො චාති කතරකතමෙ, කතරකතමා වා ඉච්‌චාදි.
පුබ්‌බාදයො දිසාදිවවත්‌ථානවචනා.
පුබ්‌බො කාලො. බහුවචනෙ ‘‘ධාතුලිඞ්‌ගෙහි පරා පච්‌චයා’’ති එත්‌ථ පරාති නිද්‌දෙසතො පුබ්‌බාදීහි යොවචනස්‌ස විකප්‌පෙනෙකාරො.
පුබ්‌බෙ පුබ්‌බා, හෙ පුබ්‌බ, හෙ පුබ්‌බෙ හෙ පුබ්‌බා, පුබ්‌බං, පුබ්‌බෙ, පුබ්‌බෙන, පුබ්‌බෙහි පුබ්‌බෙභි, පුබ්‌බස්‌ස, පුබ්‌බෙසං පුබ්‌බෙසානං. ‘‘ස්‌මාස්‌මිංනං වා’’ති විකප්‌පෙනාකාරෙකාරා. පුබ්‌බා පුබ්‌බස්‌මා පුබ්‌බම්‌හා, පුබ්‌බෙහි පුබ්‌බෙභි, පුබ්‌බස්‌ස, පුබ්‌බෙසං පුබ්‌බෙසානං, පුබ්‌බෙ පුබ්‌බස්‌මිං පුබ්‌බම්‌හි, පුබ්‌බෙසු.
ඉත්‌ථියං පුබ්‌බා දිසා, පුබ්‌බා පුබ්‌බායො ඉච්‌චාදි සබ්‌බාසද්‌දසමං.
නපුංසකෙ පුබ්‌බං ඨානං, පුබ්‌බානි, හෙ පුබ්‌බ, හෙ පුබ්‌බානි, පුබ්‌බං, පුබ්‌බානි, සෙසං පුල්‌ලිඞ්‌ගසමං. එවං පරාපරදක්‌ඛිණුත්‌තරාධරසද්‌දා.
‘‘සබ්‌බනාමතො, ද්‌වන්‌දට්‌ඨා’’ති ච වත්‌තතෙ.
ද්‌වන්‌දට්‌ඨා සබ්‌බනාමතො පරස්‌ස යොවචනස්‌ස ඨපෙත්‌වා එත්‌තං අඤ්‌ඤං සබ්‌බනාමිකං කාරියං න හොතීති සංසානමාදෙසාභාවො. පුබ්‌බාපරානං, පුබ්‌බුත්‌තරානං අධරුත්‌තරානං, ‘‘නාඤ්‌ඤං සබ්‌බනාමික’’න්‌ති විනාධිකාරෙන යොගෙන තතියාසමාසෙපි. මාසපුබ්‌බාය, මාසපුබ්‌බානං.
‘‘නාඤ්‌ඤං සබ්‌බනාමික’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
බහුබ්‌බීහිම්‌හි ච සමාසෙ සබ්‌බනාමිකවිධානං නාඤ්‌ඤං හොති. පියපුබ්‌බාය, පියපුබ්‌බානං, පියපුබ්‌බෙ.
චසද්‌දග්‌ගහණෙන දිසත්‌ථසබ්‌බනාමානං බහුබ්‌බීහිම්‌හි සබ්‌බනාමිකවිධානංව හොති.
දක්‌ඛිණස්‌සා ච පුබ්‌බස්‌සා ච යදන්‌තරාළන්‌ති අත්‌ථෙ බහුබ්‌බීහි, දක්‌ඛිණපුබ්‌බස්‌සං, දක්‌ඛිණපුබ්‌බස්‌සා, එවං උත්‌තරපුබ්‌බස්‌සං, උත්‌තරපුබ්‌බස්‌සා ඉච්‌චාදි.
යතෙතසද්‌දාදීනමාලපනෙ රූපං න සම්‌භවති. යසද්‌දො අනියමත්‌ථො.
යො පුරිසො, යෙ පුරිසා, යං, යෙ. යා කඤ්‌ඤා, යා යායො, යං, යා යායො. යං චිත්‌තං, යානි, යං, යානි. සෙසං සබ්‌බත්‌ථ සබ්‌බසද්‌දසමං.
තසද්‌දස්‌ස භෙදො. ‘‘ත සි’’ ඉතීධ –
‘‘අනපුංසකස්‌සායං සිම්‌හීති, ස’’මිති ච වත්‌තතෙ.
එත තඉච්‌චෙතෙසං අනපුංසකානං තකාරො සකාරමාපජ්‌ජතෙ සිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. සො පුරිසො.
සබ්‌බනාමග්‌ගහණඤ්‌ච, ඉතො තග්‌ගහණඤ්‌ච වත්‌තතෙ.
තඉච්‌චෙතස්‌ස සබ්‌බනාමස්‌ස තකාරස්‌ස නත්‌තං හොති වා සබ්‌බත්‌ථ ලිඞ්‌ගෙසු. නෙ තෙ, නං තං, නෙ තෙ, නෙන තෙන, නෙහි නෙභි තෙහි තෙභි.
‘‘සබ්‌බස්‌ස, තස්‌ස වා සබ්‌බත්‌ථා’’ති ච වත්‌තතෙ.
තඉච්‌චෙතස්‌ස සබ්‌බනාමස්‌ස සබ්‌බස්‌සෙව අත්‌තං හොති වා ස ස්‌මා ස්‌මිං සං සාඉච්‌චෙතෙසු වචනෙසු සබ්‌බත්‌ථ ලිඞ්‌ගෙසු. අස්‌ස නස්‌ස තස්‌ස, නෙසං තෙසං නෙසානං තෙසානං.
‘‘ස්‌මාහිස්‌මිංනං ම්‌හාභිම්‌හි වා’’ති ඉතො ‘‘ස්‌මාස්‌මිංනං, ම්‌හාම්‌හී’’ති ච වත්‌තතෙ.
ත ඉමඉච්‌චෙතෙහි කතාකාරෙහි පරෙසං ස්‌මාස්‌මිංනං ම්‌හා ම්‌හිඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා න හොන්‌ති.
පකතිසන්‌ධිවිධාන
‘‘සරා, පකතී’’ති ච වත්‌තතෙ.
සරා ඛො සරෙ පරෙ ක්‌වචි ඡන්‌දභෙදාසුඛුච්‌චාරණට්‌ඨානෙ, සන්‌ධිච්‌ඡාරහිතට්‌ඨානෙ ච පකතිරූපානි හොන්‌ති, න ලොපාදෙසවිකාරමාපජ්‌ජන්‌තෙති අත්‌ථො.
තත්‌ථ පකතිට්‌ඨානං නාම ආලපනන්‌තා අනිතිස්‌මිං අච්‌ඡන්‌දානුරක්‌ඛණෙ අසමාසෙ පදන්‌තදීඝා ච ඉකාරුකාරා ච නාමපදන්‌තාතීතක්‍රියාදිම්‌හීති එවමාදි.
ආලපනන්‌තෙසු තාව – කතමා චානන්‌ද අනිච්‌චසඤ්‌ඤා, කතමා චානන්‌ද ආදීනවසඤ්‌ඤා, සාරිපුත්‌ත ඉධෙකච්‌චො, එහි සිවික උට්‌ඨෙහි, උපාසකා ඉධෙකච්‌චො, භොති අය්‍යෙ, භික්‌ඛු අරොගං තව සීලං, සිඤ්‌ච භික්‌ඛු ඉමං නාවං, භික්‌ඛවෙ එවං වදාමි, පඤ්‌චිමෙ ගහපතයො ආනිසංසා ඉච්‌චෙවමාදීසු පකතිභාවො, පුබ්‌බස්‌සරලොපයවාදෙසාදයො න හොන්‌ති.
ක්‌වචිග්‌ගහණෙන ඉතිස්‌මිං ඡන්‌දානුරක්‌ඛණෙ සන්‌ධි හොති, යථා – සක්‌කා දෙවීති, නමො තෙ බුද්‌ධ වීරත්‌ථු.
සරෙති කිං? සාධු මහාරාජාති, එවං කිර භික්‌ඛූති.
අසමාසෙ පදන්‌තදීඝෙසු – ආයස්‌මා ආනන්‌දො ගාථා අජ්‌ඣභාසි, දෙවා ආභස්‌සරා යථා, තෙවිජ්‌ජා ඉද්‌ධිප්‌පත්‌තා ච, භගවා උට්‌ඨායාසනා, භගවා එතදවොච, අභිවාදෙත්‌වා එකමන්‌තං අට්‌ඨාසි, ගන්‌ත්‌වා ඔලොකෙන්‌තො, භූතවාදී අත්‌ථවාදී, යං ඉත්‌ථී අරහා අස්‌ස, සාමාවතී ආහ, පාපකාරී උභයත්‌ථ තප්‌පති, නදී ඔත්‌ථරති, යෙ තෙ භික්‌ඛූ අප්‌පිච්‌ඡා, භික්‌ඛූ ආමන්‌තෙසි, භික්‌ඛූඋජ්‌ඣායිංසු, භික්‌ඛූ එවමාහංසු, ඉමස්‌මිං ගාමෙ ආරක්‌ඛකා, සබ්‌බෙ ඉමෙ, කතමෙ එකාදස, ගම්‌භීරෙ ඔදකන්‌තිකෙ, අප්‌පමාදො අමතපදං, සඞ්‌ඝො ආගච්‌ඡතු, කො ඉමං පථවිං විච්‌චෙස්‌සති, ආලොකො උදපාදි, එකො එකාය, චත්‌තාරො ඔඝා.
නිපාතෙසුපි – අරෙ අහම්‌පි, සචෙ ඉමස්‌ස කායස්‌ස, නො අභික්‌කමො, අහො අච්‌ඡරියො, අථො අන්‌තො ච, අථ ඛො ආයස්‌මා, අථො ඔට්‌ඨවචිත්‌තකා, තතො ආමන්‌තයී සත්‌ථා.
ක්‌වචිග්‌ගහණෙන අකාර ඉතීවෙවෙත්‌ථාදීසු සන්‌ධිපි. යථා – ආගතත්‌ථ, ආගතම්‌හා, කතමාස්‌සු චත්‌තාරො, අප්‌පස්‌සුතායං පුරිසො, ඉත්‌ථීති, ච මරීව, සබ්‌බෙව, ස්‌වෙව, එසෙව නයො, පරිසුද්‌ධෙත්‌ථායස්‌මන්‌තො, නෙත්‌ථ, තං කුතෙත්‌ථ ලබ්‌භා, සචෙස බ්‍රාහ්‌මණ, තථූපමං, යථාහ.
අසමාසෙති කිං? ජිව්‌හායතනං, අවිජ්‌ජොඝො, ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියං, අභිභායතනං, භයතුපට්‌ඨානං. අච්‌ඡන්‌දානුරක්‌ඛණෙති කිං? සද්‌ධීධ විත්‌තං පුරිසස්‌ස සෙට්‌ඨං, යො මිස්‌සරො.
නාමපදන්‌තඉකාරුකාරෙසු – ගාථාහි අජ්‌ඣභාසි, පුප්‌ඵානි ආහරිංසු, සත්‌ථු අදාසි.
ක්‌වචීති කිං? මනසාකාසි.
සරා ඛො බ්‍යඤ්‌ජනෙ පරෙ පකතිරූපා හොන්‌තීති යෙභුය්‍යෙන දීඝරස්‌සලොපෙහි විකාරාභාවො. යථා – අච්‌චයො, පච්‌චයො, භාසති වා කරොති වා, වෙදනාක්‌ඛන්‌ධො, භාග්‍යවා, භද්‍රො කසාමිව, දීයති, තුණ්‌හීභූතො, සො ධම්‌මං දෙසෙති.
ඉති පකතිසන්‌ධිවිධානං නිට්‌ඨිතං.
බ්‍යඤ්‌ජනසන්‌ධිවිධාන
අථ බ්‍යඤ්‌ජනසන්‌ධි වුච්‌චතෙ.
‘‘බ්‍යඤ්‌ජනෙ’’ති අධිකාරො, ‘‘සරා, ක්‌වචී’’ති ච වත්‌තතෙ.
සරා ඛො බ්‍යඤ්‌ජනෙ පරෙ ක්‌වචි දීඝං පප්‌පොන්‌තීති සුත්‌තසුඛුච්‌චාරණඡන්‌දානුරක්‌ඛණට්‌ඨානෙසු දීඝො.
ත්‍යස්‌ස පහීනා ත්‍යාස්‌ස පහීනා, ස්‌වස්‌ස ස්‌වාස්‌ස, මධුව මඤ්‌ඤති බාලො මධුවා මඤ්‌ඤතී බාලො, තථා එවං ගාමෙ මුනී චරෙ, ඛන්‌තී පරමං තපො තිතික්‌ඛා, න මඞ්‌කූ භවිස්‌සාමි, ස්‌වාක්‌ඛාතො, ය්‌වාහං, කාමතො ජායතී සොකො, කාමතො ජායතී භයං, සක්‌කො උජූ ච සුහුජූ ච, අනූපඝාතො, දූරක්‌ඛං, දූරමං, සූරක්‌ඛං, දූහරතා.
ක්‌වචීති කිං? ත්‍යජ්‌ජ, ස්‌වස්‌ස, පතිලිය්‍යති.
යිට්‌ඨං වා හුතං වා ලොකෙ, යදි වා සාවකෙ, පුග්‌ගලා ධම්‌මදසා තෙ, භොවාදී නාම සො හොති, යථාභාවී ගුණෙන සො ඉතීධ –
පුබ්‌බස්‌මිංයෙවාධිකාරෙ –
සරා ඛො බ්‍යඤ්‌ජනෙ පරෙ ක්‌වචි රස්‌සං පප්‌පොන්‌තීති ඡන්‌දානුරක්‌ඛණෙ, ආගමෙ, සංයොගෙ ච රස්‌සත්‌තං.
ඡන්‌දානුරක්‌ඛණෙ තාව යිට්‌ඨංව හුතංව ලොකෙ, යදිව සාවකෙ, පුග්‌ගල ධම්‌මදසා තෙ, භොවාදි නාම සො හොති, යථාභාවි ගුණෙන සො.
ආගමෙ යථයිදං, සම්‌මදක්‌ඛාතො.
සංයොගෙ පරාකමො පරක්‌කමො, ආසාදො අස්‌සාදො, එවං තණ්‌හක්‌ඛයො, ඣානස්‌ස ලාභිම්‌හි, වසිම්‌හි, ථුල්‌ලච්‌චයො.
ක්‌වචීති කිං? මායිදං, මනසා දඤ්‌ඤා විමුත්‌තානං, යථාක්‌කමං, ආඛ්‍යාතිකං, දීය්‍යති, සූය්‍යති.
එසො ඛො බ්‍යන්‌තිං කාහිති, සො ගච්‌ඡං න නිවත්‌තති ඉච්‌චත්‍ර –
තස්‌මිංයෙවාධිකාරෙ –
සරා ඛො බ්‍යඤ්‌ජනෙ පරෙ ක්‌වචි ලොපං පප්‌පොන්‌ති, තත්‍ර ලුත්‌තෙ ඨානෙ අකාරාගමො ච හොති. එතතසද්‌දන්‌තොකාරස්‌සෙවායං ලොපො.
එස ඛො බ්‍යන්‌තිං කාහිති, ස ගච්‌ඡං න නිවත්‌තති, එවං එස ධම්‌මො, එස පත්‌තොසි, ස මුනි, ස සීලවා.
ක්‌වචීති කිං? එසො ධම්‌මො, සො මුනි, සො සීලවා.
චසද්‌දෙන එතසද්‌දන්‌තස්‌ස සරෙපි ක්‌වචි ලොපො. යථා – එස අත්‌ථො, එස ආභොගො, එස ඉදානි.
විපරිණාමෙන ‘‘සරම්‌හා, බ්‍යඤ්‌ජනස්‌සා’’ති ච වත්‌තතෙ.
සරම්‌හා පරස්‌ස බ්‍යඤ්‌ජනස්‌ස ද්‌වෙභාවො හොති ඨානෙ. ද්‌වින්‌නං භාවො ද්‌විභාවො, සො එව ද්‌වෙභාවො.
එත්‌ථ ච ඨානං නාම රස්‌සාකාරතො පරං ප පති පටිකමුකුස කුධ කී ගහ ජුත ඤාසි සු සම්‌භූ සර සසාදීනමාදිබ්‍යඤ්‌ජනානං ද්‌වෙභාවං, තික තය තිංස වතාදීනමාදි ච, වතු වටුදිසාදීනමන්‌තඤ්‌ච, උ දු නි-උපසග්‌ග ත චතු ඡ සන්‌තසද්‌දාදෙසාදිපරඤ්‌ච, අපදන්‌තා නාකාරදීඝතො යකාරාදි ච,
යවතං තලනාදීන-මාදෙසො ච සයාදිනං;
සහ ධාත්‌වන්‌තස්‌සාදෙසො, සීසකාරො තපාදිතො.
ඡන්‌දානුරක්‌ඛණෙ ච – ඝර ඣෙ ධංසු භමාදීනමාදි ච, රස්‌සාකාරතො වග්‌ගානං චතුත්‌ථදුතියා ච ඉච්‌චෙවමාදි.
තත්‌ථ ප පති පටීසු තාව – ඉධ පමාදො ඉධප්‌පමාදො, එවං අප්‌පමාදො, විප්‌පයුත්‌තො, සුප්‌පසන්‌නො, සම්‌මා පධානං සම්‌මප්‌පධානං, රස්‌සත්‌තං, අප්‌පතිවත්‌තියො, අධිපතිප්‌පච්‌චයො, සුප්‌පතිට්‌ඨිතො, අප්‌පටිපුග්‌ගලො, විප්‌පටිසාරො, සුප්‌පටිපන්‌නො, සුප්‌පටිපත්‌ති.
කමාදිධාතූසු – පක්‌කමො, පටික්‌කමො, හෙතුක්‌කමො, ආකමති අක්‌කමති, එවං පරක්‌කමති, යථාක්‌කමං.
පක්‌කොසති, පටික්‌කොසති, අනුක්‌කොසති, ආකොසති, අක්‌කොසති.
අක්‌කුද්‌ධො, අතික්‌කොධො.
ධනක්‌කීතො, වික්‌කයො, අනුක්‌කයො.
පග්‌ගහො, විග්‌ගහො, අනුග්‌ගහො, නිග්‌ගහො, චන්‌දග්‌ගහො, දිට්‌ඨිග්‌ගාහො.
පජ්‌ජොතො, විජ්‌ජොතති, උජ්‌ජොතො.
කතඤ්‌ඤූ, විඤ්‌ඤූ, පඤ්‌ඤාණං, විඤ්‌ඤාණං, අනුඤ්‌ඤා, මනුඤ්‌ඤා, සමඤ්‌ඤා.
අවස්‌සයො, නිස්‌සයො, සමුස්‌සයො.
අප්‌පස්‌සුතො, විස්‌සුතො, බහුස්‌සුතො, ආසවා අස්‌සවා.
පස්‌සම්‌භන්‌තො, විස්‌සම්‌භති.
අට්‌ටස්‌සරො, විස්‌සරති, අනුස්‌සරති.
පස්‌සසන්‌තො, විස්‌සසන්‌තො, මහුස්‌සසන්‌තො, ආසාසො අස්‌සාසො.
අවිස්‌සජ්‌ජෙන්‌තො, විස්‌සජ්‌ජෙන්‌තො, පරිච්‌චජන්‌තො, උපද්‌දවො, උපක්‌කිලිට්‌ඨො, මිත්‌තද්‌දු, ආයබ්‌බයො, උදබ්‌බහි ඉච්‌චාදි.
ඨානෙති කිං? මා ච පමාදො, පතිගය්‌හති, වචීපකොපං රක්‌ඛෙය්‍ය, යෙ පමත්‌තා යථා මතා, මනොපකොපං රක්‌ඛෙය්‍ය, ඉධ මොදති, පෙච්‌ච මොදති.
තිකාදීසු – කුසලත්‌තිකං, පීතිත්‌තිකං, හෙතුත්‌තිකං, වෙදනාත්‌තිකං, ලොකත්‌තයං, බොධිත්‌තයං, වත්‌ථුත්‌තයං. එකත්‌තිංස, ද්‌වත්‌තිංස, චතුත්‌තිංස. සීලබ්‌බතං, සුබ්‌බතො, සප්‌පීතිකො, සමන්‌නාගතො, පුනප්‌පුනං ඉච්‌චාදි.
වතු වටු දිසාදීනමන්‌තෙ යථා – වත්‌තති, වට්‌ටති, දස්‌සනං, ඵස්‌සො ඉච්‌චාදි.
උ දු නි උපසග්‌ගාදිපරෙසු – උකංසො උක්‌කංසො. දුකරං දුක්‌කරං, නිකඞ්‌ඛො නික්‌කඞ්‌ඛෙ.
එවං උග්‌ගතං, දුච්‌චරිතං, නිජ්‌ජටං, උඤ්‌ඤාතං, උන්‌නති, උත්‌තරො, දුක්‌කරො, නිද්‌දරො, උන්‌නතො, දුප්‌පඤ්‌ඤො, දුබ්‌බලො, නිම්‌මලො, උය්‍යුත්‌තො, දුල්‌ලභො, නිබ්‌බත්‌තො, උස්‌සාහො, දුස්‌සහො, නිස්‌සාරො.
තථා තක්‌කරො, තජ්‌ජො, තන්‌නින්‌නො, තප්‌පභවො, තම්‌මයො.
චතුක්‌කං, චතුද්‌දිසං, චතුප්‌පාදො, චතුබ්‌බිධං, චතුස්‌සාලං.
ඡක්‌කං, ඡන්‌නවුති, ඡප්‌පදිකා, ඡබ්‌බස්‌සානි.
සක්‌කාරො, සක්‌කතො, සද්‌දිට්‌ඨි, සප්‌පුරිසො, මහබ්‌බලො.
ඨානෙති කිං? නිකායො, නිදානං, නිවාසො, නිවාතො, තතො, චතුවීසති, ඡසට්‌ඨි.
යකාරාදිම්‌හි – නීය්‍යති, සූය්‍යති, අභිභූය්‍ය, විචෙය්‍ය, විනෙය්‍ය, ධෙය්‍යං, නෙය්‍යං, සෙය්‍යො, ජෙය්‍යො, වෙය්‍යාකරණො.
ආදිසද්‌දෙන එත්‌තො, එත්‌තාවතා.
අනාකාරග්‌ගහණං කිං? මාලාය, දොලාය, සමාදාය.
ඨානෙති කිං? උපනීයති, සූයති, තොයං.
යවතමාදෙසෙ – ජාති අන්‌ධො, විපලි ආසො, අනි ආයො, යදි එවං, අපි එකච්‌චෙ, අපි එකදා ඉච්‌චත්‍ර, ඉකාරස්‌ස ‘‘ඉවණ්‌ණො යං නවා’’ති යකාරෙ කතෙ –
‘‘සබ්‌බස්‌ස සො දාම්‌හි වා’’ති ඉතො මණ්‌ඩූකගතියා වාති වත්‌තතෙ.
යකාරවන්‌තානං තලනදකාරානං සංයොගබ්‍යඤ්‌ජනානි යථාක්‌කමං චලඤජකාරත්‌තමාපජ්‌ජන්‌තෙ වා.
කාරග්‌ගහණං යවතං සකාර ක ච ට පවග්‌ගානං සකාරකචටපවග්‌ගාදෙසත්‌ථං, තථා යවතං ත ධ ණකාරානං ඡ ඣඤකාරාදෙසත්‌ථඤ්‌ච, තතො යවතමාදෙසස්‌ස අනෙන ද්‌විභාවො.
ජච්‌චන්‌ධො, විපල්‌ලාසො, අඤ්‌ඤායො, යජ්‌ජෙවං, අප්‌පෙකච්‌චෙ අප්‌පෙකදා.
වාති කිං? පටිසන්‌ථාරවුත්‍යස්‌ස, බාල්‍යං, ආලස්‍යං.
සරම්‌හාති කිං? අඤායො, ආකාසානඤ්‌චායතනං.
තපාදිතො සිම්‌හි – තපස්‌සී, යසස්‌සී.
වග්‌ගචතුත්‌ථදුතියෙසු පන තස්‌මිංයෙවාධිකාරෙ ‘‘පරද්‌වෙභාවො ඨානෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
වග්‌ගචතුත්‌ථදුතියානං සදිසවසෙන ද්‌විභාවෙ සම්‌පත්‌තෙ නියමත්‌ථමාහ.
සරම්‌හා පරභූතානං වග්‌ගෙ ඝොසාඝොසානං බ්‍යඤ්‌ජනානං යථාක්‌කමං වග්‌ගතතිය පඨමක්‌ඛරා ද්‌විභාවං ගච්‌ඡන්‌ති ඨානෙති ඨානාසන්‌නවසෙන තබ්‌බග්‌ගෙ තතියපඨමාව හොන්‌ති.
එත්‌ථ ච සම්‌පත්‌තෙ නියමත්‌තා ඝොසාඝොසග්‌ගහණෙන චතුත්‌ථදුතියාව අධිප්‌පෙතා, ඉතරථා අනිට්‌ඨප්‌පසඞ්‌ගොසියා. තෙන ‘‘කතඤ්‌ඤූ, තන්‌නයො, තම්‌මයො’’තිආදීසු වග්‌ගපඤ්‌චමානං සතිපි ඝොසත්‌තෙ තතියප්‌පසඞ්‌ගොන හොති, ඨානාධිකාරතො වා.
ඝරාදීසු ප උ දු නිආදිපරචතුත්‌ථෙසු තාව – පඝරති පග්‌ඝරති, එවං උග්‌ඝරති, උග්‌ඝාටෙති, දුග්‌ඝොසො, නිග්‌ඝොසො, එසෙව චජ්‌ඣානඵලො, පඨමජ්‌ඣානං, අභිජ්‌ඣායති, උජ්‌ඣායති, විද්‌ධංසෙති, උද්‌ධංසිතො, උද්‌ධාරො, නිද්‌ධාරො, නිද්‌ධනො, නිද්‌ධුතො, විබ්‌භන්‌තො, උබ්‌භතො, දුබ්‌භික්‌ඛං, නිබ්‌භයං, තබ්‌භාවො, චතුද්‌ධා, චභුබ්‌භි, ඡද්‌ධා, සද්‌ධම්‌මො, සබ්‌භූතො, මහද්‌ධනො, මහබ්‌භයං.
යවත මාදෙසාදීසු – බොජ්‌ඣඞ්‌ගා, ආසබ්‌භං, බුජ්‌ඣිතබ්‌බං, බුජ්‌ඣති.
රස්‌සාකාරතොපරං වග්‌ගදුතියෙසු – පඤ්‌ච ඛන්‌ධා පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා, එවංරූපක්‌ඛන්‌ධො, අක්‌ඛමො, අභික්‌ඛණං, අවික්‌ඛෙපො, ජාතික්‌ඛෙත්‌තං, ධාතුක්‌ඛොභො, ආයුක්‌ඛයො. සෙතඡත්‌තං සෙතච්‌ඡත්‌තං, එවං සබ්‌බච්‌ඡන්‌නං, විච්‌ඡින්‌නං, බොධිච්‌ඡායා, ජම්‌බුච්‌ඡායා, සමුච්‌ඡෙදො. තත්‍ර ඨිතො තත්‍රට්‌ඨිතො, එවං ථලට්‌ඨං, ජලට්‌ඨං, අධිට්‌ඨිතං, නිට්‌ඨිතං, චත්‌තාරිට්‌ඨානානි, ගරුට්‌ඨානියො, සමුට්‌ඨිතො, සුප්‌පට්‌ඨානො. යසත්‌ථෙරො, යත්‌ථ, තත්‌ථ, පත්‌ථරති, විත්‌ථාරො, අභිත්‌ථුතො, විත්‌ථම්‌භිතො, අනුත්‌ථුනං, චතුත්‌ථො, කුත්‌ථ. පප්‌ඵොටෙති, මහප්‌ඵලං, නිප්‌ඵලං, විප්‌ඵාරො, පරිප්‌ඵුසෙය්‍ය, මධුප්‌ඵාණිතං.
ආකාරතො – ආඛාතො ආක්‌ඛාතො, එවං තණ්‌හාක්‌ඛයො, ආණාක්‌ඛෙත්‌තං, සඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධො, ආඡාදයති, ආච්‌ඡාදයති, එවං ආච්‌ඡින්‌දති, නාවාට්‌ඨං, ආත්‌ථරති, ආප්‌ඵොටෙති.
සරම්‌හාති කිං? සඞ්‌ඛාරො, තඞ්‌ඛණෙ, සඤ්‌ඡන්‌නං, තණ්‌ඨානං, සන්‌ථුතො, තම්‌ඵලං.
ඨානෙති කිං? පූවඛජ්‌ජකං, තස්‌ස ඡවියාදීනි ඡින්‌දිත්‌වා, යථා ඨිතං, කථං, කම්‌මඵලං.
නිකමති, නිපත්‌ති, නිචයො, නිචරති, නිතරණං ඉච්‌චත්‍ර – ‘‘දො ධස්‌ස චා’’ති එත්‌ථ චග්‌ගහණස්‌ස බහුලත්‌ථත්‌තා තෙන චග්‌ගහණෙන යථාපයොගං බහුධා ආදෙසො සියා.
යථා – නි උපසග්‌ගතො කමු පද චි චර තරානං පඨමස්‌ස වග්‌ගදුතියො ඉමිනා ද්‌විත්‌තං, නික්‌ඛමති, නිප්‌ඵත්‌ති, නිච්‌ඡයො, නිච්‌ඡරති, නිත්‌ථරණං.
තථා බො වස්‌ස කුව දිව සිව වජාදීනං ද්‌විරූපස්‌සාති වකාරද්‌වයස්‌ස බකාරද්‌වයං, යථා – කුබ්‌බන්‌තො, එවං කුබ්‌බානො, කුබ්‌බන්‌ති, සධාත්‌වන්‌තයාදෙසස්‌ස ද්‌විත්‌තං. දිවති දිබ්‌බති, එවං දිබ්‌බන්‌තො, සිබ්‌බති, සිබ්‌බන්‌තො, පවජති පබ්‌බජති, පබ්‌බජන්‌තො, නිවානං නිබ්‌බානං, නිබ්‌බුතො, නිබ්‌බින්‌දති, උදබ්‌බයං ඉච්‌චාදි.
ලො රස්‌ස පරි තරුණාදීනං ක්‌වචි. පරිපන්‌නො පලිපන්‌නො, එවං පලිබොධො, පල්‌ලඞ්‌කං, තරුණො තලුනො, මහාසාලො, මාලුතො, සුඛුමාලො.
ටො තස්‌ස දුක්‌කතාදීනං ක්‌වචි. යථා – දුක්‌කතං දුක්‌කටං, එවං සුකටං, පහටො, පත්‌ථටො, උද්‌ධටො, විසටො ඉච්‌චාදි.
කො තස්‌ස නියතාදීනං ක්‌වචි. නියතො නියකො.
යො ජස්‌ස නිජාදිස්‌ස වා, නිජංපුත්‌තං නියංපුත්‌තං.
කො ගස්‌ස කුලූපගාදීනං, කුලූපගො කුලූපකො.
තථා ණො නස්‌ස ප පරිආදිතො. පනිධානං පණිධානං, එවං පණිපාතො, පණාමො, පණීතං, පරිණතො, පරිණාමො, නින්‌නයො නිණ්‌ණයො, එවං උණ්‌ණතො, ඔණතො ඉච්‌චාදි.
පතිඅග්‌ගි, පතිහඤ්‌ඤති ඉතීධ –
පතිඉච්‌චෙතස්‌ස උපසග්‌ගස්‌ස සරෙ වා බ්‍යඤ්‌ජනෙ වා පරෙ ක්‌වචි පටිආදෙසො හොති පුබ්‌බස්‌සරලොපො. පටග්‌ගි, පටිහඤ්‌ඤති.
ක්‌වචීති කිං? පච්‌චත්‌තං, පතිලීයති.
පුථජනො පුථභූතං ඉතීධ ‘‘අන්‌තො’’ති වත්‌තතෙ.
පුථඉච්‌චෙතස්‌ස අන්‌තො සරො උකාරො හොති බ්‍යඤ්‌ජනෙ පරෙ, ද්‌විත්‌තං. පුථුජ්‌ජනො, පුථුභූතං.
බ්‍යඤ්‌ජනෙති කිං? පුථ අයං. ‘‘පුථස්‌ස අ පුථ’’ඉති සමාසෙනෙව සිද්‌ධෙ පුන අන්‌තග්‌ගහණාධිකාරෙන ක්‌වචි අපුථන්‌තස්‌සාපි උත්‌තං සරෙ.
මනො අඤ්‌ඤං මනුඤ්‌ඤං, එවං ඉමං එවුමං, පරලොපො, ඉති එවං ඉත්‌වෙවං, උකාරස්‌ස වකාරො.
අවකාසො, අවනද්‌ධො, අවවදති, අවසානමිතීධ –
‘‘ක්‌වචි බ්‍යඤ්‌ජනෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
අවඉච්‌චෙතස්‌ස උපසග්‌ගස්‌ස ඔකාරො හොති ක්‌වචි බ්‍යඤ්‌ජනෙ පරෙ. ඔකාසො, ඔනද්‌ධො, ඔවදති, ඔසානං.
ක්‌වචීති කිං? අවසානං, අවසුස්‌සතු.
බ්‍යඤ්‌ජනෙති කිං? අවයාගමනං, අවෙක්‌ඛති.
අවගතෙ සූරියෙ, අවගච්‌ඡති, අවගහෙත්‌වා ඉතීධ –
‘‘අවස්‌සෙ’’ති වත්‌තතෙ ඔග්‌ගහණඤ්‌ච.
අවසද්‌දස්‌ස උපපදෙ තිට්‌ඨමානස්‌ස තස්‌සොකාරස්‌ස විපරීතො ච හොති බ්‍යඤ්‌ජනෙ පරෙ.
තස්‌ස විපරීතො තබ්‌බිපරීතො, උපොච්‌චාරිතං පදං උපපදං, ඔකාරවිපරීතොති උකාරස්‌සෙතං අධිවචනං. චසද්‌දො කත්‌ථචි නිවත්‌තනත්‌ථො, ද්‌විත්‌තං. උග්‌ගතෙ සූරියෙ, උග්‌ගච්‌ඡති, උග්‌ගහෙත්‌වා.
අතිප්‌පඛො තාව, පරසතං, පරසහස්‌සං ඉතීධ –
‘‘ආගමො’’ති වත්‌තතෙ.
බ්‍යඤ්‌ජනෙ පරෙ ක්‌වචි ඔකාරාගමො හොතීති අතිප්‌ප පරසද්‌දෙහි ඔකාරාගමො ‘‘යවමද’’ඉච්‌චාදිසුත්‌තෙ චසද්‌දෙන අතිප්‌පතො ගකාරාගමො ච.
අතිප්‌පගො ඛො තාව, පරොසතං, පරොසහස්‌සං, එත්‌ථ ‘‘සරා සරෙ ලොප’’න්‌ති පුබ්‌බස්‌සරලොපො.
මනමයං, අයමයං ඉතීධ ‘‘මනොගණාදීන’’න්‌ති වත්‌තතෙ.
එතෙසං මනොගණාදීනමන්‌තො ඔත්‌තමාපජ්‌ජතෙ විභත්‌තිලොපෙ කතෙ.
මනොමයං, අයොමයං, එවං මනොසෙට්‌ඨා, අයොපත්‌තො, තපොධනො, තමොනුදො, සිරොරුහො, තෙජොකසිණං, රජොජල්‌ලං, අහොරත්‌තං, රහොගතො.
ආදිසද්‌දෙන ආපොධාතු, වායොධාතු.
සීහගතියා වාධිකාරතො ඉධ න භවති, මනමත්‌තෙන මනච්‌ඡට්‌ඨානං, අයකපල්‌ලං, තමවිනොදනො, මනආයතනං.
ඉති බ්‍යඤ්‌ජනසන්‌ධිවිධානං නිට්‌ඨිතං.
නිග්‌ගහීතසන්‌ධිවිධාන
තණ්‌හං කරො, රණං ජහො, සං ඨිතො, ජුතිං ධරො, සං මතො ඉතීධ ‘‘නිග්‌ගහීත’’න්‌ති අධිකාරො, ‘‘බ්‍යඤ්‌ජනෙ’’ති වත්‌තතෙ.
වග්‌ගභූතෙ බ්‍යඤ්‌ජනෙ පරෙ නිග්‌ගහීතං ඛො වග්‌ගන්‌තං වා පප්‌පොතීති නිමිත්‌තානුස්‌වරානං ඨානාසන්‌නවසෙන තබ්‌බග්‌ගපඤ්‌චමො හොති. වවත්‌ථිතවිභාසත්‌ථොයං වාසද්‌දො. තෙන ‘‘තණ්‌හඞ්‌කරො, රණඤ්‌ජහො, සණ්‌ඨිතො, ජුතින්‌ධරො, සම්‌මතො’’තිආදීසු නිච්‌චං.
තඞ්‌කරොති තං කරොති, තඞ්‌ඛණං තංඛණං, සඞ්‌ගහො සංගහො, තඞ්‌ඝතං තං ඝතං. ධම්‌මඤ්‌චරෙ ධම්‌මං චරෙ, තඤ්‌ඡන්‌නං තං ඡන්‌නං, තඤ්‌ජාතං තං ජාතං, තඤ්‌ඤාණං තං ඤාණං. තණ්‌ඨානං තං ඨානං, තණ්‌ඩහති භං ඩහති. තන්‌තනොති තං තනොති, තන්‌ථිරං තං ථිරං, තන්‌දානං තං දානං, තන්‌ධනං තං ධනං, තන්‌නිච්‌චුතං තං නිච්‌චුතං. තම්‌පත්‌තො තං පත්‌තො, තම්‌ඵලං තං ඵලං, තෙසම්‌බොධො තෙසං බොධො, සම්‌භූතො සංභූතො, තම්‌මිත්‌තං තං මිත්‌තං. කිඞ්‌කතො කිං කතො, දාතුඞ්‌ගතො දාතුං ගතොති එවමාදීසු විකප්‌පෙන.
ඉධ න භවති, න තං කම්‌මං කතං සාධු, සරණං ගච්‌ඡාමි.
සති චොපරි වාග්‌ගහණෙ විජ්‌ඣන්‌තරෙ වා ඉධ වාග්‌ගහණකරණමත්‌ථන්‌තරවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථං, තෙන නිග්‌ගහීතස්‌ස සංඋපසග්‌ගපුමන්‌තස්‌ස ලෙ ලකාරො. යථා – පටිසංලීනො පටිසල්‌ලීනො, එවං පටිසල්‌ලාණො, සල්‌ලක්‌ඛණා, සල්‌ලෙඛො, සල්‌ලාපො, පුංලිඞ්‌ගං පුල්‌ලිඞ්‌ගං.
පච්‌චත්‌තං එව, තං එව, තඤ්‌හි තස්‌ස, එවඤ්‌හි වො ඉතීධ ‘‘වා’’ති අධිකාරො.
එකාරහකාරෙ පරෙ නිග්‌ගහීතං ඛො ඤකාරං පප්‌පොති වා, එකාරෙ ඤාදෙසස්‌ස ද්‌විභාවො.
පච්‌චත්‌තඤ්‌ඤෙවපච්‌චත්‌තං එව, තඤ්‌ඤෙව තං එව, තඤ්‌හි තස්‌ස තඤ්‌හි තස්‌ස, එවඤ්‌හි වො එවඤ්‌හි වො.
වවත්‌ථිතවිභාසත්‌තා වාසද්‌දස්‌ස එවහිනිපාතතො අඤ්‌ඤත්‌ථ න හොති, යථා – එවමෙතං, එවං හොති.
සංයොගො, සංයොජනං, සංයතො, සංයාචිකාය, යං යදෙව, ආනන්‌තරිකං යමාහු ඉතීධ ‘‘ඤ’’මිති වත්‌තතෙ.
නිග්‌ගහීතං ඛො යකාරෙ පරෙ සහ යකාරෙන ඤකාරං පප්‌පොති වා, ඤාදෙසස්‌ස ද්‌විත්‌තං.
සඤ්‌ඤොගො සංයොගො, සඤ්‌ඤොජනං සංයොජනං, සඤ්‌ඤතො සංයතො, සඤ්‌ඤාචිකාය සංයාචිකාය, යඤ්‌ඤදෙව යං යදෙව, ආනන්‌තරිකඤ්‌ඤමාහු ආනන්‌තරිකං යමාහු.
වාසද්‌දස්‌ස වවත්‌ථිතවිභාසත්‌තාව සංපදන්‌තතො ච සබ්‌බනාමයකාරපරතො ච නිග්‌ගහීතා අඤ්‌ඤත්‌ථ න හොති. යථා – එතං යොජනං, තං යානං, සරණං යන්‌ති.
එත්‌ථ ච ‘‘සහ යෙ චා’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘ස යෙ චා’’ති වචනතො සුත්‌තන්‌තෙසු සුඛුච්‌චාරණත්‌ථමක්‌ඛරලොපොපීති දට්‌ඨබ්‌බං, තෙන පටිසඞ්‌ඛාය යොනිසො පටිසඞ්‌ඛා යොනිසො, සයං අභිඤ්‌ඤාය සච්‌ඡිකත්‌වා සයං අභිඤ්‌ඤා සච්‌ඡිකත්‌වා, පරියෙසනාය පරියෙසනාතිආදි සිජ්‌ඣති.
තං අහං බ්‍රූමි, යං ආහු, ධනං එව, කිං එතං, නින්‌දිතුං අරහති, යං අනිච්‌චං, තං අනත්‌තා, එතං අවොච, එතං එව ඉච්‌චත්‍ර –
නිග්‌ගහීතස්‌ස ඛො සරෙ පරෙ මකාරදකාරාදෙසා හොන්‌ති වා. එත්‌ථ ච වාසද්‌දාධිකාරස්‌ස වවත්‌ථිතවිභාසත්‌තා දකාරො යතෙතසද්‌දතො පරස්‌සෙව.
තමහං බ්‍රූමි, යමාහු, ධනමෙව, කිමෙතං, නින්‌දිතුමරහති, යදනිච්‌චං, තදනත්‌තා, එතදවොච, එතදෙව.
වාති කිං? තං අහං, එතං එව, අක්‌කොච්‌ඡි මං අවධි මං.
එත්‌ථ ච මදාති යොගවිභාගෙන බ්‍යඤ්‌ජනෙපි වා මකාරො. තෙන ‘‘බුද්‌ධම සරණම ගච්‌ඡාමී’’තිආදි සිජ්‌ඣති.
තාසං අහං සන්‌තිකෙ, විදූනං අග්‌ගං, තස්‌ස අදාසිං අහං ඉතීධ ‘‘සරෙ’’ති වත්‌තතෙ.
නිග්‌ගහීතං ඛො සරෙ පරෙ ලොපං පප්‌පොති ක්‌වචි ඡන්‌දානුරක්‌ඛණෙ සුඛුච්‌චාරණට්‌ඨානෙ. පුබ්‌බස්‌සරලොපො, පරස්‌ස අසංයොගන්‌තස්‌ස දීඝො.
තාසාහං සන්‌තිකෙ, විදූනග්‌ගං, තස්‌ස අදාසාහං, තථාගතාහං, එවාහං, ක්‍යාහං.
ක්‌වචීති කිං? එවමස්‌ස, කිමහං.
අරියසච්‌චානං දස්‌සනං, එතං බුද්‌ධානං සාසනං, සංරත්‌තො, සංරාගො, සංරම්‌භො, අවිසංහාරො, චිරං පවාසිං, ගන්‌තුං කාමො, ගන්‌තුං මනො ඉතීධ ‘‘ක්‌වචි ලොප’’න්‌ති වත්‌තතෙ.
නිග්‌ගහීතං ඛො බ්‍යඤ්‌ජනෙ ච පරෙ ලොපං පප්‌පොති ක්‌වචි ඡන්‌දානුරක්‌ඛණාදිම්‌හි. රකාරහකාරෙසු උපසග්‌ගන්‌තස්‌ස දීඝො.
අරියසච්‌චාන දස්‌සනං, එතං බුද්‌ධාන සාසනං, සාරත්‌තො, සාරාගො, සාරම්‌භො, අවිසාහාරො, චිරප්‌පවාසිං, ද්‌විත්‌තං, ගන්‌තුකාමො, ගන්‌තුමනො.
ක්‌වචීති කිං? එතං මඞ්‌ගලමුත්‌තමං.
කතං ඉති, කිං ඉති, අභිනන්‌දුං ඉති, උත්‌තත්‌තං ඉව, චක්‌කං ඉව, කලිං ඉදානි, කිං ඉදානි, ත්‌වං අසි, ඉදං අපි, උත්‌තරිං අපි, දාතුං අපි, සදිසං එව ඉතීධ ‘‘නිග්‌ගහීතම්‌හා, ලොප’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
නිග්‌ගහීතම්‌හා පරො සරො ලොපං පප්‌පොති වා. නිග්‌ගහීතස්‌ස වග්‌ගන්‌තත්‌තං.
කතන්‌ති, කින්‌ති, අභිනන්‌දුන්‌ති, උත්‌තත්‌තංව, චක්‌කංව, කලින්‌දානි, කින්‌දානි, ත්‌වංසි, ඉදම්‌පි, උත්‌තරිම්‌පි, දාතුම්‌පි, සදිසංව.
වාති කිං? කතං ඉති, කිමිති, දාතුමපි, සාමං එව.
අයම්‌පි වාසද්‌දස්‌ස වවත්‌ථිතවිභාසත්‌තා ඉතීවීදානිසීපෙවාදිතො අඤ්‌ඤත්‌ථ න හොති. යථා – අහං එත්‌ථ, එතං අහොසි.
එවං අස්‌ස තෙ ආසවා, පුප්‌ඵං අස්‌සා උප්‌පජ්‌ජති ඉතීධ සරෙ පරෙ ලුත්‌තෙ විපරිණාමෙන ‘‘පරස්‌මිං, සරෙ, ලුත්‌තෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
නිග්‌ගහීතම්‌හා පරස්‌මිං සරෙ ලුත්‌තෙ බ්‍යඤ්‌ජනො සඤ්‌ඤොගො චෙ, විසඤ්‌ඤොගොව හොතීති සංයොගෙකදෙසස්‌ස පුරිමබ්‍යඤ්‌ජනස්‌ස ලොපො.
ද්‌වින්‌නං බ්‍යඤ්‌ජනානමෙකත්‍ර ඨිති සඤ්‌ඤොගො, ඉධ පන සංයුජ්‌ජතීති සඤ්‌ඤොගො, පුරිමො වණ්‌ණො, විගතො සඤ්‌ඤොගො අස්‌සාති විසඤ්‌ඤොගො, පරො.
එවං ස තෙ ආසවා, පුප්‌ඵංසා උප්‌පජ්‌ජති.
ලුත්‌තෙති කිං? එවමස්‌ස.
චසද්‌දෙන තිණ්‌ණං බ්‍යඤ්‌ජනානං සරූපසංයොගොපි විසඤ්‌ඤොගො හොති. යථා – අග්‍යාගාරං, වුත්‍යස්‌ස.
චක්‌ඛු උදපාදි, අව සිරො, යාවචිධ භික්‌ඛවෙ, අණුථූලානි, ත සම්‌පයුත්‌තා ඉභීධ ‘‘සරෙ, ආගමො, ක්‌වචි, බ්‍යඤ්‌ජනෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
නිග්‌ගහීතඤ්‌ච ආගමො හොති සරෙ වා බ්‍යඤ්‌ජනෙ වා ක්‌වචි සුඛුච්‌චාරණට්‌ඨානෙ. නිග්‌ගහීතස්‌ස රස්‌සානුගතත්‌තා රස්‌සතොයෙවායං.
චක්‌ඛුං උදපාදි, අවංසිරො, යාවඤ්‌චිධ භික්‌ඛවෙ, අණුංථූලානි, තංසම්‌පයුත්‌තා, එවං තඞ්‌ඛණෙ, තංසභාවො.
ක්‌වචීති කිං? න හි එතෙහි, ඉධ චෙව.
එවං වුත්‌තෙ, තං සාධු, එකං සමයං භගවා, අග්‌ගිංව සනමං ඉතීධ ලොපාදෙසකාරියෙ සම්‌පත්‌තෙ යෙභුය්‍යෙන තදපවාදත්‌ථමාහ.
නිග්‌ගහීතං ඛො බ්‍යඤ්‌ජනෙ පරෙ අංඉති හොති.
අකාරො උච්‌චාරණත්‌ථො, ‘‘සරලොපො’’තිආදිනා පුබ්‌බස්‌සරලොපො වා.
එවං වුත්‌තෙ, තං සාධු, එකං සමයං භගවා, අග්‌ගිංව සන්‌ධමං.
ඉධ අවුත්‌තවිසෙසානම්‌පි වුත්‌තනයාතිදෙසත්‌ථමතිදෙසමාහ.
යෙ ඉධ අම්‌හෙහි විසෙසතො න උපදිට්‌ඨා උපසග්‌ගනිපාතාදයො, තෙසං වුත්‌තයොගතො වුත්‌තනයෙන සරසන්‌ධාදීසු වුත්‌තනයානුසාරෙන රූපසිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බා.
තෙන ‘‘දො ධස්‌ස චා’’ති සුත්‌තෙ චසද්‌දෙන පරියාදීනං රහනාදිවණ්‌ණස්‌ස විපරියයො යවාදීහි, යථා – පරියුදාහාසි පයිරුදාහාසි, අරියස්‌ස අයිරස්‌ස, බහ්‌වාබාධො බව්‌හාබාධො, න අභිනෙය්‍ය අනභිනෙය්‍ය.
‘‘තං ඉමිනාපි ජානාථා’’ති එත්‌ථ ‘‘පරො වා සරො’’ති සරෙ ලුත්‌තෙ ‘‘තත්‍රාකාරො’’ති යොගවිභාගෙන අකාරො නිග්‌ගහීතස්‌ස දකාරො, තදමිනාපි ජානාථ ඉච්‌චාදි.
ඉති නිග්‌ගහීතසන්‌ධිවිධානං නිට්‌ඨිතං.
සඤ්‌ඤාවිධානං සරසන්‌ධි සන්‌ධි,
නිසෙධනං බ්‍යඤ්‌ජනසන්‌ධි සන්‌ධි;
යො නිග්‌ගහීතස්‌ස ච සන්‌ධිකප්‌පෙ,
සුනිච්‌ඡයො සොපි මයෙත්‌ථ වුත්‌තො.
ඉති රූපසිද්‌ධියං සන්‌ධිකණ්‌ඩො
පඨමො.
2. නාමකණ්‌ඩ
අත්‌ථාභිමුඛං නමනතො, අත්‌තනි චත්‌ථස්‌ස නාමනතො නාමං, දබ්‌බාභිධානං.
තං පන දුවිධං අන්‌වත්‌ථරුළ්‌හීවසෙන, තිවිධං පුමිත්‌ථිනපුංසකලිඞ්‌ගවසෙන. යථා – රුක්‌ඛො, මාලා, ධනං.
චතුබ්‌බිධං සාමඤ්‌ඤගුණක්‍රියායදිච්‌ඡාවසෙන, යථා – රුක්‌ඛො, නීලො, පාචකො, සිරිවඩ්‌ඪොතිආදි.
අට්‌ඨවිධං අවණ්‌ණිවණ්‌ණුවණ්‌ණොකාරනිග්‌ගහීතන්‌තපකතිභෙදෙන.
පුල්‌ලිඞ්‌ග
තත්‌ථ පඨමං අකාරන්‌තම්‌හා පුල්‌ලිඞ්‌ගා ජාතිනිමිත්‌තා පුරිසසද්‌දා ස්‍යාදිවිභත්‌තියො පරා යොජීයන්‌තෙ.
අධිකාරොයං. තත්‌ථ පඤ්‌ච මාරෙ ජිතවාති ජිනො, බුද්‌ධො. ජිනස්‌ස වචනං ජිනවචනං, තස්‌ස ජිනවචනස්‌ස යුත්‌තං ජිනවචනයුත්‌තං, තෙපිටකස්‌ස බුද්‌ධවචනස්‌ස මාගධිකාය සභාවනිරුත්‌තියා යුත්‌තං අනුරූපමෙවාති ඉදං අධිකාරත්‌ථං වෙදිතබ්‌බං.
සා මාගධී මූලභාසා, නරා යායාදිකප්‌පිකා;
බ්‍රහ්‌මානො ච’ස්‌සුතාලාපා, සම්‌බුද්‌ධා චාපි භාසරෙ.
අධිකාරො පන තිවිධො සීහගතිකමණ්‌ඩූකගතිකයථානුපුබ්‌බිකවසෙන, අයං පන සීහගතිකො පුබ්‌බාපරවිලොකනතො, යථානුපුබ්‌බිකොයෙව වා.
ලිඞ්‌ගංපාටිපදිකං, යථා යථා ජිනවචනයුත්‌තඤ්‌හි ලිඞ්‌ගං, තථා තථා ඉධ ලිඞ්‌ගං නිපච්‌චතෙ ඨපීයති. චසද්‌දෙන ධාතවො චාති ජිනවචනානුරූපතො ‘‘පුරිස’’ඉති ලිඞ්‌ගෙ ඨපිතෙ තතො තස්‌ස ධාතුප්‌පච්‌චයවිභත්‌තිවජ්‌ජිතස්‌ස අත්‌ථවතො සද්‌දස්‌ස ‘‘පරසමඤ්‌ඤා පයොගෙ’’ති පරිභාසතො ලිඞ්‌ගසඤ්‌ඤායං –
ඉතො පරං විභත්‌තිප්‌පච්‌චයාදිවිධානෙ සබ්‌බත්‌ථ ලිඞ්‌ගග්‌ගහණමනුවත්‌තතෙ.
තතො ජිනවචනයුත්‌තෙහි ලිඞ්‌ගෙහි පරා විභත්‌තියො හොන්‌ති. චසද්‌දග්‌ගහණෙන තවෙතුනාදිපච්‌චයන්‌තනිපාතතොපි. කම්‌මාදිවසෙන, එකත්‌තාදිවසෙන ච ලිඞ්‌ගත්‌ථං විභජන්‌තීති විභත්‌තියො.
කා ච පන තා විභත්‌තියො? ‘‘විභත්‌තියො’’ති අධිකාරො.
ස්‍යාදයො ද්‌විසත්‌ත විභත්‌තියො නාම හොන්‌ති. තත්‌ථ සි, යො ඉති පඨමා, අං, යො ඉති දුතියා, නා, හි ඉති තතියා, ස, නං ඉති චතුත්‌ථී, ස්‌මා, හි ඉති පඤ්‌චමී, ස, නං ඉති ඡට්‌ඨී, ස්‌මිං, සු ඉති සත්‌තමී.
ඉදං පන සඤ්‌ඤාධිකාරපරිභාසාවිධිසුත්‌තෙසු සඤ්‌ඤාසුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං, වුත්‌තඤ්‌හි වුත්‌තියං ‘‘විභත්‌තිඉච්‌චනෙන ක්‌වත්‌ථො, අම්‌හස්‌ස මමං සවිභත්‌තිස්‌ස සෙ’’ති, ඉතරථා පුරිමසුත්‌තෙන එකයොගො කත්‌තබ්‌බොති. එත්‌ථ ච පඨමාදිවොහාරො, එකවචනාදිවොහාරො ච අන්‌වත්‌ථවසෙන, පරසමඤ්‌ඤාවසෙන වා සිද්‌ධොති වෙදිතබ්‌බො.
එකස්‌ස වචනං එකවචනං, බහූනං වචනං බහුවචනං, ද්‌වින්‌නං පූරණී දුතියාතිආදි, ඉතරථා පුරිමසුත්‌තෙ චසද්‌දෙන සඤ්‌ඤාකරණෙ අප්‌පකතනිරත්‌ථකවිධිප්‌පසඞ්‌ගො සියා.
‘‘ජිනවචනයුත්‌තඤ්‌හි, ලිඞ්‌ගඤ්‌ච නිපච්‌චතෙ’’ති ච වත්‌තතෙ. ඉධ පන පදනිප්‌ඵාදනම්‌පි ජිනවචනස්‌සාවිරොධෙනාති ඤාපෙතුං පරිභාසන්‌තරමාහ.
යථා යථා තෙසං ජිනවචනානං උපරොධො න හොති, තථා තථා ඉධ ලිඞ්‌ගං, චසද්‌දෙනාඛ්‍යාතඤ්‌ච නිපච්‌චතෙ, නිප්‌ඵාදීයතීති අත්‌ථො. තෙනෙව ඉධ ච ආඛ්‍යාතෙ ච ද්‌විවචනාග්‌ගහණං, සක්‌කතවිසදිසතො විභත්‌තිප්‌පච්‌චයාදිවිධානඤ්‌ච කතන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
තත්‌ථ අවිසෙසෙන සබ්‌බස්‍යාදිවිභත්‌තිප්‌පසඞ්‌ගෙ ‘‘වත්‌තිච්‌ඡානුපුබ්‌බිකා සද්‌දප්‌පවත්‌තී’’ති වත්‌තිච්‌ඡාවසා –
ලිඞ්‌ගත්‌ථාභිධානමත්‌තෙ පඨමාවිභත්‌ති හොතීති පඨමා. තත්‌ථාපි අනියමෙනෙකවචනබහුවචනප්‌පසඞ්‌ගෙ ‘‘එකම්‌හී වත්‌තබ්‌බෙ එකවචන’’න්‌ති පරිභාසතො ලිඞ්‌ගත්‌ථස්‌සෙකත්‌තවචනිච්‌ඡායං පඨමෙකවචනං සි.
‘‘අතො නෙනා’’ති ඉතො ‘‘අතො’’ති වත්‌තතෙ, ලිඞ්‌ගග්‌ගහණඤ්‌ච.
සි, ඔඉති ද්‌විපදමිදං. ලිඞ්‌ගස්‌ස අකාරතො පරස්‌ස සිවචනස්‌ස ඔකාරො හොති.
සුත්‌තෙසු හි පඨමානිද්‌දිට්‌ඨස්‌ස කාරියිනො ඡට්‌ඨීවිපරිණාමෙන විවරණං ආදෙසාපෙක්‌ඛන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
එත්‌ථ ච සීති විභත්‌ති ගය්‌හතෙ විභත්‌තිකාරියවිධිප්‌පකරණතො, ‘‘තතො ච විභත්‌තියො’’ති ඉතො විභත්‌තිග්‌ගහණානුවත්‌තනතො වා, එවං සබ්‌බත්‌ථ ස්‍යාදීනං කාරියවිධානෙ විභත්‌තියෙවාති දට්‌ඨබ්‌බං.
‘‘වා පරො අසරූපා’’ති පරලොපෙ සම්‌පත්‌තෙ තදපවාදෙන පුබ්‌බලොපමාහ.
පුබ්‌බස්‌සරස්‌ස ලොපො හොති අංවචනෙ, ආදෙසප්‌පච්‌චයාදිභූතෙ ච සරෙ පරෙ, සරලොපෙ කතෙ තු පරසරස්‌ස පකතිභාවො හොති. එත්‌ථ ච ‘‘සරලොපෙ’’ති පුනග්‌ගහණං ඉමිනාව කතසරලොපනිමිත්‌තෙයෙව පරස්‌ස විකාරෙ සම්‌පත්‌තෙ පකතිභාවත්‌ථං. පරසරස්‌ස පකතිභාවවිධානසාමත්‌ථියතො අමාදෙසප්‌පච්‌චයාදිභූතෙ සරෙ පරෙතිපි සිද්‌ධං.
ත්‍යාදිවිභත්‌තියො චෙත්‌ථ, පච්‌චයත්‌තෙන ගය්‌හරෙ;
ආදිග්‌ගහණමාඛ්‍යාත-කිතකෙස්‌වාගමත්‌ථිදං.
පච්‌චයසාහචරියා, චාදෙසො පකතීපරො;
පදන්‌තස්‌සරලොපො න, තෙන’බ්‌භාහාදිකෙ පරෙ.
පුරිසො ච පුරිසො චාති පුරිස පුරිසඉති වත්‌තබ්‌බෙ –
සරූපානං සමානරූපානං පදබ්‍යඤ්‌ජනානං මජ්‌ඣෙ එකොව සිස්‌සතෙ, අඤ්‌ඤෙ ලොපමාපජ්‌ජන්‌තෙ අසකින්‌ති එකසෙසො. එත්‌ථ ච ‘‘සරූපාන’’න්‌ති වුත්‌තත්‌තාව සිද්‌ධෙ අසකිම්‌පයොගෙ පුනාසකිංගහණං එකවිභත්‌තිවිසයානමෙවාසකිම්‌පයොගෙ එවායන්‌ති දස්‌සනත්‌ථං, න ච විච්‌ඡාපයොගෙ’තිප්‌පසඞ්‌ගො. ‘‘වග්‌ගා පඤ්‌චපඤ්‌චසො මන්‌තා’’ති එත්‌ථ ‘‘පඤ්‌චපඤ්‌චසො’’ති නිද්‌දෙසෙනෙව විච්‌ඡාපයොගසිද්‌ධියා ඤාපිතත්‌තා, අථ වා සහවචනිච්‌ඡාය’මය’මෙකසෙසො.
යොගවිභාගතො චෙත්‌ථ, එකසෙස්‌වසකිං ඉති;
විරූපෙකසෙසො හොති, වා ‘‘පිතූන’’න්‌තිආදිසු.
තත්‌ථෙව ලිඞ්‌ගත්‌ථස්‌ස බහුත්‌තවචනිච්‌ඡායං ‘‘බහුම්‌හි වත්‌තබ්‌බෙ බහුවචන’’න්‌ති පඨමාබහුවචනං යො, පුරිස යො ඉතීධ ‘‘අතො, වා’’ති ච වත්‌තතෙ.
අකාරන්‌තතො ලිඞ්‌ගම්‌හා පරෙසං සබ්‌බෙසං පඨමායොනීනං, දුතියායොනීනඤ්‌ච යයාක්‌කමං ආකාරෙකාරාදෙසා හොන්‌ති වාති ආකාරො, සබ්‌බග්‌ගහණං සබ්‌බාදෙසත්‌ථං, සරලොපාදි පුරිමසදිසමෙව, පුරිසා තිට්‌ඨන්‌ති.
වා ඉච්‌චෙව රූපා රූපානි, අග්‌ගයො, මුනයො.
වාසද්‌දොයං වවත්‌ථිතපිභාසත්‌ථො, තෙන චෙත්‌ථ –
අසන්‌තං ඣෙ කතත්‌තෙ තු, විධිං දීපෙති වාසුති.
තත්‌ථෙවාලපනවචනිච්‌ඡායං ‘‘ලිඞ්‌ගත්‌ථෙ පඨමා’’ති වත්‌තතෙ.
අභිමුඛං කත්‌වා ලපනං ආලපනං, සම්‌බොධනං. තස්‌මිං ආලපනත්‌ථාධිකෙ ලිඞ්‌ගත්‌ථාභිධානමත්‌තෙ ච පඨමාවිභත්‌ති හොති. පුරෙ විය එකවචනාදි.
පුරිස සි ඉච්‌චත්‍ර –
ආලපනත්‌ථෙ විහිතො සි ගසඤ්‌ඤො හොතීති ගසඤ්‌ඤායං ‘‘භො ගෙ තූ’’ති ඉතො ‘‘ගෙ’’ති වත්‌තතෙ.
ලිඞ්‌ගස්‌ස සම්‌බන්‌ධී අකාරො ච පිතුසත්‌ථුඉච්‌චෙවමාදීනමන්‌තො ච ආකාරත්‌තමාපජ්‌ජතෙ ගෙ පරෙ.
‘‘ගෙ, රස්‌ස’’මිති ච වත්‌තතෙ.
ලිඞ්‌ගස්‌ස සම්‌බන්‌ධී ආකාරො රස්‌සමාපජ්‌ජතෙ ගෙ පරෙ විකප්‌පෙන, අදූරට්‌ඨස්‌සාලපනෙවායං.
‘‘සිං, සො, ස්‍යා ච, සඛතො ගස්‌සෙ වා, ඝතෙ චා’’ති එවමාදීහි නිද්‌දිට්‌ඨෙහි අඤ්‌ඤො සෙසො නාම, තතො සෙසතො ලිඞ්‌ගම්‌හා ගසිඉච්‌චෙතෙ ලොපමාපජ්‌ජන්‌තෙ. අපිග්‌ගහණං දුතියත්‌ථසම්‌පිණ්‌ඩනත්‌ථං, එත්‌ථ ච සතිපි සිග්‌ගහණෙ වඉති වචනමෙව ඤාපකමඤ්‌ඤත්‌ථාපි සිග්‌ගහණෙ ආලපනාග්‌ගහණස්‌ස. කෙචි ආලපනාභිබ්‍යත්‌තියා භවන්‌තසද්‌දං වා හෙසද්‌දං වා පයුජ්‌ජන්‌තෙ. භො පුරිස තිට්‌ඨ, හෙ පුරිසා වා.
බහුවචනෙ න විසෙසො, භවන්‌තො පුරිසා තිට්‌ඨථ.
තත්‌ථෙව කම්‌මත්‌ථවචනිච්‌ඡායං ‘‘ව,’’ති වත්‌තතෙ.
යං වා කරොති, යං වා විකරොති, යං වා පාපුණාති, තං කාරකං ක්‍රියානිමිත්‌තං කම්‌මසඤ්‌ඤං හොති.
කම්‌මත්‌ථෙ දුතියාවිභත්‌ති හොති. පුරෙ විය දුතියෙකවචනං අං, ‘‘සරලොපො’’තිආදිනා සරෙ ලුත්‌තෙ ‘‘දීඝ’’න්‌ති දීඝෙ සම්‌පත්‌තෙ පකතිභාවො ච, පුරිසං පස්‌ස.
බහුවචනෙ ‘‘සබ්‌බයොනීනමාඑ’’ති යොවචනස්‌සෙකාරො, පුරිසෙ පස්‌ස.
තත්‌ථෙව කත්‌තුවචනිච්‌ඡායං –
යො අත්‌තප්‌පධානො ක්‍රියං කරොති, සො කත්‌තුසඤ්‌ඤො හොති.
‘‘තතියා’’ති වත්‌තතෙ.
කත්‌තරි ච කාරකෙ තතියාවිභත්‌ති හොතීති තතියෙකවචනං නා.
එනාති අවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසො. අකාරන්‌තතො ලිඞ්‌ගම්‌හා පරස්‌ස නාවචනස්‌ස එනාදෙසො හොති, සරලොපාදි, පුරිසෙන කතං.
බහුවචනම්‌හි –
සු, හිඉච්‌චෙතෙසු විභත්‌තිරූපෙසු පරෙසු ලිඞ්‌ගස්‌ස සම්‌බන්‌ධී අකාරො එත්‌තමාපජ්‌ජතෙ.
සබ්‌බතො ලිඞ්‌ගම්‌හා ස්‌මා හි ස්‌මිංඉච්‌චෙතෙසං යථාක්‌කමං ම්‌හා, භි, ම්‌හිඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති වා, පුරිසෙහි, පුරිසෙභි කතං.
තත්‌ථෙව කරණවචනිච්‌ඡායං –
යෙන වා කයිරතෙ, යෙන වා පස්‌සති, යෙන වා සුණාති, තං කාරකං කරණසඤ්‌ඤං හොති.
කරණකාරකෙ තතියාවිභත්‌ති හොති, සෙසං කත්‌තුසමං, ආවිට්‌ඨෙන පුරිසෙන සො පුඤ්‌ඤං කරොති, පුරිසෙහි, පුරිසෙභි.
තත්‌ථෙව සම්‌පදානවචනිච්‌ඡායං –
යස්‌ස වා දාතුකාමො, යස්‌ස වා රොචතෙ, යස්‌ස වා ධාරයතෙ, තං කාරකං සම්‌පදානසඤ්‌ඤං හොති.
සම්‌පදානකාරකෙ චතුත්‌ථීවිභත්‌ති හොතීති චතුත්‌ථියා එකවචනං ස.
සබ්‌බතො ලිඞ්‌ගම්‌හා සකාරාගමො හොති සෙ විභත්‌තිම්‌හි පරෙ. පුරිසස්‌ස ධනං දදාති.
බහුවචනම්‌හි ‘‘දීඝ’’න්‌ති වත්‌තතෙ.
සු නං හිඉච්‌චෙතෙසු පරෙසු ලිඞ්‌ගස්‌ස අන්‌තභූතා සබ්‌බෙ රස්‌සසරා දීඝමාපජ්‌ජන්‌තෙ, චග්‌ගහණමිකාරුකාරානං ක්‌වචි නිවත්‌තනත්‌ථං. පුරිසානං.
තත්‌ථෙවාපාදානවචනිච්‌ඡායං –
යස්‌මා වා අවධිභූතා අපෙති, යස්‌මා වා භයං, යස්‌මා වා ආදත්‌තෙ, තං කාරකං අපාදානසඤ්‌ඤං හොති.
අපාදානකාරකෙ පඤ්‌චමීවිභත්‌ති හොතීති පඤ්‌චමියා එකවචනං ස්‌මා.
‘‘අතො, සබ්‌බෙසං, ආ එ’’ති ච වත්‌තතෙ.
අකාරන්‌තතො ලිඞ්‌ගම්‌හා සබ්‌බෙසං ස්‌මා ස්‌මිංඉච්‌චෙතෙසං යථාක්‌කමං ආකාරෙකාරාදෙසා හොන්‌ති වා, අඤ්‌ඤත්‌ථ ම්‌හාදෙසො. පුරිසා අපෙති, පුරිසම්‌හා, පුරිසස්‌මා.
බහුවචනෙ සබ්‌බත්‌ථ තතියාසමං, හිස්‌ස භිආදෙසො හොති. පුරිසෙහි, පුරිසෙභි අපෙති.
තත්‌ථෙව සාමිවචනිච්‌ඡායං –
යස්‌ස වා පරිග්‌ගහො, තං සාමිසඤ්‌ඤං හොති.
සාමිස්‌මිං ඡට්‌ඨීවිභත්‌ති හොති. ඨපෙත්‌වා ආයාදෙසං සබ්‌බත්‌ථ චතුත්‌ථීඡට්‌ඨීනං සමානං රූපං. පුරිසස්‌ස එතං ධනං, පුරිසානං.
තත්‌ථෙව ඔකාසවචනිච්‌ඡායං –
යො කත්‌තුකම්‌මානං ක්‍රියාය ආධාරො, තං කාරකං ඔකාසසඤ්‌ඤං හොති.
ඔකාසකාරකෙ සත්‌තමීවිභත්‌ති හොතීති සත්‌තමියා එකවචනං ස්‌මිං, තස්‌ස ‘‘ස්‌මාස්‌මිංනං වා’’ති එකාරො, ම්‌හිආදෙසො ච, පුරිසෙ පතිට්‌ඨිතං, පුරිසම්‌හි, පුරිසස්‌මිං.
බහුවචනෙ ‘‘සුහිස්‌වකාරො එ’’ති එකාරො, පුරිසෙසු.
පුරිසො, පුරිසා, භො පුරිස භො පුරිසා වා, භවන්‌තො පුරිසා, පුරිසං, පුරිසෙ, පුරිසෙන, පුරිසෙහි පුරිසෙභි, පුරිසස්‌ස, පුරිසානං, පුරිසා පුරිසස්‌මා පුරිසම්‌හා, පුරිසෙහි පුරිසෙභි, පුරිසස්‌ස, පුරිසානං, පුරිසෙ පුරිසස්‌මිං පුරිසම්‌හි, පුරිසෙසු.
තථා සුගතො, සුගතා, භො සුගත භො සුගතා වා, භවන්‌තො සුගතා, සුගතං, සුගතෙ, සුගතෙන, සුගතෙහි සුගතෙභි, සුගතස්‌ස, සුගතානං, සුගතා සුගතස්‌මා සුගතම්‌හා, සුගතෙහි සුගතෙභි, සුගතස්‌ස, සුගතානං, සුගතෙ සුගතස්‌මිං සුගතම්‌හි, සුගතෙසු.
එවං සුරා’සුර නරො’රග නාග යක්‌ඛා,
ගන්‌ධබ්‌බ කින්‌නර මනුස්‌ස පිසාච පෙතා;
මාතඞ්‌ග ජඞ්‌ගම තුරඞ්‌ග වරාහ සීහා,
බ්‍යග්‌ඝ’ච්‌ඡ කච්‌ඡප තරච්‌ඡ මිග’ස්‌ස සොණා.
ආලොක ලොක නිලයා’නිල චාග යොගා, වායාම ගාම
නිගමා’ගම ධම්‌ම කාමා;
සඞ්‌ඝො’ඝ ඝොස පටිඝා’සව කොධ ලොභා,
සාරම්‌භ ථම්‌භ මද මාන පමාද මක්‌ඛා.
හින්‌තාල තාල බකුල’ජ්‌ජුන කිංසුකා ච;
මන්‌දාර කුන්‌ද පුචිමන්‌ද කරඤ්‌ජ රුක්‌ඛා,
ඤෙය්‍යා මයූර සකුනණ්‌ඩජ කොඤ්‌ච හංසා –
ඉච්‌චාදයොපි.
මනොගණාදිස්‌ස තු නාසස්‌මාස්‌මිංසු විසෙසො. අඤ්‌ඤත්‌ථ පුරිසසමං.
මනො, මනා, හෙ මන හෙ මනා වා, භවන්‌තො මනා, මනං, මනෙ.
‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
මනොපභුති ගණො මනොගණො, මනොගණාදිතො ස්‌මිං, නාඉච්‌චෙතෙසං යථාක්‌කමං ඉකාරාකාරාදෙසා හොන්‌ති වා. ආදිග්‌ගහණෙන බිලපදාදිතොපි.
‘‘මනොගණාදිතො’’ති වත්‌තතෙ.
එතෙහෙව මනොගණාදීහි සරෙ පරෙ සාගමො හොති වා. මනසා, මනෙන.
වවත්‌ථිතවිභාසත්‌ථොයං වාසද්‌දො, තෙන ‘‘මනො මනා මනං මනෙ මනආයතන’’න්‌තිආදීසු න හොති. ‘‘මානසිකං, චෙතසික’’න්‌තිආදීසු නිච්‌චං. මනෙහි, මනෙභි.
‘‘මනොගණාදිතො, වා’’ති ච වත්‌තතෙ.
මනොගණාදිතො පරස්‌ස සස්‌ස විභත්‌තිස්‌ස ඔකාරො හොති වා. සාගමො.
මනසො මනස්‌ස, මනානං, මනා මනස්‌මා මනම්‌හා, මනෙහි මනෙභි, මනසො මනස්‌ස, මනානං, මනසි මනෙ මනස්‌මිං මනම්‌හි, මනෙසු.
එවං වචො වයො තෙජො,
තපො චෙතො තමො යසො;
අයො පයො සිරො ඡන්‌දො,
සරො උරො රහො අහො –
ඉච්‌චාදි මනොගණො.
ගුණවන්‌තුසද්‌දස්‌ස භෙදො. ගුණවන්‌තු සි ඉතීධ –
‘‘සවිභත්‌තිස්‌ස, න්‌තුස්‌සා’’ති ච අධිකාරො.
සබ්‌බස්‌සෙව න්‌තුපච්‌චයස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස ආආදෙසො හොති සිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. ගුණවා.
‘‘යොම්‌හි, පඨමෙ’’සීහගතියා ‘‘වා’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව න්‌තුපච්‌චයස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස න්‌තොආදෙසො හොති වා යොම්‌හි පඨමෙ, ගුණවන්‌තො තිට්‌ඨන්‌ති.
‘‘සුනංහිසු, අත්‌ත’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
න්‌තුපච්‌චයස්‌ස අන්‌තො උකාරො අත්‌තමාපජ්‌ජතෙ සුනංහි යොඉච්‌චෙතෙසු, චග්‌ගහණෙන අඤ්‌ඤෙසු අං නා ස්‌මාස්‌මිංසු ච. ගුණවන්‌තා, ඡට්‌ඨියා සිද්‌ධෙපි අන්‌තාදෙසෙ පුන අන්‌තග්‌ගහණකරණතො යොනං ඉකාරො ච ක්‌වචි. ගුණවන්‌ති.
‘‘අ’’මිති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව න්‌තුපච්‌චයස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස අං අවණ්‌ණඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති ගෙ පරෙ.
භො ගුණවං භො ගුණව භො ගුණවා, භවන්‌තො ගුණවන්‌තො ගුණවන්‌තා, ගුණවන්‌තං, ගුණවන්‌තෙ.
‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව න්‌තුපච්‌චයස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස තොති තාආදෙසා හොන්‌ති වා සස්‌මිංනාඉච්‌චෙතෙසු යථාසඞ්‌ඛ්‍යං. ගුණවතා ගුණවන්‌තෙන, ගුණවන්‌තෙහි ගුණවන්‌තෙභි.
සබ්‌බස්‌සෙව න්‌තුපච්‌චයස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස න්‌තස්‌සඉච්‌චයමාදෙසො හොති වා සෙ විභත්‌තිම්‌හි. ගුණවන්‌තස්‌ස ගුණවතො.
සබ්‌බස්‌සෙව න්‌තුපච්‌චයස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස තංආදෙසො හොති වා නංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. ගුණවතං ගුණවන්‌තානං.
ගුණවතා ගුණවන්‌තා ගුණවන්‌තස්‌මා ගුණවන්‌තම්‌හා, ගුණවන්‌තෙහි ගුණවන්‌තෙභි, ගුණවන්‌තස්‌ස ගුණවතො, ගුණවතං ගුණවන්‌තානං, ගුණවති ගුණවන්‌තෙ ගුණවන්‌තස්‌මිං ගුණවන්‌තම්‌හී, ගුණවන්‌තෙසු.
එවං ගණවා කුලවා බලවා යසවා ධනවා සුතවා භගවා හිමවා ඵලවා සීලවා පඤ්‌ඤවා ඉච්‌චාදයො.
හිමවන්‌තුසද්‌දතො සිම්‌හි කතෙ –
‘‘අත්‌තං, න්‌තුස්‌ස’න්‌තො’’ති ච වත්‌තමානෙ –
න්‌තුපච්‌චයස්‌ස අන්‌තො අත්‌තං හොති වා සිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. හිමවන්‌තො, හිමවා, සෙසං සමං.
පුන වාග්‌ගහණකරණං හිමවන්‌තුසද්‌දතො අඤ්‌ඤත්‍ර අත්‌තනිසෙධනත්‌ථං, වවත්‌ථිතවිභාසත්‌ථොයං වාසද්‌දො. තෙන ගුණවන්‌තාදීසු නාතිප්‌පසඞ්‌ගො.
එවං සතිමා ධිතිමා ගතිමා මතිමා මුතිමා මුත්‌තිමා ජුතිමා සිරිමා හිරිමා ථුතිමා රතිමා යතිමා සුචිමා කලිමා බලිමා කසිමා රුචිමා බුද්‌ධිමා චක්‌ඛුමා බන්‌ධුමා හෙතුමා සෙතුමා කෙතුමා රාහුමා භාණුමා ඛාණුමා විජ්‌ජුමා ඉච්‌චාදයො.
තත්‌ථ සතිමන්‌තු බන්‌ධුමන්‌තුසද්‌දානං අංසෙසු රූපභෙදො. ‘‘අත්‌තං, න්‌තුස්‌සා’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව න්‌තුපච්‌චයස්‌ස අත්‌තං හොති වා අංසඉච්‌චෙතෙසු. ඉධාපි වාසද්‌දස්‌ස වවත්‌ථිතවිභාසත්‌තා නාතිප්‌පසඞ්‌ගො . සතිමං සතිමන්‌තං, බන්‌ධුමං බන්‌ධුමන්‌තං, සතිමස්‌ස සතිමතො සතිමන්‌තස්‌ස, බන්‌ධුමස්‌ස බන්‌ධුමතො බන්‌ධුමන්‌තස්‌ස, සෙසං සමං.
ගච්‌ඡන්‌තසද්‌දස්‌ස භෙදො, ගච්‌ඡන්‌ත සි,
‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
ගච්‌ඡන්‌තිච්‌චෙවමාදීනං අන්‌තප්‌පච්‌චයන්‌තානං න්‌තසද්‌දො අංරූපං ආපජ්‌ජතෙ වා සිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. සරලොපසිලොපා, සො ගච්‌ඡං, ගච්‌ඡන්‌තො වා ගණ්‌හාති.
‘‘ගච්‌ඡන්‌තාදීනං, න්‌තසද්‌දො’’ති ච වත්‌තමානෙ –
ගච්‌ඡන්‌තාදීනං න්‌තසද්‌දො න්‌තුපච්‌චයොව දට්‌ඨබ්‌බො සෙසෙසු විභත්‌තිප්‌පච්‌චයෙසු, අස්‌මිම්‌හි කාරියාතිදෙසොයං. සෙසං ගුණවන්‌තුසමං.
තෙ ගච්‌ඡන්‌තො ගච්‌ඡන්‌තා, භො ගච්‌ඡං භො ගච්‌ඡ භො ගච්‌ඡා, භවන්‌තො ගච්‌ඡන්‌තො ගච්‌ඡන්‌තා, [ගච්‌ඡං] ගච්‌ඡන්‌තං, ගච්‌ඡන්‌තෙ, ගච්‌ඡතා ගච්‌ඡන්‌තෙන, ගච්‌ඡන්‌තෙහි ගච්‌ඡන්‌තෙභි, ගච්‌ඡතො ගච්‌ඡන්‌තස්‌ස, ගච්‌ඡතං ගච්‌ඡන්‌තානං, ගච්‌ඡතා ගච්‌ඡන්‌තස්‌මා ගච්‌ඡන්‌තම්‌හා, ගච්‌ඡන්‌තෙහි ගච්‌ඡන්‌තෙභි, ගච්‌ඡතො ගච්‌ඡන්‌තස්‌ස, ගච්‌ඡතං ගච්‌ඡන්‌තානං, ගච්‌ඡති ගච්‌ඡන්‌තෙ ගච්‌ඡන්‌තස්‌මිං ගච්‌ඡන්‌තම්‌හී, ගච්‌ඡන්‌තෙසු.
එවං මහං චරං තිට්‌ඨං, දදං භුඤ්‌ජං සුණං පචං;
ජයං ජීරං චවං මීයං, සරං කුබ්‌බං ජපං වජං –
ඉච්‌චාදයො.
‘‘භවතො’’ති වත්‌තතෙ.
භවන්‌තඉච්‌චෙතස්‌ස වකාරස්‌ස ඔභාවො හොති ක්‌වචි යොඉච්‌චෙතෙසු. තෙ භොන්‌තො භවන්‌තො භවන්‌තා.
‘‘භවතො’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව භවන්‌තසද්‌දස්‌ස භො හොති ගෙ පරෙ. තුසද්‌දෙන භන්‌තෙ, භොන්‌තාදි ච, ගලොපො, භො භන්‌තෙ භොන්‌ත භොන්‌තා, භොන්‌තො භවන්‌තො භවන්‌තා, භවන්‌තං, භොන්‌තෙ භවන්‌තෙ.
නාසෙසු ‘‘ඔභාවො ක්‌වචී’’ති යොගවිභාගෙන ඔභාවො.
භොතා භවතා භවන්‌තෙන, භොතො භවතො භවන්‌තස්‌ස ඉච්‌චාදි.
සබ්‌බස්‌සෙව භදන්‌තසද්‌දස්‌ස භද්‌දන්‌ත භන්‌තෙඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති ක්‌වචි ගෙ පරෙ යොසු ච. භො භද්‌දන්‌ත භන්‌තෙ, භදන්‌ත භදන්‌තා වා ඉච්‌චාදි පුරිසසද්‌දසමං.
සබ්‌බස්‌සෙව සන්‌තසද්‌දස්‌ස සසද්‌දාදෙසො හොති භකාරෙ පරෙ, අන්‌තෙ ච බකාරාගමො හොති.
භෙති කිං? සන්‌තෙහි, සෙසං ගච්‌ඡන්‌තසද්‌දසමං.
අත්‌ථි රාජ බ්‍රහ්‌ම අත්‌ත සඛසද්‌දාදීනං භෙදො, තථෙව ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති, ‘‘රාජ සි’’ඉති ඨිතෙ –
‘‘බ්‍රහ්‌මත්‌තසඛරාජාදිතො’’ති අධිකාරො.
බ්‍රහ්‌ම අත්‌ත සඛ රාජඉච්‌චෙවමාදිතො සිවචනස්‌ස ආකාරො හොති. ආදිසද්‌දෙන ආතුමාදිසද්‌දතො ච. සරලොපාදි. රාජා තිට්‌ඨති.
බ්‍රහ්‌මත්‌තසඛරාජාදිතො යොනං ආනොආදෙසො හොති. රාජානො තිට්‌ඨන්‌ති, භො රාජ භො රාජා, භවන්‌තො රාජානො.
‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
බ්‍රහ්‌මාදීහි පරස්‌ස අංවචනස්‌ස ආනං හොති වා. රාජානං පස්‌ස රාජං වා, රාජානො.
‘‘සවිභත්‌තිස්‌ස, රාජස්‌සා’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව රාජසද්‌දස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස රඤ්‌ඤාආදෙසො හොති වා නාම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. රඤ්‌ඤා කතං රාජෙන වා.
සබ්‌බස්‌ස රාජසද්‌දස්‌ස රාජුආදෙසො හොති සු නං හිඉච්‌චෙතෙසු වචනෙසු. චසද්‌දො විකප්‌පනත්‌ථො, ‘‘සුනංහිසු චා’’ති දීඝො, රාජූහි රාජූභි, රාජෙහි රාජෙභි වා.
‘‘සවිභත්‌තිස්‌සා’’ති අධිකාරො.
සබ්‌බස්‌සෙව රාජසද්‌දස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස රඤ්‌ඤො රාජිනොඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති සෙ විභත්‌තිම්‌හි. රඤ්‌ඤො, රාජිනො දෙති.
‘‘රාජස්‌සා’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව රාජසද්‌දස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස රඤ්‌ඤංආදෙසො හොති වා නංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. රඤ්‌ඤං රාජූනං රාජානං.
පඤ්‌චමියං –
අම්‌හතුම්‌හන්‌තුරාජබ්‍රහ්‌මත්‌තසඛසත්‌ථුපිතුඉච්‌චෙවමාදීහි ස්‌මාවචනං නාව දට්‌ඨබ්‌බන්‌ති ස්‌මාවචනස්‌ස නාභාවාතිදෙසො. අතිදෙසො පන ඡබ්‌බිධො.
වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘බ්‍යපදෙසො නිමිත්‌තඤ්‌ච, තංරූපං තංසභාවතා;
සුත්‌තඤ්‌චෙව තථා කාරි-යාතිදෙසොති ඡබ්‌බිධො’’ති.
රඤ්‌ඤා අපෙති, රාජූහි රාජූභි, රාජෙහි රාජෙභි, රඤ්‌ඤො, රාජිනො සන්‌තකං, රඤ්‌ඤං රාජූනං රාජානං.
‘‘රාජස්‌සා’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව රාජසද්‌දස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස රඤ්‌ඤෙරාජිනිඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති ස්‌මිංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. රඤ්‌ඤෙ, රාජිනි පතිට්‌ඨිතං, රාජූසු රාජෙසු.
බ්‍රහ්‌මසද්‌දස්‌ස ච ග නා ස ස්‌මිංසු විසෙසො. බ්‍රහ්‌මා, බ්‍රහ්‌මානො.
ආලපනෙ ච ‘‘එ’’ති වත්‌තතෙ.
බ්‍රහ්‌මසද්‌දතො ගස්‌ස ච එකාරො හොති, චග්‌ගහණං එග්‌ගහණානුකඩ්‌ඪනත්‌ථං, භො බ්‍රහ්‌මෙ, භවන්‌තො බ්‍රහ්‌මානො, බ්‍රහ්‌මානං බ්‍රහ්‌මං, බ්‍රහ්‌මානො.
විපරිණාමෙන ‘‘බ්‍රහ්‌මස්‌ස, අන්‌තො’’ති ච වත්‌තතෙ.
බ්‍රහ්‌මසද්‌දස්‌ස අන්‌තො උත්‌තමාපජ්‌ජතෙ ස නාඉච්‌චෙතෙසු වචනෙසු. උත්‌තමිති භාවනිද්‌දෙසො කත්‌ථචි අභාවදස්‌සනත්‌ථො. බ්‍රහ්‌මුනා, බ්‍රහ්‌මෙහි බ්‍රහ්‌මෙභි.
සස්‌මිං උත්‌තෙ කතෙ ‘‘ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණා ඣලා’’ති ලසඤ්‌ඤායං –
ඣලසඤ්‌ඤෙහි ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණෙහි පරස්‌ස සඉච්‌චෙතස්‌ස වචනස්‌ස නොඉච්‌චාදෙසො හොති වා. බ්‍රහ්‌මුනො බ්‍රහ්‌මස්‌ස, බ්‍රහ්‌මානං බ්‍රහ්‌මූනං වා, උත්‌තමිති යොගවිභාගෙන අඤ්‌ඤත්‌ථාපි උත්‌තං.
පඤ්‌චමියං නාභාවාතිදෙසො. බ්‍රහ්‌මුනා, බ්‍රහ්‌මෙහි බ්‍රහ්‌මෙභි, බ්‍රහ්‌මුනො බ්‍රහ්‌මස්‌ස, බ්‍රහ්‌මානං බ්‍රහ්‌මූනං වා.
බ්‍රහ්‌මසද්‌දතො ස්‌මිංවචනස්‌ස නි හොති. තුසද්‌දෙන කම්‌මචම්‌මමුද්‌ධාදිතො ච ක්‌වචි. බ්‍රහ්‌මනි, බ්‍රහ්‌මෙසු.
අත්‌තසද්‌දස්‌ස තතියාදීස්‌වෙව විසෙසො.
අත්‌තා, අත්‌තානො, භො අත්‌ත භො අත්‌තා, භවන්‌තො අත්‌තානො, අත්‌තානං අත්‌තං, අත්‌තානො.
නාම්‌හි ‘‘අකම්‌මන්‌තස්‌ස චා’’ති එත්‌ථ චසද්‌දෙන අත්‌තන්‌තස්‌ස අත්‌තං වා. අත්‌තනා අත්‌තෙන වා.
අත්‌තසද්‌දස්‌ස අන්‌තො අනත්‌තමාපජ්‌ජතෙ හිස්‌මිං පරෙ. අත්‌තනෙහි අත්‌තනෙභි.
‘‘තතො, අත්‌තතො’’ති ච වත්‌තතෙ.
තතො අත්‌තසද්‌දතො සස්‌ස විභත්‌තිස්‌ස නො හොති. අත්‌තනො, අත්‌තානං.
තතො අත්‌තසද්‌දතො ස්‌මාවචනස්‌ස නා හොති. අත්‌තනා අපෙති.
නාභාවාතිදෙසෙනෙව සිද්‌ධෙපි උත්‌තරසුත්‌තෙන එකයොගමකත්‌වා භින්‌නයොගකරණං අත්‌ථන්‌තරවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථං, තෙන අත්‌තන්‌තතකාරස්‌ස රකාරො ජකාරෙ ක්‌වචි. අත්‍රජො අත්‌තජො වා. අත්‌තනෙහි අත්‌තනෙභි, අත්‌තනො, අත්‌තානං.
‘‘අත්‌තතො’’ති වත්‌තතෙ.
තතො අත්‌තසද්‌දතො ස්‌මිංවචනස්‌ස නි හොති. අත්‌තනි, අත්‌තෙසු.
සඛසද්‌දස්‌ස භෙදො. සඛා, සඛානො.
‘‘යොන’’මිති වත්‌තතෙ.
සඛසද්‌දතො යොනං ආයො නොආදෙසා ච හොන්‌ති. සඛායො.
සඛසද්‌දන්‌තස්‌ස ඉකාරාදෙසො හොති නොනානංසඉච්‌චෙතෙසු පරෙසු. සඛිනො තිට්‌ඨන්‌ති.
ආලපනෙ ගසඤ්‌ඤායං –
සඛතො ගස්‌ස අකාර ආකාර ඉකාර ඊකාරඑකාරාදෙසා හොන්‌ති. වාසද්‌දෙන අඤ්‌ඤස්‌මාපි ක්‌වචි එකාරො. යථා – භද්‌දන්‌තෙ ඉසෙ ඉති.
අ ච ආ ච ඉ ච ඊ ච එ චාතිපි එ, පුබ්‌බස්‌සරානං කමෙන ලොපො.
භො සඛ භො සඛා භො සඛි භො සඛී භො සඛෙ, භවන්‌තො සඛානො සඛායො සඛිනො.
‘‘සඛන්‌තස්‌ස, ආරො චා’’ති ච වත්‌තතෙ.
සඛන්‌තස්‌ස ආරො භොති වා සුනං අංඉච්‌චෙතෙසු පරෙසු. සඛාරං සඛානං සඛං, සඛානො සඛායො සඛිනො, සඛිනා.
‘‘සඛන්‌තස්‌සා’’ති වත්‌තතෙ.
සඛන්‌තස්‌ස ආරො හොති වා හිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. සඛාරෙහි සඛාරෙභි, සඛෙහි සඛෙභි.
ඉකාරාදෙසෙ ‘‘ඣලතො සස්‌ස නො වා’’ති නො. සඛිනො සඛිස්‌ස, සඛාරානං සඛීනං.
ස්‌මාවචනස්‌ස නාභාවො. සඛිනා, සඛාරෙහි සඛාරෙභි සඛෙහි සඛෙභි, සඛිනො සඛිස්‌ස, සඛාරානං සඛීනං.
‘‘සඛතො’’ති ච වත්‌තතෙ.
සඛතො ස්‌මිංවචනස්‌ස එකාරො හොති. නිච්‌චත්‌ථොයමාරම්‌භො. සඛෙ, සඛාරෙසු සඛෙසු.
ආතුමසද්‌දස්‌ස පඨමාදුතියාසු අත්‌තසද්‌දස්‌සෙව රූපනයො. ආතුමා, ආතුමානො, භො ආතුම භො ආතුමා, භවන්‌තො ආතුමානො, ආතුමානං ආතුමං, ආතුමානො, ආතුමෙන ඉච්‌චාදි පුරිසසමං.
පුමසද්‌දස්‌ස භෙදො. පුම සි,
‘‘සවිභත්‌තිස්‌සා’’ති අධිකාරො.
පුමසද්‌දස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස ආකාරාදෙසො හොති සිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. අන්‌තග්‌ගහණෙන මඝවයුවාදීනමන්‌තස්‌ස ච. පුමා.
‘‘පුමන්‌තස්‌සා’’ති අධිකාරො.
පුමන්‌තස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස ආනොආදෙසො හොති යොසු විභත්‌තීසු. පුමානො.
පුමන්‌තස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස අං හොති ආලපනෙකවචනෙ පරෙ. හෙ පුමං, හෙ පුමානො, පුමං, පුමානො.
‘‘ආ, වා’’ති ච වත්‌තතෙ.
පුමන්‌තස්‌ස ආඋආදෙසා හොන්‌ති වා නාම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. චසද්‌දෙන පුමකම්‌මථාමන්‌තස්‌ස චු’කාරො වා සස්‌මාසු. පුමානා පුමුනා පුමෙන වා.
‘‘ආනෙ’’ති වත්‌තතෙ.
පුමන්‌තස්‌ස හිවිභත්‌තිම්‌හී ච ආනෙආදෙසො හොති. විභත්‌තිග්‌ගහණං සවිභත්‌තිග්‌ගහණනිවත්‌තනත්‌ථං. පුමානෙහි පුමානෙභි.
චසද්‌දෙන යුවමඝවාදීනමන්‌තස්‌ස වා ආනාදෙසො හොති සබ්‌බවිභත්‌තීසු. ‘‘උ නාම්‌හි චා’’ති එත්‌ථ චසද්‌දෙන පුමන්‌තස්‌සුකාරො වා සස්‌මාසු විභත්‌තීසු. ‘‘ඣලතො සස්‌ස නො වා’’ති නො. පුමුනො පුමස්‌ස, පුමානං.
‘‘ස්‌මා, නා’’ති වත්‌තතෙ.
ඣලඉච්‌චෙතෙහි ස්‌මාවචනස්‌ස නා හොති. චග්‌ගහණං ක්‌වචි නිවත්‌තනත්‌ථං. පුමානා පුමුනා පුමා පුමස්‌මා පුමම්‌හා, පුමානෙහි පුමානෙභි පුමෙහි පුමෙභි, පුමුනො පුමස්‌ස, පුමානං.
පුමන්‌තස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස ආනෙආදෙසො හොති වා ස්‌මිංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. පුමානෙ පුමෙ පුමස්‌මිං පුමම්‌හි.
පුමන්‌තස්‌ස සුඉච්‌චෙතස්‌මිං පරෙ ආආදෙසො හොති වා. පුමාසු පුමෙසු.
යුවාදීසු ‘‘යුව සි’’ ඉතීධ –
‘‘පුමන්‌තස්‌සා සිම්‌හී’’ති එත්‌ථ අන්‌තග්‌ගහණෙන ආකාරො, ‘‘හිවිභත්‌තිම්‌හි චා’’ති සුත්‌තෙ චසද්‌දෙන ආනාදෙසො ච.
යුවා යුවානො, යුවානා යුවා, හෙ යුව හෙ යුවා හෙ යුවාන හෙ යුවානා, භවන්‌තො යුවානා, යුවානං යුවං, යුවානෙ යුවෙ.
‘‘අකම්‌මන්‌තස්‌ස චා’’ති එත්‌ථ චසද්‌දෙන යුවමඝවාදීනමන්‌තස්‌ස ආ හොති වා නාසුඉච්‌චෙතෙසූති ආත්‌තං.
යුවානා යුවෙන යුවානෙන වා, යුවානෙහි යුවානෙභි යුවෙහි යුවෙභි, යුවානස්‌ස යුවස්‌ස, යුවානානං යුවානං, යුවානා යුවානස්‌මා යුවානම්‌හා, යුවානෙහි යුවානෙභි යුවෙහි යුවෙභි, යුවානස්‌ස යුවස්‌ස, යුවානානං යුවානං, යුවානෙ යුවානස්‌මිං යුවානම්‌හි යුවෙ යුවම්‌හි යුවස්‌මිං, යුවානෙසු යුවාසු යුවෙසු.
එවං මඝවා මඝවානො, මඝවානා ඉච්‌චාදි යුවසද්‌දසමං.
අකාරන්‌තං.
ආකාරන්‌තො පුල්‌ලිඞ්‌ගො සාසද්‌දො.
සා සි, සිලොපො, සා සුනඛො.
බහුවචනෙ –
ඝසඤ්‌ඤකආකාරවජ්‌ජිතො ලිඞ්‌ගස්‌සන්‌තො සරො රස්‌සමාපජ්‌ජතෙ එකවචනෙසු යොසු ච පරෙසූති රස්‌සත්‌තං. අපිග්‌ගහණං සිම්‌හි නිවත්‌තනත්‌ථං. සෙසං නෙය්‍යං.
සා තිට්‌ඨන්‌ති, හෙ ස හෙ සා, හෙ සා, සං, සෙ, සෙන, සාහි සාභි, සස්‌ස සාය, සානං, සා සස්‌මා සම්‌හා, සාහි සාභි, සස්‌ස, සානං, සෙ සස්‌මිං සම්‌හි, සාසු.
එවං පච්‌චක්‌ඛධම්‌මා ගාණ්‌ඩීවධන්‌වාපභුතයො.
ආකාරන්‌තං.
ඉකාරන්‌තො පුල්‌ලිඞ්‌ගො අග්‌ගිසද්‌දො. ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති, අග්‌ගි සි,
‘‘අන්‌තො, සිම්‌හි, වා’’ති ච වත්‌තතෙ.
අග්‌ගිස්‌ස අන්‌තො ඉනි හොති වා සිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. ‘‘සෙසතො ලොපං ගසිපී’’ති සිලොපො. අග්‌ගිනි අග්‌ගි.
බහුවචනෙ ‘‘ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණා ඣලා’’ති ඣලසඤ්‌ඤායං –
‘‘ඣලතො, වා’’ති ච වත්‌තතෙ.
ඝපසඤ්‌ඤෙහි ඉත්‌ථිවාචකෙහි ආකාරිවණ්‌ණුවණ්‌ණෙහි, ඣලසඤ්‌ඤෙහි ච පරෙසං යොවචනානං ලොපො හොති වා. වවත්‌ථිතවිභාසායං.
ලිඞ්‌ගස්‌සන්‌තභූතා සබ්‌බෙ රස්‌සසරා යොසු කතනිකාරලොපෙසු දීඝමාපජ්‌ජන්‌තෙ. කතා නිකාරලොපා යෙසං තෙ කතනිකාරලොපා. අග්‌ගී.
‘‘පඤ්‌චාදීනමත්‌ත’’න්‌ති ඉතො ‘‘අත්‌ත’’මිති වත්‌තතෙ.
යොසු පරෙසු අකතරස්‌සො ඣො අත්‌තමාපජ්‌ජතෙ. අග්‌ගයො.
ඣොති කිං? රත්‌තියො.
ආලපනෙපෙවං. හෙ අග්‌ගි, හෙ අග්‌ගී හෙ අග්‌ගයො.
දුතියෙකවචනෙ පුබ්‌බස්‌සරලොපෙ සම්‌පත්‌තෙ –
ඣලපඉච්‌චෙතෙහි පරස්‌ස අංවචනස්‌ස, මකාරස්‌ස ච නිග්‌ගහීතං ආදෙසො හොති. අග්‌ගිං.
අග්‌ගී අග්‌ගයො, අග්‌ගිනා, අග්‌ගීහි අග්‌ගීභි, ‘‘සුනංහිසු චා’’ති එත්‌ථ චග්‌ගහණෙන කත්‌ථචි දීඝාභාවො. අග්‌ගිහි අග්‌ගිභි.
‘‘ඣලතො සස්‌ස නො වා’’ති නො. අග්‌ගිනො අග්‌ගිස්‌ස, අග්‌ගීනං.
‘‘ස්‌මා නා’’ති වත්‌තමානෙ ‘‘ඣලතො චා’’ති විකප්‌පෙන නා. අග්‌ගිනා අග්‌ගිස්‌මා අග්‌ගිම්‌හා, අග්‌ගීහි අග්‌ගීභි අග්‌ගිහි අග්‌ගිභි, අග්‌ගිනො අග්‌ගිස්‌ස, අග්‌ගීනං අග්‌ගිනං, අග්‌ගිම්‌හි අග්‌ගිස්‌මිං, අග්‌ගීසු අග්‌ගිසු.
එවමඤ්‌ඤෙපි –
ජොති පාණි ගණ්‌ඨි මුට්‌ඨි, කුච්‌ඡි වත්‌ථි සාලි වීහි;
බ්‍යාධි ඔධි බොධි සන්‌ධි, රාසි කෙසි සාති දීපි.
කපි අසි මසි නිධි විධි අහි කිමි පති;
හරි අරි තිමි කලි බලි ජලධි ගහපති,
උරුධිති වරමති නිරුපධි අධිපති.
අඤ්‌ජලි සාරථි අතිථි සමාධි උදධිප්‌පභුතයො.
ඉකාරන්‌තං.
ඊකාරන්‌තො පුල්‌ලිඞ්‌ගො දණ්‌ඩීසද්‌දො.
‘‘දණ්‌ඩී සි’’ ඉතීධ –
‘‘අඝො රස්‌සමෙකවචනයොස්‌වපි චා’’ති රස්‌සත්‌තෙ සම්‌පත්‌තෙ එත්‌ථෙවාපිග්‌ගහණෙන සිස්‌මිං තදභාවෙ සිද්‌ධෙ නියමත්‌ථමාහ.
‘‘රස්‌ස’’න්‌ති වත්‌තමානෙ –
සිස්‌මිං නපුංසකවජ්‌ජිතානි ලිඞ්‌ගානි න රස්‌සමාපජ්‌ජන්‌තෙති රස්‌සත්‌තාභාවො, සිලොපො. දණ්‌ඩී තිට්‌ඨති.
අනපුංසකානීති කිං? සුඛකාරි දානං.
එත්‌ථ ච –
විසදාවිසදාකාර-වොහාරොභයමුත්‌තකා;
පුමාදිජානනෙ හෙතු-භාවතො ලිඞ්‌ගමීරිතා.
යොලොපෙ දණ්‌ඩී තිට්‌ඨන්‌ති.
ඉතරත්‍ර ‘‘අඝො රස්‌ස’’මිච්‌චාදිනා රස්‌සත්‌තෙ කතෙ –
‘‘ඣතො, කතරස්‌සා’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බෙසං යොනං සාලපනානං ඣතො කතරස්‌සා පරෙසං නොඉච්‌චාදෙසො හොති. දණ්‌ඩිනො තිට්‌ඨන්‌ති.
කතරස්‌සාති කිං? අග්‌ගයො.
අධිකාරං විනා ‘‘යොනං,
නො’’ති යොගවිභාගතො;
ක්‌වචි අකතරස්‌සාපි,
නො සාරමතිනො යථා.
ආලපනෙ ‘‘ගෙ’’ති වත්‌තතෙ.
ඣලපඉච්‌චෙතෙ රස්‌සමාපජ්‌ජන්‌තෙ ගෙ පරෙ. භො දණ්‌ඩි.
‘‘අඝො රස්‌ස’’න්‌තිආදිනාව සිද්‌ධෙපි රස්‌සත්‌තෙ පුනාරම්‌භො නියමත්‌ථො, තෙන ‘‘භො ගො’’තිආදීසු න භවති. දණ්‌ඩී දණ්‌ඩිනො.
දුතියායං රස්‌සත්‌තෙ කතෙ ‘‘අ’’මිති වත්‌තතෙ, ‘‘ඝපතො ස්‌මිං යං වා’’ති ඉතො මණ්‌ඩූකගතියා ‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
ඣතො කතරස්‌සා පරස්‌ස අංවචනස්‌ස නං හොති වා. දණ්‌ඩිනං දණ්‌ඩිං, දණ්‌ඩී දණ්‌ඩිනො, දණ්‌ඩිනා, දණ්‌ඩීහි දණ්‌ඩීභි, දණ්‌ඩිනො දණ්‌ඩිස්‌ස, දණ්‌ඩීනං.
‘‘ඣලතො චා’’ති නා. දණ්‌ඩිනා දණ්‌ඩිස්‌මා දණ්‌ඩිම්‌හා, දණ්‌ඩීහි දණ්‌ඩීභි, දණ්‌ඩිනො දණ්‌ඩිස්‌ස, දණ්‌ඩීනං.
‘‘ඣතො, කතරස්‌සා’’ති ච වත්‌තතෙ, පුරෙ විය ‘‘වා’’ති ච.
ඣතො කතරස්‌සා පරස්‌ස ස්‌මිංවචනස්‌ස නිඉච්‌චාදෙසො හොති වා. දණ්‌ඩිනි දණ්‌ඩිස්‌මිං දණ්‌ඩිම්‌හි, දණ්‌ඩීසු.
එවමඤ්‌ඤානිපි –
ධම්‌මී සඞ්‌ඝී ඤාණී හත්‌ථී, චක්‌කී පක්‌ඛී දාඨී රට්‌ඨී;
ඡත්‌තී මාලී වම්‌මී යොගී, භාගී භොගී කාමී සාමී.
ධජී ගණී සසී කුට්‌ඨී, ජටී යානී සුඛී සිඛී;
දන්‌තී මන්‌තී කරී චාගී, කුසලී මුසලී බලී.
පාපකාරී සත්‌තුඝාතී, මාල්‍යකාරී දීඝජීවී;
ධම්‌මචාරී සීඝයායී, සීහනාදී භූමිසායී –
ඉච්‌චාදීනි ඊකාරන්‌තනාමානි.
ගාමණීසද්‌දස්‌ස තු සත්‌තමියං භෙදො.
ගාමණී, ගාමණී ගාමණිනො, භො ගාමණි, භොන්‌තො ගාමණී භොන්‌තො ගාමණිනො, ගාමණිනං ගාමණිං, ගාමණී ගාමණිනො.
සෙසං දණ්‌ඩීසමං. නිආදෙසාභාවොව විසෙසො. එවං සෙනානී සුධීප්‌පභුතයො.
ඊකාරන්‌තං.
උකාරන්‌තො පුල්‌ලිඞ්‌ගො භික්‌ඛුසද්‌දො.
තථෙව භික්‌ඛුසද්‌දතො සි, සිලොපො. සො භික්‌ඛු.
බහුවචනෙ ‘‘ඝපතො ච යොනං ලොපො’’ති යොලොපො, ‘‘යොසු කත’’ඉච්‌චාදිනා දීඝො. තෙ භික්‌ඛූ.
ලොපාභාවෙ ‘‘වා, යොන’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
ලසඤ්‌ඤතො පරෙසං යොවචනානං වොකාරාදෙසො හොති වා. කාරග්‌ගහණෙන යොනං නො ච හොති. චසද්‌දග්‌ගහණං කත්‌ථචි නිවත්‌තනත්‌ථං. අථ වා චග්‌ගහණං නොග්‌ගහණානුවත්‌තනත්‌ථං, තෙන ජන්‌තුසබ්‌බඤ්‌ඤූආදිතො යොනං නො ච හොති. වාසද්‌දො වවත්‌ථිතවිභාසත්‌ථො. තෙන –
භික්‌ඛුප්‌පභුතිතො නිච්‌චං, වො යොනං හෙතුආදිතො;
විභාසා න ච වො නො ච, අමුප්‌පභුතිතො භවෙ.
‘‘අත්‌තං, අකතරස්‌සො’’ති ච වත්‌තතෙ.
වෙ වොඉච්‌චෙතෙසු ච පරෙසු අකතරස්‌සො ලො අත්‌තමාපජ්‌ජතෙ. භික්‌ඛවො, භො භික්‌ඛු, භවන්‌තො භික්‌ඛූ.
ලොපාභාවෙ –
අකතරස්‌සා ලතො පරස්‌ස ආලපනෙ විහිතස්‌ස යොඉච්‌චෙතස්‌ස වෙ වොආදෙසා හොන්‌ති. අත්‌තං. භවන්‌තො භික්‌ඛවෙ භික්‌ඛවො. ‘‘අං මො නිග්‌ගහීතං ඣලපෙහී’’ති නිග්‌ගහීතං.
භික්‌ඛුං, භික්‌ඛූ භික්‌ඛවො, භික්‌ඛුනා, භික්‌ඛූහි භික්‌ඛූභි භික්‌ඛුහි භික්‌ඛුභි, භික්‌ඛුනො භික්‌ඛුස්‌ස, භික්‌ඛූනං භික්‌ඛුනං, භික්‌ඛුනා භික්‌ඛුස්‌මා භික්‌ඛුම්‌හා, භික්‌ඛූහි භික්‌ඛූභි භික්‌ඛුහි භික්‌ඛුභි, භික්‌ඛුනො භික්‌ඛුස්‌ස, භික්‌ඛූනං භික්‌ඛුනං, භික්‌ඛුම්‌හි භික්‌ඛුස්‌මිං, භික්‌ඛූසු භික්‌ඛුසු.
එවං සෙතු කෙතු රාහු භානු පඞ්‌ගු උච්‌ඡු වෙළු මච්‌චු සින්‌ධු බන්‌ධු නෙරු මෙරු සත්‌තු කාරු හෙතු ජන්‌තු රුරු පටු ඉච්‌චාදයො.
හෙතුජන්‌තුසද්‌දානං පඨමාදුතියාසු විසෙසො.
හෙතු, හෙතූ හෙතවො හෙතුයො, භො හෙතු, භොන්‌තො හෙතූ හෙතවෙ හෙතවො, හෙතුං, හෙතූ හෙතවො හෙතුයො. සෙසං භික්‌ඛුසමං.
ජන්‌තු, ජන්‌තූ ජන්‌තවො. කාරග්‌ගහණෙන යොනං නො ච හොති. ජන්‌තුනො ජන්‌තුයො, භො ජන්‌තු, ජන්‌තූ ජන්‌තවෙ ජන්‌තවො, ජන්‌තුං, ජන්‌තූ ජන්‌තවො ජන්‌තුනො ජන්‌තුයො ඉච්‌චාදි.
සත්‌ථුසද්‌දස්‌ස භෙදො. ‘‘සත්‌ථු සි’’ඉතීධ –
‘‘අන්‌තො’’ති වත්‌තතෙ.
සත්‌ථු පිතු මාතු භාතු ධීතු කත්‌තුඉච්‌චෙවමාදීනමන්‌තො ආත්‌තමාපජ්‌ජතෙ සිස්‌මිං, සිලොපො ච හොති. සත්‌ථා.
‘‘සත්‌ථු පිතාදීන’’න්‌ති අධිකාරො.
සත්‌ථු පිතාදීනමන්‌තො සිවචනතො අඤ්‌ඤෙසු වචනෙසු ආරත්‌තමාපජ්‌ජතෙ. ආරත්‌තමිතිභාවනිද්‌දෙසෙන කත්‌ථචි අනියමං දස්‌සෙති.
ආරග්‌ගහණමනුවත්‌තතෙ.
තතො ආරාදෙසතො සබ්‌බෙසං යොනං ඔකාරාදෙසො හොති.
තුග්‌ගහණෙන අඤ්‌ඤෙහිපි චතුඋභනදීගවාදීහි යොනමොකාරො හොති, සරලොපාදි. සත්‌ථාරො.
ආලපනෙ ‘‘අකාරපිතාද්‍යන්‌තානමා’’ති ආත්‌තං. ‘‘ගෙ රස්‌ස’’න්‌ති අධිකිච්‌ච ‘‘ආකාරො වා’’ති විකප්‌පෙන රස්‌සත්‌තං, වලොපො. භො සත්‌ථ භො සත්‌ථා, භවන්‌තො සත්‌ථාරො, සත්‌ථාරං, සත්‌ථාරෙ සත්‌ථාරො.
‘‘තතො’’ති ච වත්‌තතෙ.
තතො ආරාදෙසතො නාවචනස්‌ස ආකාරාදෙසො හොති. සත්‌ථාරා, සත්‌ථුනාති ආරත්‌තමිතිභාවනිද්‌දෙසෙන සිද්‌ධං. සත්‌ථාරෙහි සත්‌ථාරෙභි.
‘‘වා නංම්‌හී’’ති ඉතො ‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
සත්‌ථු පිතුඉච්‌චෙවමාදීනමන්‌තස්‌ස උත්‌තං හොති වා සස්‌මිං, සලොපො ච හොති. ආරාදෙසාපවාදොයං. සත්‌ථු, අඤ්‌ඤත්‌ථ භාවනිද්‌දෙසෙනාරාභාවො. සත්‌ථුස්‌ස සත්‌ථුනො.
‘‘ආරත්‌ත’’න්‌ති වත්‌තතෙ.
සත්‌ථු පිතුආදීනමන්‌තො ආරත්‌තමාපජ්‌ජතෙ වා නංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. සත්‌ථාරානං.
ආරාභාවෙ ‘‘වා නංම්‌හී’’ති වත්‌තතෙ.
සත්‌ථුසද්‌දන්‌තස්‌ස, පිතාදීනමන්‌තස්‌ස ච අත්‌තං හොති වා නංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි, පුන සත්‌ථුග්‌ගහණං සත්‌ථුනො නිච්‌චවිධානත්‌ථං. සත්‌ථානං.
‘‘අම්‌හතුම්‌හන්‌තුරාජබ්‍රහ්‌මත්‌තසඛසත්‌ථුපිතාදීහි ස්‌මා නාවා’’ති ස්‌මාවචනස්‌සනාභාවො. සත්‌ථාරා, සත්‌ථාරෙහි සත්‌ථාරෙභි, සත්‌ථු සත්‌ථුනො සත්‌ථුස්‌ස, සත්‌ථාරානං සත්‌ථානං.
‘‘ආරතො’’ති වත්‌තතෙ.
තතො ආරාදෙසතො ස්‌මිංවචනස්‌ස ඉකාරාදෙසො හොති. පුන තතොග්‌ගහණෙන අඤ්‌ඤස්‌මාපි ස්‌මිංවචනස්‌ස ඉකාරො. යථා – භුවි, දිවි.
ආරාදෙසො රස්‌සමාපජ්‌ජතෙ ඉකාරෙ පරෙ, සත්‌ථරි, සත්‌ථාරෙසු.
එවං කත්‌තා, කත්‌තාරො, භො කත්‌ත භො කත්‌තා, භවන්‌තො කත්‌තාරො, කත්‌තාරං, කත්‌තාරෙ කත්‌තාරො, කත්‌තාරා, කත්‌තාරෙහි කත්‌තාරෙභි. ‘‘උ සස්‌මිං සලොපො චා’’ති උත්‌තං, සලොපො ච. කත්‌තු කත්‌තුනො කත්‌තුස්‌ස, කත්‌තාරානං කත්‌තානං කත්‌තූනං කත්‌තුනං, කත්‌තාරා, කත්‌තාරෙහි කත්‌තාරෙභි, කත්‌තු කත්‌තුනො කත්‌තුස්‌ස, කත්‌තාරානං කත්‌තානං කත්‌තූනං කත්‌තුනං, කත්‌තරි, කත්‌තාරෙසු, ආරාභාවෙ කත්‌තූසු කත්‌තුසු.
එවං –
භත්‌තු වත්‌තු නෙතු සොතු, ඤාතු ජෙතු ඡෙත්‌තු භෙත්‌තු. දාතු ධාතු නත්‌තු බොද්‌ධු, විඤ්‌ඤාපෙතු ආදයොපි.
‘‘උ සස්‌මිං සලොපො චා’’ති වත්‌තතෙ.
සකමන්‌ධාතුඉච්‌චෙවමාදීනමන්‌තො ච උත්‌තමාපජ්‌ජතෙ සස්‌මිං, සලොපො ච, නිච්‌චං පුනබ්‌බිධානා. සකමන්‌ධාතු විය අස්‌ස රාජිනො විභවො, සෙසං සමං. එවං මහාමන්‌ධාතුප්‌පභුතයො.
පිතුසද්‌දස්‌ස භෙදො. සිම්‌හි ආත්‌තං, සිලොපො, පිතා.
යොම්‌හි ‘‘ආරො, රස්‌ස’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
පිතාදීනමාරාදෙසො රස්‌සමාපජ්‌ජතෙ අසිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. සිස්‌මිං ආරාදෙසාභාවෙපි අසිම්‌හීති අධිකවචනමත්‌ථන්‌තරවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථං, තෙන තොආදිම්‌හි පිතාදීනමිකාරො ච. යථා – පිතිතො, මාතිතො, භාතිතො, ධීතිතො, පිතිපක්‌ඛො, මාතිපක්‌ඛොති.
පිතරො, සෙසං කත්‌තුසමං. භො පිත භො පිතා, භවන්‌තො පිතරො, පිතරං, පිතරෙ පිතරො, පිතරා පිතුනා, පිතරෙහි පිතරෙභි. භාවනිද්‌දෙසෙන ආරාදෙසාභාවෙ පිතූහි පිතූභි පිතුහි පිතුභි, පිතු පිතුනො පිතුස්‌ස, පිතරානං පිතානං පිතූනං, දීඝාභාවෙ පිතුනං වා, පිතරා, පිතරෙහි පිතරෙභි පිතූහි පිතූභි පිතුහි පිතුභි, පිතු පිතුනො පිතුස්‌ස, පිතරානං පිතානං පිතූනං පිතුනං, පිතරි, පිතරෙසු පිතූසු පිතුසු.
එවං භාතා, භාතරො ඉච්‌චාදි.
උකාරන්‌තං.
ඌකාරන්‌තො පුල්‌ලිඞ්‌ගො අභිභූසද්‌දො.
තථෙව ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති, සිලොපො. සො අභිභූ, යොලොපෙ කතෙ තෙ අභිභූ.
‘‘අඝො රස්‌ස’’න්‌තිආදිනා රස්‌සත්‌තං, වොකාරො. කතරස්‌සත්‌තා අත්‌තාභාවො. අභිභුවො, භො අභිභු, භවන්‌තො අභිභූ අභිභුවො.
කතරස්‌සත්‌තා වෙආදෙසො න හොති. සෙසං භික්‌ඛුසද්‌දසමං, රස්‌සත්‌තමෙව විසෙසො. අභිභුං, අභිභූ අභිභුවො , අභිභුනා, අභිභූහි අභිභූභි, අභිභුනො අභිභුස්‌ස, අභිභූනං ඉච්‌චාදි.
එවං සයම්‌භූ, වෙස්‌සභූ, පරාභිභූ, සහභූආදයො. සහභූසද්‌දස්‌ස යොනං නොආදෙසොව විසෙසො. සහභූ, සහභූ සහභුවො සහභුනො ඉච්‌චාදි.
තථා සබ්‌බඤ්‌ඤූසද්‌දස්‌ස යොස්‌වෙව විසෙසො. සො සබ්‌බඤ්‌ඤූ තෙ සබ්‌බඤ්‌ඤූ, යොලොපාභාවෙ රස්‌සත්‌තං, ‘‘ලතො වොකාරො චා’’ති එත්‌ථ කාරග්‌ගහණෙන යොනං නොආදෙසො. වාධිකාරස්‌ස වවත්‌ථිතවිභාසත්‌තා න ච වොකාරො. සබ්‌බඤ්‌ඤුනො, භො සබ්‌බඤ්‌ඤු, භොන්‌තො සබ්‌බඤ්‌ඤූ සබ්‌බඤ්‌ඤුනො, සබ්‌බඤ්‌ඤුං, සබ්‌බඤ්‌ඤූ සබ්‌බඤ්‌ඤුනො ඉච්‌චාදි.
එවං මග්‌ගඤ්‌ඤූ ධම්‌මඤ්‌ඤූ අත්‌ථඤ්‌ඤූ කාලඤ්‌ඤූ රත්‌තඤ්‌ඤූ මත්‌තඤ්‌ඤූ කතඤ්‌ඤූ තථඤ්‌ඤූ විඤ්‌ඤූ විදූ වෙදගූ පාරගූ ඉච්‌චාදයො.
ඌකාරන්‌තං.
එකාරන්‌තො අප්‌පසිද්‌ධො.
ඔකාරන්‌තො පුල්‌ලිඞ්‌ගො ගොසද්‌දො.
තතො ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති, සිලොපො, ගො ගච්‌ඡති.
‘‘ගාව සෙ’’ති ඉතො ‘‘ගො’’ති අධිකාරො, ‘‘ආවා’’ති ච වත්‌තතෙ.
ගොඉච්‌චෙතස්‌ස ඔකාරස්‌ස ආවාදෙසො හොති යොසු. චසද්‌දෙන නා ස්‌මා ස්‌මිංසුඉච්‌චෙතෙසු ච. ‘‘තතො යොනමො තූ’’ති එත්‌ථ තුග්‌ගහණෙන යොනමොකාරො, සරලොපාදි. ගාවො තිට්‌ඨන්‌ති.
ගොඉච්‌චෙතස්‌ස ඔකාරස්‌ස ආව අවඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති අංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. සෙද්‌දෙන යො නා ස ස්‌මාස්‌මිංසුඉච්‌චෙතෙසු ච අවාදෙසො හොති. ගවො ගච්‌ඡන්‌ති, හෙ ගො, හෙ ගාවො හෙ ගවො.
දුතියායං ‘‘අංම්‌හී’’ති වත්‌තතෙ.
ආවඉච්‌චෙතස්‌ස ගාවාදෙසස්‌ස අන්‌තසරස්‌ස උකාරාදෙසො හොති වා අංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. ආවස්‌ස අ ආව, තස්‌ස ආවසද්‌දන්‌තස්‌ස. ‘‘අංමො’’තිආදිනා නිග්‌ගහීතං. ගාවුං ගාවං ගවං, ගාවො ගවො.
‘‘ගොණ, වා’’ති වත්‌තතෙ.
සු හි නාඉච්‌චෙතෙසු සබ්‌බස්‌ස ගොසද්‌දස්‌ස ගොණාදෙසො හොති වා. චසද්‌දෙන සෙසෙසු ච. ගොණො, ගොණා, හෙ ගොණ හෙ ගොණා, ගොණං, ගොණෙ, ගොණෙන, ගොණෙහි ගොණෙභි, ගොණස්‌ස.
සබ්‌බස්‌ස ගොසද්‌දස්‌ස ගොණාදෙසො හොති වා නංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. ගොණානං, ගොණා ගොණස්‌මා ගොණම්‌හා, ගොණෙහි ගොණෙභි, ගොණස්‌ස, ගොණානං, ගොණෙ ගොණස්‌මිං ගොණම්‌හි, ගොණෙසු.
ගොණාදෙසාභාවෙ ගාවෙන ගවෙන, ගොහි ගොභි.
‘‘ගො ආව සෙ’’ඉති තිපදමිදං. ගොස්‌ස ඔ ගො, ගොසද්‌දොකාරස්‌ස ආවාදෙසො හොති සෙ විභත්‌තිම්‌හි. ගාවස්‌ස ගවස්‌ස.
නංම්‌හි ‘‘ගො, අවා’’ති ච වත්‌තතෙ.
තතො ගොසද්‌දතො පරස්‌ස නංවචනස්‌ස අංආදෙසො හොති, ගොසද්‌දොකාරස්‌ස අවාදෙසො ච පතිම්‌හි පරෙ අලුත්‌තෙ ච සමාසෙ. චසද්‌දෙන අසමාසෙපි අං අවාදෙසා. ගවංපතිස්‌ස ථෙරස්‌ස, ගවං.
‘‘සුහිනාසු චා’’ති එත්‌ථ චසද්‌දෙන නංම්‌හි ගුආදෙසො. ‘‘නො ච ද්‌වාදිතො නංම්‌හී’’ති සුත්‌තෙ චසද්‌දෙන නකාරාගමො ච. ගුන්‌නංගොනං වා.
ගාවා ගාවම්‌හා ගාවස්‌මා ගවා ගවම්‌හා ගවස්‌මා, ගොහි ගොභි, ගාවස්‌ස ගවස්‌ස, ගවං ගුන්‌නං ගොනං, ගාවෙ ගාවම්‌හි ගාවස්‌මිං ගවෙ ගවම්‌හි ගවස්‌මිං, ගාවෙසු ගවෙසු ගොසු.
ඔකාරන්‌තං.
පුරිසො ගුණවා රාජා, සා’ග්‌ගි දණ්‌ඩී ච භික්‌ඛු ච;
සත්‌ථා’භිභූ ච සබ්‌බඤ්‌ඤූ, ගොති පුල්‌ලිඞ්‌ගසඞ්‌ගහො.
පුල්‌ලිඞ්‌ගං නිට්‌ඨිතං.
අස්‌මා නස්‌මා තස්‌මා නම්‌හා තම්‌හා, නෙහි නෙභි තෙහි තෙභි, අස්‌ස නස්‌ස තස්‌ස, නෙසං තෙසං නෙසානං තෙසානං, අස්‌මිං නස්‌මිං තස්‌මිං නම්‌හි තම්‌හි, නෙසු තෙසු.
ඉත්‌ථියං ‘‘තා සි’’ ඉතීධ සාදෙසසිලොපා. සා කඤ්‌ඤා, නත්‌තං. නා තා නායො තායො, නං තං, නා තා නායො තායො, නාය තාය, නාහි තාහි නාභි තාභි.
‘‘එතිමාසමී’’ති ඉතො එතිමාග්‌ගහණඤ්‌ච ‘‘තස්‌සා වා’’ති ඉතො තග්‌ගහණඤ්‌ච පඤ්‌චමියන්‌තවසෙන වත්‌තතෙ ‘‘වා’’ති ච.
තතො තා එතා ඉමාතො පරස්‌ස සස්‌ස විභත්‌තිස්‌ස ස්‌සායාදෙසො හොති වා.
‘‘සංසාස්‌වෙකවචනෙසු ච, ඉ’’ඉති ච වත්‌තතෙ.
තාඉච්‌චෙතස්‌ස ඉත්‌ථියං වත්‌තමානස්‌ස අන්‌තස්‌ස ඉකාරො හොති වා සං සාස්‌වෙකවචනෙසු විභත්‌තාදෙසෙසු. තිස්‌සාය තස්‌සාය අස්‌සාය නස්‌සාය අස්‌සා නස්‌සා තිස්‌සා තස්‌සා නාය තාය, නාසං තාසං.
පඤ්‌චමීඡට්‌ඨීසු තතියාචතුත්‌ථීසමං. සත්‌තමියං අස්‌සං නස්‌සං තිස්‌සං තස්‌සං නායං තායං, නාසු තාසු.
නපුංසකෙ සිම්‌හිසාදෙසාභාවා නත්‌තං. නං තං, නානි තානි, නං තං, නානි තානි, නෙන තෙන ඉච්‌චාදි පුල්‌ලිඞ්‌ගසමං.
එත සි, ‘‘එතතෙසං තො’’ති සකාරාදෙසො. එසො පුරිසො, එතෙ, එතං, එතෙ ඉච්‌චාදි සබ්‌බසද්‌දසමං.
ස ස්‌මිංසු පන ‘‘සංසාස්‌වෙකවචනෙසු චා’’ති වත්‌තතෙ.
අන්‌තාපෙක්‌ඛායං ඡට්‌ඨී, එතා ඉමාඉච්‌චෙතෙසමන්‌තො සරො ඉකාරො හොති සංසාස්‌වෙකවචනෙසු විභත්‌තාදෙසෙසු. සාදෙසගතිකත්‌තා ස්‌සායාදෙසෙපි. චසද්‌දාධිකාරතො අඤ්‌ඤෙකාසද්‌දාදීනමන්‌තස්‌ස ච.
එතිස්‌සාය එතිස්‌සා එතාය, එතාසං එතාසානං, එතාය, එතාහි එතාභි, එතිස්‌සාය එතිස්‌සා එතාය, එතාසං එතාසානං, එතිස්‌සං එතායං, එතාසු.
චසද්‌දතො අඤ්‌ඤිස්‌සා අඤ්‌ඤාය, අඤ්‌ඤිස්‌සං අඤ්‌ඤායං. එකිස්‌සා එකාය, එකිස්‌සං එකායං. ඉතරිස්‌සා ඉතරාය, ඉතරිස්‌සං ඉතරායං ඉච්‌චාදි.
නපුංසකෙ එතං, එතානි, එතං, එතානි, සෙසං ඤෙය්‍යං.
ඉමසද්‌දස්‌ස භෙදො. ඉම සි –
‘‘සබ්‌බස්‌සිමස්‌සා’’ති වත්‌තතෙ.
ඉමසද්‌දස්‌ස සබ්‌බස්‌සෙව අනපුංසකස්‌ස අයංආදෙසො හොති සිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි, සිලොපො. අයං පුරිසො, ඉමෙ, ඉමං, ඉමෙ.
ඉමසද්‌දස්‌ස සබ්‌බස්‌සෙව අන ඉමිආදෙසා හොන්‌ති නාම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. අනිත්‌ථිලිඞ්‌ගස්‌සෙවෙතං ගහණං. අනෙන ඉමිනා.
‘‘සුනංහිසූ’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌ස ඉමසද්‌දස්‌ස එකාරො හොති වා සු නං හිඉච්‌චෙතෙසු වචනෙසු.
ආප්‌පච්‌චයන්‌තානිද්‌දෙසා, සබ්‌බත්‌ථාති අවුත්‌තතො;
අනිත්‌ථිලිඞ්‌ගස්‌සෙවෙත්‌ථ, ගහණඤ්‌හි ඉමස්‌සිති.
එහි එභි ඉමෙහි ඉමෙභි.
‘‘සබ්‌බස්‌ස, වා, සබ්‌බත්‌ථ, සස්‌මාස්‌මිංසංසාස්‌වත්‌ත’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
ඉමසද්‌දස්‌ස ච සබ්‌බස්‌සෙව අත්‌තං හොති වා ස ස්‌මා ස්‌මිංසං සාඉච්‌චෙතෙසු වචනෙසු සබ්‌බත්‌ථ ලිඞ්‌ගෙසු.
අස්‌ස ඉමස්‌ස, එසං එසානං ඉමෙසං ඉමෙසානං, අස්‌මා ඉමස්‌මා ඉමම්‌හා, එහි එභි ඉමෙහි ඉමෙභි, අස්‌ස ඉමස්‌ස, එසං එසානං ඉමෙසං ඉමෙසානං, අස්‌මිං ඉමස්‌මිං ඉමම්‌හි, එසු ඉමෙසු.
ඉත්‌ථියං ඉමා සි, අයමාදෙසසිලොපා.
අයං කඤ්‌ඤා, ඉමා ඉමායො, ඉමං, ඉමා ඉමායො, ඉමාය, ඉමාහි ඉමාභි. චතුත්‌ථියං අත්‌තං, ඉකාර- ස්‌සායාදෙසා ච, අස්‌සාය ඉමිස්‌සාය අස්‌සා ඉමිස්‌සා ඉමාය, ඉමාසං ඉමාසානං. සත්‌තමියං අස්‌සං ඉමිස්‌සං ඉමිස්‌සා වා, ‘‘තෙසු වුද්‌ධිලොපා’’දිනා ස්‌මිංවචනස්‌ස වා සාදෙසො. ඉමායං, ඉමාසු. සෙසං ඤෙය්‍යං.
නපුංසකෙ ඉම සි, ‘‘සවිභත්‌තිස්‌ස, වා’’ති ච වත්‌තතෙ.
නපුංසකෙ වත්‌තමානස්‌ස සබ්‌බස්‌සෙව ඉමසද්‌දස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස ඉදං හොති වා අං සිසු පරෙසු.
ඉදං චිත්‌තං විරොචති, ඉමං, ඉමානි, ඉදං පුප්‌ඵං පස්‌සසි, ඉමං, ඉමානි, අනෙන ඉමිනා, එහි එභි ඉමෙහි ඉමෙභි ඉච්‌චාදි පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ විය ඤෙය්‍යං.
අමුසද්‌දස්‌ස භෙදො. අමු සි –
‘‘වා, අනපුංසකස්‌ස, සිම්‌හී’’ති ච වත්‌තතෙ.
අනපුංසකස්‌ස අමුසද්‌දස්‌ස මකාරො සකාරමාපජ්‌ජතෙ වා සිම්‌හි පරෙ. අසු රාජා.
‘‘සබ්‌බනාමතො, වා’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බතො සබ්‌බනාමතො පරො කඉච්‌චයමාගමො හොති වා. පුන සබ්‌බතොග්‌ගහණෙන හීනාදිතොපි කො. ‘‘අමුස්‌ස මො ස’’න්‌ති විනාධිකාරෙන යොගෙන කකාරෙපි සාදෙසො.
බහුවචනෙ ‘‘ලතො වොකාරො චා’’ති සුත්‌තෙ අනුවත්‌තමානවාග්‌ගහණෙන වොකාරො න හොති, නිච්‌චං යොලොපො, දීඝො ච.
අමූ පුරිසා, අමුං, අමූ, අමුනා, අමූහි අමූභි අමුහි අමුභි, අමුස්‌ස. ‘‘අමුස්‌සාදු’’න්‌ති විනාධිකාරෙන යොගෙන අදුංආදෙසො, අදුස්‌ස, අමූසං අමූසානං අමුසං අමුසානං, අමුස්‌මා අමුම්‌හා, අමූහි අමූභි අමුහි අමුභි, අමුස්‌ස අදුස්‌ස, අමූසං අමූසානං අමුසං අමුසානං, අමුස්‌මිං අමුම්‌හි, අමූසු අමුසු.
ඉත්‌ථියං සිම්‌හි සාදෙසාදි.
අසු කඤ්‌ඤා අසුකා අමුකා වා, අමූ අමුයො, අමුං, අමූ අමුයො, අමුයා, අමූහි අමූභි, අමුස්‌සා අමුයා, අමූසං අමූසානං, අමුයා, අමූහි අමූභි, අමුස්‌සා අමුයා, අමූසං අමූසානං, අමුස්‌සං අමුයං අමුයා, අමූසු.
නපුංසකෙ අමුසි. ‘‘සවිභත්‌තිස්‌ස’’, ඉමස්‌සිදමිච්‌චාදිතො ‘‘අංසිසු නපුංසකෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
නපුංසකෙ වත්‌තමානස්‌ස සබ්‌බස්‌සෙව අමුසද්‌දස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස අදුං හොති අංසිසු පරෙසු. අදුං පුප්‌ඵං, අමූ අමූනි, අදුං, අමූ අමූනි, අමුනා ඉච්‌චාදි පුල්‌ලිඞ්‌ගසමං.
කිංසද්‌දස්‌ස භෙදො. ‘‘කිං සි’’ ඉතීධ –
කිමිච්‌චෙතස්‌ස කසද්‌දො ආදෙසො හොති වප්‌පච්‌චයතො සෙසෙසු විභත්‌තිභෙදෙසු. එත්‌ථ ච ‘‘කිස්‌ස ක වෙ චා’’ති සුත්‌තෙ චසද්‌දෙන වප්‌පච්‌චයාවසිට්‌ඨ ථමාදිප්‌පච්‌චයානං ගහිතත්‌තා සෙසග්‌ගහණෙන විභත්‌තියොව ගය්‌හන්‌තෙ. චග්‌ගහණං කත්‌ථචි නිවත්‌තනත්‌ථං, තෙන ‘‘කිස්‌ස, කිස්‌මි’’න්‌තිආදි ච සිජ්‌ඣති. ‘‘සො’’ති සිස්‌ස ඔ, සරලොපාදි.
කො එසො, කෙ, කං, කෙ, කෙන, කෙහි කෙභි, කස්‌ස කිස්‌ස, නිග්‌ගහීතලොපාදි, කෙසං කෙසානං, කස්‌මා කම්‌හා, කෙහි කෙභි, කස්‌ස කිස්‌ස, කෙසං කෙසානං, කස්‌මිං කිස්‌මිං කම්‌හි කිම්‌හි, කෙසු.
ඉත්‌ථියං ‘‘කිං සි’’ඉතීධ ‘‘සෙසෙසු චා’’ති විභත්‌තියං පරායං කාදෙසෙ කතෙ ‘‘ඉත්‌ථියමතො ආප්‌පච්‌චයො’’ති මජ්‌ඣෙ ආප්‌පච්‌චයො, සිලොපො.
කා එසා කඤ්‌ඤා, කා කායො, කං, කා කායො ඉච්‌චාදි සබ්‌බාසද්‌දසමං.
නපුංසකෙ කිං සි, ලොපවිධිස්‌ස බලවතරත්‌තා පඨමං සිලොපෙ කතෙ පුන විභත්‌තිපරත්‌තාභාවා, ‘‘තදනුපරොධෙනා’’ති පරිභාසතො වා කාදෙසාභාවො. කිං එතං, කානි.
දුතියෙකවචනෙ ‘‘ක්‌වචි ලොප’’න්‌ති නිග්‌ගහීතලොපෙ කතෙ ‘‘අංමො නිග්‌ගහීතං ඣලපෙහී’’ති නිග්‌ගහීතං. කිං, කානි ඉච්‌චාදි පුල්‌ලිඞ්‌ගසමං.
එකසද්‌දො සඞ්‌ඛ්‍යාතුල්‍යාසහායඤ්‌ඤවචනො. යදා සඞ්‌ඛ්‍යාවචනො, තදා සබ්‌බත්‌ථෙකවචනන්‌තොව, අඤ්‌ඤත්‌ථ බහුවචනන්‌තොපි. එකො, එකා, එකං ඉච්‌චාදි සබ්‌බත්‌ථ සබ්‌බසද්‌දසමං. සංසාස්‌වෙව විසෙසො.
උභසද්‌දො ද්‌විසද්‌දපරියායො, සදා බහුවචනන්‌තොව.
‘‘උභ යො’’ ඉතීධ ‘‘තතො යොනමො තූ’’ති එත්‌ථ තුග්‌ගහණෙන ක්‌වචි යොනමොකාරො. උභො පුරිසාඋභෙ වා, උභො පුරිසෙ උභෙ. සු හිසු ‘‘තෙසු වුද්‌ධී’’තිආදිනා ක්‌වචි එකාරස්‌සොකාරො. උභොහි උභොභි උභෙහි උභෙභි.
උභඉච්‌චෙවමාදිතො නංවචනස්‌ස ඉන්‌නං හොති.
උභින්‌නං, උභොහි උභොභි උභෙහි උභෙභි, උභින්‌නං, උභොසු උභෙසු.
ද්‌විආදයො සඞ්‌ඛ්‍යාසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යවචනා, බහූනං වාචිතත්‌තා සදා බහුවචනන්‌තාව.
‘‘ද්‌වි යො’’ඉතීධ ‘‘සවිභත්‌තිස්‌ස, ඉත්‌ථිපුමනපුංසකසඞ්‌ඛ්‍ය’’න්‌ති ච අධිකාරො.
ද්‌විඉච්‌චෙතස්‌ස සඞ්‌ඛ්‍යාසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිපුමනපුංසකෙ වත්‌තමානස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස ද්‌වෙඉච්‌චාදෙසො හොති යොසු පරෙසු. චසද්‌දෙන දුවෙ ච, ක්‌වචි දුවි ච නංම්‌හි. බහුවචනුච්‌චාරණං ද්‌විසද්‌දතො බහුවචනමෙව හොතීති ඤාපනත්‌ථං. ද්‌වෙ ධම්‌මා, ද්‌වෙ ඉත්‌ථියො, ද්‌වෙ රූපානි, දුවෙ වා, එවං දුතියායම්‌පි, ද්‌වීහි ද්‌වීභි.
නංම්‌හි දීඝෙ සම්‌පත්‌තෙ –
ද්‌විඉච්‌චෙවමාදිතො සඞ්‌ඛ්‍යාතො නකාරාගමො හොති නංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. චසද්‌දග්‌ගහණෙන ඉත්‌ථියං ති ච තුසද්‌දතො ස්‌සඤ්‌චාගමො නංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. ද්‌වින්‌නං දුවින්‌නං වා, ද්‌වීහි ද්‌වීභි, ද්‌වින්‌නං දුවින්‌නං, ද්‌වීසු.
තිසද්‌දස්‌ස භෙදො. ‘‘ති යො’’ඉතීධ
යොලොපෙ සම්‌පත්‌තෙ
‘‘යොසූ’’ති වත්‌තතෙ.
ති චතුන්‌නං සඞ්‌ඛ්‍යානං ඉත්‌ථිපුමනපුංසකෙ වත්‌තමානානං සවිභත්‌තීනං යථාක්‌කමං තිස්‌සො චතස්‌සො තයො චත්‌තාරොතීණි චත්‌තාරිඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති යොසු පරෙසු. තයො පුරිසා, තයො පුරිසෙ පස්‌ස, තීහි තීභි.
‘‘න’’මිති වත්‌තතෙ.
තිඉච්‌චෙතස්‌මා සඞ්‌ඛ්‍යාසද්‌දා පරස්‌ස නංවචනස්‌ස ඉණ්‌ණං ඉණ්‌ණන්‌නංඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති, සරලොපාදි. තිණ්‌ණං තිණ්‌ණන්‌නං, තීහි තීභි, තිණ්‌ණං තිණ්‌ණන්‌නං, තීසු.
ඉත්‌ථියං තිස්‌සො ඉත්‌ථියො, තිස්‌සො, තීහි තීභි, නංම්‌හි ස්‌සඤ්‌චාගමො, තිස්‌සන්‌නං, ස්‌සංබ්‍යවධානතො ඉණ්‌ණාභාවො, සෙසං සමං.
නපුංසකෙ තීණි, තීණි. සෙසං පුල්‌ලිඞ්‌ගසමං.
තථා චතුසද්‌දස්‌සපි යොසු ‘‘තිචතුන්‌න’’න්‌තිආදිනා යථාවුත්‌තාදෙසො, ‘‘තතො යොනමො තූ’’ති එත්‌ථ තුසද්‌දෙන ක්‌වචි ඔකාරො ච. චත්‌තාරො චතුරො වා, චත්‌තාරො චතුරො, චතූහි චතූභි චතුබ්‌භි, චතුන්‌නං, නකාරාගමො. චතූහි චතූභි චතුබ්‌භි, චතුන්‌නං, චතූසු.
ඉත්‌ථියං චතස්‌සො, චතස්‌සො, නංම්‌හි ස්‌සඤ්‌චාගමො, ‘‘තෙසු වුද්‌ධී’’තිආදිනා චතුරුකාරස්‌ස අකාරො. චතස්‌සන්‌නං. සෙසං සමං.
නපුංසකෙ චත්‌තාරි, චත්‌තාරි. සෙසං පුල්‌ලිඞ්‌ගසමං.
තථා –
නීලාදිගුණනාමඤ්‌ච, බහුබ්‌බීහි ච තද්‌ධිතං;
සාමඤ්‌ඤවුත්‍යතීතාදි-කිතන්‌තං වාච්‌චලිඞ්‌ගිකං.
එත්‌ථෙදං වුච්‌චතෙ –
එසෙ’සො එතමිති ච,
පසිද්‌ධි අත්‌ථෙසු යෙසු ලොකස්‌ස;
ථීපුන්‌නපුංසකානිති,
වුච්‌චන්‌තෙ තානි නාමානි.
තිලිඞ්‌ගං නිට්‌ඨිතං.
අලිඞ්‌ගනාම
තෙසං පනාලිඞ්‌ගත්‌තා තීසු ලිඞ්‌ගෙසු සමානරූපං. ‘‘තුම්‌හම්‌හ’’ඉති ඨිතෙ ස්‍යාද්‍යුප්‌පත්‌ති.
‘‘සවිභත්‌තීනං, තුම්‌හම්‌හාක’’න්‌ති අධිකාරො.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හඅම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං යථාක්‌කමං ත්‌වංඅහංඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති සිම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. චසද්‌දෙන තුම්‌හස්‌ස තුවඤ්‌ච හොති. ත්‌වං පුමා, ත්‌වං ඉත්‌ථී, ත්‌වං නපුංසකං, තුවං සත්‌ථා වා. අහං පුමා, අහං ඉත්‌ථී, අහං නපුංසකං.
බහුවචනෙ ‘‘සබ්‌බනාමකාරතෙ පඨමො’’ති එකාරො. තුම්‌හෙ තිට්‌ඨථ, භිය්‍යො අම්‌හෙ මහෙමසෙ.
‘‘අම්‌හස්‌සා’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌ස අම්‌හසද්‌දස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස මයංආදෙසො හොති යොම්‌හි පඨමෙ. මයං ගච්‌ඡාම.
එත්‌ථ ච එකස්‌මිම්‌පි ගාරවබහුමානෙන බහුත්‌තසමාරොපා බහුවචනං හොති.
‘‘අංම්‌හී’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං තවං මමංඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති නවා යථාක්‌කමං අංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. තවං, මමං පස්‌ස.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං තං මංඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති යථාක්‌කමං අංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. තං, මං.
සබ්‌බස්‌ස තුම්‌හසද්‌දස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස තුවංත්‌වංඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති අංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. තුවං ත්‌වං.
බහුවචනෙ ‘‘තුම්‌හම්‌හෙහි, ආක’’න්‌ති ච වත්‌තතෙ.
තුම්‌හම්‌හෙහි පරො අප්‌පඨමො යො ආකං හොති වා. තුම්‌හාකං පස්‌සාමි, තුම්‌හෙ පස්‌සාමි, අම්‌හාකං පස්‌සසි, අම්‌හෙ පස්‌සසි.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං තයා මයාඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති යථාක්‌කමං නාම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි.
තයා තයිඉච්‌චෙතෙසං තකාරො ත්‌වත්‌තමාපජ්‌ජතෙ වා. ත්‌වයා තයා, මයා, තුම්‌හෙහි තුම්‌හෙභි, අම්‌හෙහි අම්‌හෙභි.
‘‘සස්‌මිං, වා’’ති වත්‌තතෙ.
තුම්‌හම්‌හෙහි සස්‌ස විභත්‌තිස්‌ස අමාදෙසො හොති වා. තුම්‌හං, අම්‌හං දීයතෙ.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං යථාක්‌කමං තවමමඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති සෙ විභත්‌තිම්‌හි, විකප්‌පෙනායං විජ්‌ඣන්‌තරස්‌ස විජ්‌ජමානත්‌තා.
‘‘සෙ’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං යථාක්‌කමං තුය්‌හංමය්‌හංඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා ච හොන්‌ති සෙ විභත්‌තිම්‌හි. තව, මම තුය්‌හං, මය්‌හං වා දීයතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව අම්‌හසද්‌දස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස මමංආදෙසො හොති සෙ විභත්‌තිම්‌හි. මමං දීයතෙ.
‘‘සස්‌ස’’න්‌ති ඉතො සීහගතියා ‘‘අ’’මිති වත්‌තතෙ.
තුම්‌හම්‌හෙහි පරස්‌ස නංවචනස්‌ස ආකමිච්‌චාදෙසො හොති, අඤ්‌ච. ‘‘තෙසු වුද්‌ධී’’තිආදිනා අම්‌හස්‌ස ක්‌වචි අස්‌මාදෙසො. තුම්‌හං තුම්‌හාකං, අම්‌හං අම්‌හාකං අස්‌මාකං වා.
පඤ්‌චමියං ‘‘අම්‌හතුම්‌හන්‌තුරාජ’’ඉච්‌චාදිනා ස්‌මාවචනස්‌ස නාභාවාතිදෙසො. තයා, මයා අපෙති, තුම්‌හෙහි, අම්‌හෙහි තුම්‌හෙභි අම්‌හෙභි, තුම්‌හං අම්‌හං තව මම, තුය්‌හං, මය්‌හං මමං පරිග්‌ගහො, තුම්‌හං තුම්‌හාකං, අම්‌හං අම්‌හාකං අස්‌මාකං ධම්‌මතා.
‘‘ස්‌මිංම්‌හී’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං තයි මයිඉච්‌චෙතෙ ආදෙසා හොන්‌ති යථාක්‌කමං ස්‌මිංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. තකාරස්‌ස ත්‌වත්‌තං. ත්‌වයි තයි මයි, තුම්‌හෙසු අම්‌හෙසු.
තෙසං එව තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං පදතො පරෙසං ක්‌වචි ආදෙසන්‌තරවිධානෙ රූපභෙදො.
‘‘නවා’’ති අධිකාරො.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං පදස්‌මා පරෙසං වො නොආදෙසා හොන්‌ති යථාක්‌කමං දුතියාචතුත්‌ථීඡට්‌ඨීසු බහුවචනෙසු නවා. එත්‌ථ ච ‘‘එකවචනෙසූ’’ති වක්‌ඛමානත්‌තා ‘‘බහුවචනෙසූ’’ති ලද්‌ධං. පහාය වො ගමිස්‌සාමි, මා නො අජ්‌ජ විකන්‌තිංසු, ධම්‌මං වො භික්‌ඛවෙ දෙසිස්‌සාමි, සංවිභජෙථ නො රජ්‌ජෙන, තුට්‌ඨොස්‌මි වො පකතියා, සත්‌ථා නො භගවා අනුප්‌පත්‌තො.
නවාති කිං? භයං තුම්‌හාක නො සියා, එසො අම්‌හාකං සත්‌ථා.
‘‘පදතො, චතුත්‌ථීඡට්‌ඨීසූ’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං පදස්‌මා පරෙසං තෙ මෙආදෙසා හොන්‌ති යථාක්‌කමං චතුත්‌ථීඡට්‌ඨීසු එකවචනෙසු නවා. දදාමි තෙ ගාමවරානි පඤ්‌ච, දදාහි මෙ ගාමවරං, ඉදං තෙ රට්‌ඨං, අයං මෙ පුත්‌තො.
නවාති කිං? ඉදං චීවරං තුය්‌හං විකප්‌පනත්‌ථාය දම්‌මි, සුණාථ වචනං මම.
නවාධිකාරතො චෙත්‌ථ,
වො නො තෙ මෙති යෙ ඉමෙ;
පාදාදො ච ච වා එවා-
දියොගෙ ච න හොන්‌ති තෙ.
යථා –
න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්‌වාන මාණව;
තුය්‌හඤ්‌චාපි මහාරාජ, මය්‌හඤ්‌ච රට්‌ඨවඩ්‌ඪන.
එවමිදං දීඝමද්‌ධානං සන්‌ධාවිතං සංසරිතං මමඤ්‌චෙව තුම්‌හාකඤ්‌චාති.
පදතොති කිං? තව ඤාති, මම ඤාති.
‘‘තෙ මෙ’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං පදස්‌මා පරෙසං තෙ මෙආදෙසා න හොන්‌ති අංම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි. පස්‌සෙය්‍ය තං වස්‌සසතං ආරොග්‍යං. සො මමබ්‍රවීති.
‘‘තෙමෙකවචනෙ’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං පදස්‌මා පරෙසං තෙ මෙ ආදෙසා හොන්‌ති වා යථාක්‌කමං තතියෙකවචනෙ පරෙ . කතං තෙ පාපං, කතං තයා පාපං, කතං මෙ පුඤ්‌ඤං, කතං මයා පුඤ්‌ඤං.
‘‘වා, තතියෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බෙසං තුම්‌හ අම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං පදස්‌මා පරෙසං වො නොආදෙසා හොන්‌ති වා යථාක්‌කමං තතියාබහුවචනෙ පරෙ. කතං වො කම්‌මං, කතං නො කම්‌මං.
බහුවචනනිද්‌දෙසෙන ක්‌වචි යොම්‌හි පඨමෙ ච වො නො හොන්‌ති. ගාමං වො ගච්‌ඡෙය්‍යාථ, ගාමං නො ගච්‌ඡෙය්‍යාම.
තථා පඤ්‌චාදීනමට්‌ඨාරසන්‌තානං, කතිසද්‌දස්‌ස චාලිඞ්‌ගත්‌තා තිලිඞ්‌ගෙපි සමානරූපං, අලිඞ්‌ගත්‌තා එව පඤ්‌චාදිතො ඉත්‌ථිප්‌පච්‌චයාභාවො.
‘‘පඤ්‌ච යො’’ඉතීධ –
‘‘යොසු ද්‌වින්‌නං ද්‌වෙ චා’’ති ඉතො ‘‘යොසූ’’ති වත්‌තතෙ, ‘‘ඉත්‌ථිපුමනපුංසකසඞ්‌ඛ්‍ය’’න්‌ති ච.
අන්‌තාපෙක්‌ඛායං ඡට්‌ඨී, පඤ්‌චාදීනං අට්‌ඨාරසන්‌තානං සඞ්‌ඛ්‍යානං ඉත්‌ථිපුමනපුංසකෙ වත්‌තමානානමන්‌තස්‌ස සවිභත්‌තිස්‌ස අකාරො හොති යොසු පරෙසු. ආ එආදෙසාපවාදොයං, පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා, පඤ්‌ච ගතියො, පඤ්‌ච ඉන්‌ද්‍රියානි. එවං දුතියායඤ්‌ච.
‘‘සුනංහිසූ’’ති වත්‌තතෙ.
පඤ්‌චාදීනමට්‌ඨාරසන්‌තානං සඞ්‌ඛ්‍යානමන්‌තො අත්‌තමාපජ්‌ජතෙ සු නං හිඉච්‌චෙතෙසු පරෙසු. එත්‌තදීඝාපවාදොයං. පඤ්‌චහි පඤ්‌චභි , පඤ්‌චන්‌නං, පඤ්‌චහි පඤ්‌චභි, පඤ්‌චන්‌නං, පඤ්‌චසු. එවං ඡ ස ත්‌ත අට්‌ඨනව දසසද්‌දා.
‘‘එකඤ්‌ච දස චා’’ති අත්‌ථෙ ද්‌වන්‌දසමාසෙ, ‘‘එකෙන අධිකා දසා’’ති අත්‌ථෙ තප්‌පුරිසෙ වා කතෙ
‘‘සඞ්‌ඛ්‍යානෙ’’ති වත්‌තතෙ.
ද්‌විඑකඅට්‌ඨඉච්‌චෙතෙසමන්‌තො ආකාරො හොති වා සඞ්‌ඛ්‍යානෙ උත්‌තරපදෙ පරෙ. වවත්‌ථිතවිභාසායං. එකාදස, ද්‌වාදස, අට්‌ඨාරස.
සඞ්‌ඛ්‍යානෙති කිමත්‌ථං? එකදන්‌තො, ද්‌විදන්‌තො, අට්‌ඨත්‌ථම්‌භො.
‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
එකාදිතො සඞ්‌ඛ්‍යාතො පරස්‌ස දසස්‌ස ආදිස්‌ස දස්‌ස රකාරො හොති වා සඞ්‌ඛ්‍යානෙ. සෙසං සමං. එකාරස, එකාදස.
ද්‌වෙ ච දස ච, ද්‌වීහි වා අධිකා දසාති ද්‌විදස ඉතීධ –
‘‘වා’’ති වත්‌තතෙ.
වීසති දසඉච්‌චෙතෙසු පරෙසු ද්‌විසද්‌දස්‌ස බා හොති වා. තුසද්‌දෙන තිංසායම්‌පි. රකාරො, ආත්‌තඤ්‌ච. බාරස, ද්‌වාදස.
තයො ච දස ච, තීහි වා අධිකා දසාති තෙරස. එත්‌ථ ‘‘තෙසු වුද්‌ධී’’තිආදිනා තිසද්‌දස්‌ස තෙආදෙසො ආනවුතියා.
‘‘ගණනෙ, දසස්‌සා’’ති ච වත්‌තතෙ.
ගණනෙ දසස්‌සාදිම්‌හි ඨිතස්‌ස චතුඉච්‌චෙතස්‌ස උපපදස්‌ස තුසද්‌දො ලොපො හොති, උත්‌තරපදාදිම්‌හි ඨිතස්‌ස චතූපපදස්‌ස චකාරස්‌ස චු චොආදෙසා හොන්‌ති නවා. චුද්‌දස, චොද්‌දස, චතුද්‌දස.
අපිග්‌ගහණෙන අනුපපදස්‌සාපි ගණනෙ පදාදිචකාරස්‌ස ලොපො, චු චො හොන්‌ති නවා. යථා – තාලීසං, චුත්‌තාලීසං, චොත්‌තාලීසං, චත්‌තාලීසං.
පඤ්‌ච ච දස ච, පඤ්‌චහි වා අධිකා දසාති අත්‌ථෙ පඤ්‌චදස. ‘‘තෙසු වුද්‌ධී’’තිආදිනා පඤ්‌චසද්‌දස්‌ස දස වීසතීසු ක්‌වචි පන්‌නපණ්‌ණආදෙසා. පන්‌නරස, පණ්‌ණරස.
ඡ ච දස ච, ඡහි වා අධිකා දසාති අත්‌ථෙ ඡදස ඉතීධ –
‘‘ඡස්‌සා’’ති වත්‌තතෙ.
ඡඉච්‌චෙතස්‌ස සඞ්‌ඛ්‍යාසද්‌දස්‌ස නිච්‌චං සො හොති දසෙ පරෙ.
‘‘සඞ්‌ඛ්‍යානං, වා’’ති ච වත්‌තතෙ.
සඞ්‌ඛ්‍යානං දකාරරකාරානං ලකාරාදෙසො හොති වා.
ලළානමවිසෙසො . වවත්‌ථිතවිභාසත්‌ථොයං වාසද්‌දො, තෙන ‘‘සොළස’’ ඉති නිච්‌චං, ‘‘තෙළස, තෙරස, චත්‌තාලීසං, චත්‌තාරීස’’මිති විභාසා, දස පන්‌නරසාදීසු න ච හොති.
සත්‌ත ච දස ච, සත්‌තහි වා අධිකා දසාති අත්‌ථෙ සත්‌තරස, සත්‌තදස.
අට්‌ඨ ච දස ච, අට්‌ඨහි වා අධිකා දසාති අත්‌ථෙ අට්‌ඨදස ඉතීධ ආත්‌තෙ කතෙ –
‘‘වා, දස්‌ස, ර, සඞ්‌ඛ්‍යානෙ’’ති ච වත්‌තතෙ.
අට්‌ඨාදිතො ච දසසද්‌දස්‌ස දකාරස්‌ස රකාරො හොති වා සඞ්‌ඛ්‍යානෙ. අට්‌ඨාරස, අට්‌ඨාදස.
අට්‌ඨාදිතොති කිං? චතුද්‌දස.
කතිසද්‌දො බහුවචනන්‌තොව, ‘‘කති යො’’ ඉතීධ
නිච්‌චං යොලොපාදි, රස්‌සත්‌තං, කති තිට්‌ඨන්‌ති, කති පස්‌සසි, කතිහි කතිභි, කතිනං, කතිහි කතිභි, කතිනං, කතිසු.
අලිඞ්‌ගනාමං නිට්‌ඨිතං.
විභත්‌තිප්‌පච්‌චයවිධාන
අථ විභත්‌තිප්‌පච්‌චයන්‌තා වුච්‌චන්‌තෙ.
තෙසං පනාලිඞ්‌ගත්‌තා, නිපාතත්‌තා ච තිලිඞ්‌ගෙ, වචනද්‌වයෙ ච සමානං රූපං.
පුරිසස්‌මා, පුරිසෙහි වාති අත්‌ථෙ –
සබ්‌බස්‌මා සුද්‌ධනාමතො, සබ්‌බනාමතො ච ලිඞ්‌ගම්‌හා ක්‌වචි තොපච්‌චයො හොති පඤ්‌චම්‍යත්‌ථෙ.
තොආදි යෙසං දානිපරියන්‌තානං පච්‌චයානං තෙ හොන්‌ති පච්‌චයා ත්‌වාදයො, තෙ පච්‌චයා විභත්‌තිසඤ්‌ඤා හොන්‌ති. තෙන තදන්‌තානම්‌පි විභත්‍යන්‌තපදත්‌තං සිද්‌ධං හොති.
පුරිසතො, එවං රාජතො වා, චොරතො වා, අග්‌ගිතො වා, ගහපතිතො වා, හත්‌ථිතො, හෙතුතො, සබ්‌බඤ්‌ඤුතො, කඤ්‌ඤතො, යුත්‌තිතො, ඉත්‌ථිතො, භික්‌ඛුනිතො, එත්‌ථ ච ‘‘ක්‌වචාදිමජ්‌ඣුත්‌තරානං දීඝරස්‌සාපච්‌චයෙසු චා’’ති තොපච්‌චයෙ රස්‌සත්‌තං. යාගුතො, ජම්‌බුතො, චිත්‌තතො, ආයුතො ඉච්‌චාදි.
සබ්‌බනාමතො සබ්‌බස්‌මා, සබ්‌බෙහීති වා අත්‌ථෙ සබ්‌බතො, එවං යතො, තතො, කතරතො, කතමතො, ඉතරතො, අඤ්‌ඤතො, එකතො, උභයතො, පුබ්‌බතො, පරතො, අපරතො, දක්‌ඛිණතො, උත්‌තරතො, අමුතො.
‘‘කිස්‌ස, කු’’ඉති ච වත්‌තතෙ.
කිමිච්‌චෙතස්‌ස කු හොති ත්‍රතො ථඉච්‌චෙතෙසු ච පරෙසු. කස්‌මා, කෙහීති වා කුතො.
‘‘තොථෙසූ’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌ස එතසද්‌දස්‌ස අකාරො හොති වා තොථඉච්‌චෙතෙසු. එතස්‌මා, එතෙහීති වා අතො.
‘‘සබ්‌බස්‌සෙතස්‌සා’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌ස එතසද්‌දස්‌ස එකාරො හොති වා තොථඉච්‌චෙතෙසු. ද්‌විත්‌තං, එත්‌තො.
‘‘සබ්‌බස්‌සා’’ති වත්‌තතෙ.
ඉමසද්‌දස්‌ස සබ්‌බස්‌සෙව ඉකාරො හොති ථංදානිහතොධඉච්‌චෙතෙසු ච. ඉමස්‌මාති ඉතො.
‘‘ක්‌වචි තො’’ති යොගවිභාගෙන ආදිප්‌පභුතීහි තො සත්‌තමියත්‌ථෙ. අනිච්‌චාදීහි තතියත්‌ථෙ ච. යථා – ආදිම්‌හීභි අත්‌ථෙ ආදිතො. එවං මජ්‌ඣතො, එකතො, පුරතො, පච්‌ඡතො, පස්‌සතො, පිට්‌ඨිතො, පාදතො, සීසතො, අග්‌ගතො, මූලතො, පරතො ඉච්‌චාදයො.
තතියත්‌ථෙ අනිච්‌චෙනාති අනිච්‌චතො, අනිච්‌චතො සම්‌මසති. එවං දුක්‌ඛතො, රොගතො, ගණ්‌ඩතො ඉච්‌චාදයො.
‘‘අත්‌ථෙ, ක්‌වචී’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බනාමෙහි පරා ත්‍ර ථඉච්‌චෙතෙ පච්‌චයා හොන්‌ති ක්‌වචි සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ. සබ්‌බස්‌මිං, සබ්‌බෙසු චාති සබ්‌බත්‍ර සබ්‌බත්‌ථ. එවං යත්‍ර යත්‌ථ, තත්‍ර තත්‌ථ, ඉතරත්‍ර ඉතරත්‌ථ, අඤ්‌ඤත්‍ර අඤ්‌ඤත්‌ථ, උභයත්‍ර උභයත්‌ථ, පරත්‍ර පරත්‌ථ, කුත්‍ර කුත්‌ථ, ‘‘ත්‍රතොථෙසු චා’’ති කුත්‌තං. ‘‘කිස්‌ස ක වෙ චා’’ති සුත්‌තෙ චසද්‌දෙන කාදෙසො. කත්‌ථ, අමුත්‍ර අමුත්‌ථ.
‘‘සබ්‌බස්‌සෙතස්‌සාකාරො’’ති වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌සෙව එතසද්‌දස්‌ස අකාරො හොති නිච්‌චං ත්‍රෙ පරෙ. අත්‍ර. ‘‘සබ්‌බස්‌සෙතස්‌සාකාරො වා’’ති අත්‌තං, ‘‘එ තොථෙසු චා’’ති එකාරො, අත්‌ථ, එත්‌ථ.
‘‘ක්‌වචි, අත්‌ථෙ, සත්‌තමියා’’ති ච අධිකාරො, සබ්‌බස්‌මින්‌ති අත්‌ථෙ –
සබ්‌බඉච්‌චෙතස්‌මා ධිප්‌පච්‌චයො හොති ක්‌වචි සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ. සබ්‌බධි.
කිමිච්‌චෙතස්‌මා වප්‌පච්‌චයො හොති ක්‌වචි සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ.
කිමිච්‌චෙතස්‌ස කසද්‌දො ආදෙසො හොති වප්‌පච්‌චයෙපරෙ. චග්‌ගහණෙන ථහමාදිඅවප්‌පච්‌චයෙපි. ‘‘තෙසු වුද්‌ධී’’තිආදිනා කකාරෙ අකාරස්‌ස ලොපො ච වම්‌හි. ක්‌ව ගතොසි ත්‌වං.
‘‘කිස්‌මා’’ති වත්‌තතෙ.
කිමිච්‌චෙතස්‌මා හිං හං හිඤ්‌චනංඉච්‌චෙතෙ පච්‌චයා හොන්‌ති ක්‌වචි සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ.
‘‘කිස්‌සා’’ති වත්‌තතෙ.
කිමිච්‌චෙතස්‌ස කු හොති හිං හං ඉච්‌චෙතෙසු. චග්‌ගහණෙන හිඤ්‌චනංදාචනමිච්‌චාදීසුපි. කිස්‌මින්‌ති කුහිං, කුහං, කුහිඤ්‌චනං, කහං කාදෙසො.
‘‘හිං හ’’න්‌ති වත්‌තතෙ.
තඉච්‌චෙතස්‌මා ච සබ්‌බනාමතො හිංහංපච්‌චයා හොන්‌ති ක්‌වචි සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ. තස්‌මින්‌ති තහිං, තහං.
ඉමසද්‌දතො හධප්‌පච්‌චයා හොන්‌ති ක්‌වචි සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ. ‘‘ඉමස්‌සි ථ’’න්‌තිආදිනා ඉකාරො. ඉමස්‌මින්‌ති ඉහ, ඉධ.
යඉච්‌චෙතස්‌මා සබ්‌බනාමතො හිංපච්‌චයො හොති ක්‌වචි සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ. යස්‌මින්‌ති යහිං.
‘‘කාලෙ’’ති අධිකාරොයං.
කස්‌මිං කාලෙති අත්‌ථෙ
කිං සබ්‌බඅඤ්‌ඤඑකයඉච්‌චෙතෙහි සබ්‌බනාමෙහි දාපච්‌චයො හොති. කුඉච්‌චෙතස්‌මා දාචනඤ්‌ච කාලෙ ක්‌වචි සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ.
‘‘කිස්‌ස ක වෙ චා’’ති සුත්‌තෙ චසද්‌දෙන කාදෙසො, කදා.
සබ්‌බඉච්‌චෙතස්‌ස සද්‌දස්‌ස සසද්‌දාදෙසො හොති වා දාපච්‌චයෙ පරෙ. සබ්‌බස්‌මිං කාලෙති සදා, සබ්‌බදා.
එවං අඤ්‌ඤදා, එකදා, යදා, කස්‌මිං කාලෙති කුදාචනං, ‘‘කු හිංහංසු චා’’ති සුත්‌තෙ චසද්‌දෙන කුත්‌තං, ‘‘කු’’ඉති නිපාතනෙන වා.
‘‘දා’’ති වත්‌තතෙ.
තඉච්‌චෙතස්‌මා සබ්‌බනාමතො දානිදාපච්‌චයා හොන්‌ති කාලෙ ක්‌වචි සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ. තස්‌මිං කාලෙති තදානි, තදා.
ඉමසද්‌දතො රහි ධුනා දානිඉච්‌චෙතෙ පච්‌චයා හොන්‌ති කාලෙ ක්‌වචි සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ.
‘‘සබ්‌බස්‌ස, ඉමස්‌සා’’ති ච වත්‌තතෙ.
සබ්‌බස්‌ස ඉමසද්‌දස්‌ස එතාදෙසො හොති රහිම්‌හි පච්‌චයෙ පරෙ. ඉමස්‌මිං කාලෙති එතරහි.
සබ්‌බස්‌සෙව ඉමසද්‌දස්‌ස අකාරො හොති ධුනාපච්‌චයෙ පරෙ. අධුනා, ඉමසද්‌දස්‌ස ඉකාරො. ඉමස්‌මිං කාලෙති ඉදානි.
විභත්‌තිප්‌පච්‌චයවිධානං නිට්‌ඨිතං.
ඔපසග්‌ගිකපද
අථාලිඞ්‌ගසඞ්‌ඛ්‍යාවිභත්‌තිභෙදා උපසග්‌ගනිපාතා වුච්‌චන්‌තෙ.
ප පරා නි නී උ දු සං වි අව අනු පරි අධි අභි පති සු ආ අති අපි අප උප ඉති පීසති උපසග්‌ගා.
තත්‌ථ පසද්‌දො පකාරා’දිකම්‌ම පධානි’ස්‌සරිය’න්‌තොභාවවියොග තප්‌පර භුසත්‌ථ සම්‌භවතිත්‌ති අනාවිල පත්‌ථනාදීසු. පඉති අයමුපසග්‌ගො එතෙසු පකාරාදීසු අත්‌ථෙසු වත්‌තති, යථා – පකාරෙ පඤ්‌ඤා, ආදිකම්‌මෙ විප්‌පකතං, පධානෙ පණීතං, පධානං පධානත්‌තං, ඉස්‌සරියෙ පභූ අයං දෙසස්‌ස, අන්‌තොභාවෙ පක්‌ඛිත්‌තං, වියොගෙ පවාසී, තප්‌පරෙ පාචරියො, භුසත්‌ථෙ පවුද්‌ධකායො, සම්‌භවෙ හිමවතා ගඞ්‌ගා පභවති, තිත්‌තියං පහූතමන්‌නං, අනාවිලෙ පසන්‌නමුදකං, පත්‌ථනෙ පණිහිතං.
පරාඉති පරිහානි පරාජය ගතිවික්‌කමා’මසනාදීසු. යථා – පරිහානියං පරාභවො, පරාජයෙ පරාජිතො, ගතියං පරායනං. වික්‌කමෙ පරක්‌කමති, ආමසනෙ අඞ්‌ගස්‌ස පරාමසනං.
නිඉති නිස්‌සෙස නිග්‌ගත නීහරණ’න්‌තොපවෙසනා’භාවනිසෙධ නික්‌ඛන්‌ත පාතුභාවා’වධාරණ විභජන උපමූ’පධාරණා’වසානඡෙකාදීසු. නිස්‌සෙසෙ නිරුත්‌ති, නිරවසෙසං දෙති, නිග්‌ගතෙ නික්‌කිලෙසො, නිය්‍යාති, නීහරණෙ නිද්‌ධාරණං, අන්‌තොපවෙසනෙ නිඛාතො, අභාවෙ නිම්‌මක්‌ඛිකං, නිසෙධෙ නිවාරෙති, නික්‌ඛන්‌තෙ නිබ්‌බානො, නිබ්‌බානං, පාතුභාවෙ නිම්‌මිතං, අවධාරණෙ නිච්‌ඡයො, විභජනෙ නිද්‌දෙසො, උපමායං නිදස්‌සනං, උපධාරණෙ නිසාමනං, අවසානෙ නිට්‌ඨිතං, ඡෙකෙ නිපුණො.
නීඉති නීහරණා’වරණාදීසු. නීහරණෙ නීහරති, ආවරණෙ නීවරණං.
උඉති උග්‌ගතු’ද්‌ධකම්‌ම පධාන වියොග සම්‌භව අත්‌ථලාභසත්‌ති සරූපකථනාදීසු. උග්‌ගතෙ උග්‌ගච්‌ඡති, උද්‌ධකම්‌මෙ ආසනා උට්‌ඨිතො, උක්‌ඛෙපො, පධානෙ උත්‌තමො, ලොකුත්‌තරො, වියොගෙ උබ්‌බාසිතො, සම්‌භවෙ උබ්‌භූතො, අත්‌ථලාභෙ උප්‌පන්‌නං ඤාණං, සත්‌තියං උස්‌සහති ගන්‌තුං, සරූපකථනෙ උද්‌දිසති සුත්‌තං.
දුඉති අසොභනා’භාවකුච්‌ඡිතා’සමිද්‌ධි කිච්‌ඡ විරූපතාදීසු. අසොභනෙ දුග්‌ගන්‌ධො, අභාවෙ දුබ්‌භික්‌ඛං, කුච්‌ඡිතෙ දුක්‌කටං, අසමිද්‌ධියං දුස්‌සස්‌සං, කිච්‌ඡෙ දුක්‌කරං, විරූපතායං දුබ්‌බණ්‌ණො, දුම්‌මුඛො.
සංඉති සමොධාන සම්‌මාසම සමන්‌තභාවසඞ්‌ගත සඞ්‌ඛෙපභුසත්‌ථ සහත්‌ථ අප්‌පත්‌ථ පභවා’භිමුඛභාව සඞ්‌ගහ පිධාන පුනප්‌පුනකරණ සමිද්‌ධාදීසු. සමොධානෙ සන්‌ධි, සම්‌මාසමෙසු සමාධි , සම්‌පයුත්‌තො, සමන්‌තභාවෙ සංකිණ්‌ණා සමුල්‌ලපනා, සඞ්‌ගතෙ සඞ්‌ගමො, සඞ්‌ඛෙපෙ සමාසො, භුසත්‌ථෙ සාරත්‌තො, සහත්‌ථෙ සංවාසො, අප්‌පත්‌ථෙ සමග්‌ඝො. පභවෙ සම්‌භවො, අභිමුඛභාවෙ සම්‌මුඛං, සඞ්‌ගහෙ සඞ්‌ගණ්‌හාති, පිධානෙ සංවුතං, පුනප්‌පුනකරණෙ සන්‌ධාවති, සමිද්‌ධියං සම්‌පන්‌නො.
විඉති විසෙස විවිධ විරුද්‌ධ විගත වියොග විරූපතාදීසු. විසෙසෙ විමුත්‌ති විසිට්‌ඨො, විවිධෙ විමති විචිත්‍රං, විරුද්‌ධෙ විවාදො, විගතෙ විමලං, වියොගෙ විප්‌පයුත්‌තො, විරූපතායං විරූපො.
අවඉති අධොභාග වියොග පරිභව ජානන සුද්‌ධි නිච්‌ඡයදෙස ථෙය්‍යාදීසු. අධොභාගෙ අවක්‌ඛිත්‌තචක්‌ඛු, වියොගෙ ඔමුක්‌කඋපාහනො අවකොකිලං වනං, පරිභවෙ අවජානනං අවමඤ්‌ඤති, ජානනෙ අවගච්‌ඡති, සුද්‌ධියං වොදානං, නිච්‌ඡයෙ අවධාරණං, දෙසෙ අවකාසො, ථෙය්‍යෙ අවහාරො.
අනුඉති අනුගතා’නුපච්‌ඡින්‌න පච්‌ඡත්‌ථ භුසත්‌ථ සාදිස්‌ස හීනතතියත්‌ථ ලක්‌ඛණි’ත්‌ථම්‌භූතක්‌ඛාන භාග විච්‌ඡාදීසු. අනුගතෙ අන්‌වෙති, අනුපච්‌ඡින්‌නෙ අනුසයො, පච්‌ඡාසද්‌දත්‌ථෙ අනුරථං, භුසත්‌ථෙ අනුරත්‌තො, සාදිස්‌සෙ අනුරූපං. හීනෙ අනුසාරිපුත්‌තං පඤ්‌ඤවන්‌තො, තතියත්‌ථෙ නදිමන්‌වවසිතා සෙනා, ලක්‌ඛණෙ රුක්‌ඛං අනු විජ්‌ජොතතෙ විජ්‌ජු, ඉත්‌ථම්‌භූතක්‌ඛානෙ සාධු දෙවදත්‌තො මාතරං අනු, භාගෙ යදෙත්‌ථ මං අනුසියා තං දීයතු, විච්‌ඡායං රුක්‌ඛං රුක්‌ඛං අනු විජ්‌ජොතතෙ චන්‌දො.
පරිඉති සමන්‌තතොභාව පරිච්‌ඡෙද වජ්‌ජනා’ලිඞ්‌ගන නිවාසනපූජාභොජනා’වජානන දොසක්‌ඛාන ලක්‌ඛණාදීසු. සමන්‌තතොභාවෙ පරිවුතො, පරිච්‌ඡෙදෙ පරිඤ්‌ඤෙය්‍යං, වජ්‌ජනෙ පරිහරති , ආලිඞ්‌ගනෙ පරිස්‌සජති, නිවාසනෙ වත්‌ථං පරිධස්‌සති, පූජායං පාරිචරියා, භොජනෙ භික්‌ඛුං පරිවිසති. අවජානනෙ පරිභවති, දොසක්‌ඛානෙ පරිභාසති, ලක්‌ඛණාදීසු රුක්‌ඛං පරි විජ්‌ජොතතෙ විජ්‌ජුඉච්‌චාදි.
අධිඉති අධිකි’ස්‌ස’රූපරිභාවා’ධිභවනජ්‌ඣායනා’ධිට්‌ඨානනිච්‌ඡයපාපුණනාදීසු. අධිකෙ අධිසීලං, ඉස්‌සරෙ අධිපති, අධි බ්‍රහ්‌මදත්‌තෙ පඤ්‌චාලා, උපරිභාවෙ අධිරොහති, පථවිං අධිසෙස්‌සති, අධිභවනෙ අධිභවති, අජ්‌ඣායනෙ බ්‍යාකරණමධීතෙ, අධිට්‌ඨානෙ භූමිකම්‌පාදිං අධිට්‌ඨාති, නිච්‌ඡයෙ අධිමොක්‌ඛො, පාපුණනෙ භොගක්‌ඛන්‌ධං අධිගච්‌ඡති.
අභිඉති අභිමුඛභාව විසිට්‌ඨා’ධි කු’ද්‌ධකම්‌ම කුල සාරුප්‌පවන්‌දන ලක්‌ඛණි’ත්‌ථම්‌භූතක්‌ඛාන විච්‌ඡාදීසු. අභිමුඛභාවෙ අභිමුඛො අභික්‌කමති, විසිට්‌ඨෙ අභිධම්‌මො, අධිකෙ අභිවස්‌සති, උද්‌ධකම්‌මෙ අභිරුහති, කුලෙ අභිජාතො, සාරුප්‌පෙ අභිරූපො, වන්‌දනෙ අභිවාදෙති, ලක්‌ඛණාදීසු පුරිමසමං.
පතිඉති පතිගත පටිලොමපතිනිධි පතිදාන නිසෙධනිවත්‌තන සාදිස්‌ස පතිකරණා’දාන පතිබොධ පටිච්‌ච ලක්‌ඛණි’ත්‌ථම්‌භූතක්‌ඛාන භාගවිච්‌ඡාදීසු. පතිගතෙ පච්‌චක්‌ඛං, පටිලොමෙ පතිසොතං, පතිනිධිම්‌හි ආචරියතො පති සිස්‌සො, පතිදානෙ තෙලත්‌ථිකස්‌ස ඝතං පති දදාති, නිසෙධෙ පටිසෙධනං, නිවත්‌තනෙ පටික්‌කමති, සාදිස්‌සෙ පතිරූපකං, පතිකරණෙ පතිකාරො, ආදානෙ පතිග්‌ගණ්‌හාති, පතිබොධෙ පටිවෙධො, පටිච්‌චෙ පච්‌චයො, ලක්‌ඛණාදීසු පුරිමසමං.
සුඉති සොභන සුට්‌ඨුසම්‌මා සමිද්‌ධි සුඛත්‌ථාදීසු. සොභනෙ සුගන්‌ධො, සුට්‌ඨුසම්‌මාදත්‌ථෙසු සුට්‌ඨු ගතො සුගතො, සම්‌මා ගතොතිපි සුගතො, සමිද්‌ධියං සුභික්‌ඛං, සුඛත්‌ථෙ සුකරො.
ආඉති අභිමුඛභාවු’ද්‌ධකම්‌ම මරියාදා’භිවිධි පත්‌ති’ච්‌ඡාපරිස්‌සජන ආදිකම්‌මග්‌ගහණ නිවාස සමීප’ව්‌හානාදීසු. අභිමුඛභාවෙ ආගච්‌ඡති, උද්‌ධකම්‌මෙ ආරොහති, මරියාදායං ආපබ්‌බතා ඛෙත්‌තං, අභිවිධිම්‌හි ආකුමාරං යසො කච්‌චායනස්‌ස, පත්‌තියං ආපත්‌තිමාපන්‌නො, ඉච්‌ඡායං ආකඞ්‌ඛා, පරිස්‌සජනෙ ආලිඞ්‌ගනං, ආදිකම්‌මෙ ආරම්‌භො, ගහණෙ ආදීයති ආලම්‌බති, නිවාසෙ ආවසථො, සමීපෙ ආසන්‌නං, අව්‌හානෙ ආමන්‌තෙසි.
අතිඉති අභික්‌කමනා’තික්‌කන්‌තා’තිසය භුසත්‌ථාදීසු. අතික්‌කමනෙ අතිරොචති අම්‌හෙහි, අතීතො, අතික්‌කන්‌තෙ අච්‌චන්‌තං, අතිසයෙ අතිකුසලො, භුසත්‌ථෙ අතික්‌කොධො අතිවුද්‌ධි.
අපිඉති සම්‌භාවනා’පෙක්‌ඛා සමුච්‌චය ගරහ පඤ්‌හාදීසු. සම්‌භාවනායං අපි දිබ්‌බෙසු කාමෙසු, මෙරුම්‌පි විනිවිජ්‌ඣිත්‌වා ගච්‌ඡෙය්‍ය, අපෙක්‌ඛායං අයම්‌පි ධම්‌මො අනියතො, සමුච්‌චයෙ ඉතිපි අරහං, අන්‌තම්‌පි අන්‌තගුණම්‌පි ආදාය, ගරහෙ අපි අම්‌හාකං පණ්‌ඩිතක, පඤ්‌හෙ අපි භන්‌තෙ භික්‌ඛං ලභිත්‌ථ.
අපඉති අපගත ගරහ වජ්‌ජන පූජා පදුස්‌සනාදීසු. අපගතෙ අපමානො අපෙතො, ගරහෙ අපගබ්‌භො, වජ්‌ජනෙ අපසාලාය ආයන්‌ති වාණිජා, පූජායං වුද්‌ධාපචායී, පදුස්‌සනෙ අපරජ්‌ඣති.
උපඉති උපගමන සමීපූ’පපත්‌ති සාදිස්‌සා’ධිකූ’පරිභාවා’නසන දොසක්‌ඛාන සඤ්‌ඤා පුබ්‌බකම්‌ම පූජා ගය්‌හාකාර භුසත්‌ථාදීසු. උපගමනෙ නිසින්‌නං වා උපනිසීදෙය්‍ය, සමීපෙ උපනගරං, උපපත්‌තියං සග්‌ගං ලොකං උපපජ්‌ජති, අථ වා උපපත්‌ති යුත්‌ති, යථා – උපපත්‌තිතො ඉක්‌ඛතීති උපෙක්‌ඛා, සාදිස්‌සෙ උපමානං උපමා, අධිකෙ උප ඛාරියං දොණො, උපරිභාවෙ උපසම්‌පන්‌නො, අනසනෙ උපවාසො, දොසක්‌ඛානෙ පරං උපපදති, සඤ්‌ඤායං උපධා උපසග්‌ගො, පුබ්‌බකම්‌මෙ උපක්‌කමො උපකාරො, පූජායං බුද්‌ධුපට්‌ඨාකො, මාතුපට්‌ඨානං, ගය්‌හාකාරෙ සොචෙය්‍යපච්‌චුපට්‌ඨානං, භුසත්‌ථෙ උපාදානං, උපායාසො, උපනිස්‌සයොති. ඉති අනෙකත්‌ථා හි උපසග්‌ගා.
වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘උපසග්‌ග නිපාතා ච, පච්‌චයා ච ඉමෙ තයො;
නෙකෙනෙකත්‌ථවිසයා, ඉති නෙරුත්‌තිකාබ්‍රවු’’න්‌ති.
තත්‌ථ උපසග්‌ගානං නාමාඛ්‍යාතවිසෙසකත්‌තා ලිඞ්‌ගසඤ්‌ඤායං අනියමෙන ස්‍යාදිම්‌හි සම්‌පත්‌තෙ තෙසං සඞ්‌ඛ්‍යාකම්‌මාදිභෙදාභාවා තෙහි පඨමෙකවචනමෙව භවති.
‘‘ලොප’’න්‌ති වත්‌තමානෙ
ආවුසොසද්‌දතො, උපසග්‌ගනිපාතෙහි ච සබ්‌බාසං පරාසං විභත්‌තීනං ලොපො හොති. ආදිසද්‌දෙන ක්‌වචි සුත්‌තපදාදීහි ච. එත්‌ථ ච ආවුසොතිමස්‌ස විසුං ගහණං සසඞ්‌ඛ්‍යත්‌තදීපනත්‌ථන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
උපෙච්‌චත්‌ථං සජ්‌ජන්‌තීති, උපසග්‌ගා හි පාදයො;
චාදී පදාදිමජ්‌ඣන්‌තෙ, නිපාතා නිපතන්‌තිති.
පහරණං පහාරො, එවං පරාභවො, නිවාසො, නීහාරො, උහාරො, දුහාරො, සංහාරො, විහාරො, අවහාරො, අනුහාරො, පරිහාරො, අධිහාරො, අභිහාරො, පතිහාරො, සුහාරො, ආහාරො, අතිහාරො, අපිහාරො, අපහාරො , උපහාරො. පහරති, පරාභවති, නිවසති, නීහරති, උද්‌ධරති ඉච්‌චාදි යොජෙතබ්‌බං.
ධාත්‌වත්‌ථං බාධතෙ කොචි, කොචි තමනුවත්‌තතෙ;
තමෙවඤ්‌ඤො විසෙසෙති, උපසග්‌ගගතී තිධා.
ඔපසග්‌ගිකපදං නිට්‌ඨිතං.
නෙපාතිකපද
සමුච්‌චයවිකප්‌පනපටිසෙධපූරණාදිඅත්‌ථං අසත්‌වවාචකං නෙපාතිකං පදං.
තත්‍ර චඉති සමුච්‌චයා’න්‌වාචයෙ’තරීතරයොගසමාහාරා’වධාරණාදීසු.
වාඉති විකප්‌පනූ’පමාන සමුච්‌චය වවත්‌ථිතවිභාසාසු.
න නො මා අ අලං හලං ඉච්‌චෙතෙ පටිසෙධනත්‌ථෙ.
අලං පරියත්‌ති භූසනෙසු ච.
පූරණත්‌ථං දුවිධං අත්‌ථපූරණං පදපූරණඤ්‌ච.
තත්‌ථ අථ ඛලු වත වථ අථො අස්‌සු යග්‌ඝෙ හි චරහි නං තං වා ච තුව වො පන හවෙ කීව හ තතො යථා සුදං ඛො වෙ හං එනං සෙය්‍යථිදං ඉච්‌චෙවමාදීනි පදපූරණානි.
තත්‌ථ – අථඉති පඤ්‌හා’නන්‌තරියා’ධිකාරාදීසු ච.
ඛලුඉති පටිසෙධා’වධාරණ පසිද්‌ධීසු ච.
වතඉති එකංස ඛෙදා’නුකම්‌පසඞ්‌කප්‌පෙසු ච.
අථොඉති අන්‌වාදෙසෙ ච.
තුඉති විසෙස හෙතු නිවත්‌තනාදීසු ච.
පනඉති විසෙසෙපි.
හවෙ, වෙඉච්‌චෙතෙ එකංසත්‌ථෙපි.
හංඉති විසාද සම්‌භමෙසුපි.
සෙය්‍යථිදන්‌ති තං කතමන්‌ති අත්‌ථෙපි.
අත්‌ථපූරණං දුවිධං විභත්‌තියුත්‌තං, අවිභත්‌තියුත්‌තඤ්‌ච.
අත්‌ථි සක්‌කා ලබ්‌භා ඉච්‌චෙතෙ පඨමායං.
ආවුසො අම්‌භො හම්‌භො රෙ අරෙ හරෙ ජෙඉච්‌චෙතෙ ආමන්‌තනෙ.
දිවා භිය්‍යො නමො ඉච්‌චෙතෙ පඨමායං, දුතියායඤ්‌ච.
සයං සාමං සං සම්‌මා කින්‌ති ඉච්‌චෙතෙ තතියත්‌ථෙ, සොතො ධාපච්‌චයන්‌තා ච. සුත්‌තසො පදසො අනිච්‌චතො දුක්‌ඛතො එකධා ද්‌විධා ඉච්‌චාදි.
තවෙ තුංපච්‌චයන්‌තා චතුත්‌ථියා, කාතවෙ දාතවෙ කාතුං කාරෙතුං දාතුං දාපෙතුං ඉච්‌චාදි.
සො තොපච්‌චයන්‌තා පඤ්‌චමියත්‌ථෙ, දීඝසො ඔරසො රාජතො වා චොරතො වා ඉච්‌චාදි.
තො සත්‌තම්‍යත්‌ථෙපි, ත්‍රථාදිපච්‌චයන්‌තා ච. එකතො පුරතො පච්‌ඡතො පස්‌සතො පිට්‌ඨිතො පාදතො සීසතො අග්‌ගතො මූලතො යත්‍ර යත්‌ථ යහිං තත්‍ර තත්‌ථ තහිං තහං ඉච්‌චාදි.
සමන්‌තා සාමන්‌තා පරිතො අභිතො සමන්‌තතො එකජ්‌ඣං එකමන්‌තං හෙට්‌ඨා උපරි උද්‌ධං අධො තිරියං සම්‌මුඛා පරම්‌මුඛා ආවි රහො තිරො උච්‌චං නීචං අන්‌තො අන්‌තරා අජ්‌ඣත්‌තං බහිද්‌ධා බාහිරා බාහිරං බහි ඔරං පාරං ආරා ආරකා පච්‌ඡා පුරෙ හුරං පෙච්‌ච ඉච්‌චෙතෙ සත්‌තමියා.
සම්‌පති ආයති අජ්‌ජ අපරජ්‌ජු පරජ්‌ජ සුවෙ ස්‌වෙ පරසුවෙ හිය්‍යො පරෙ සජ්‌ජු සායං පාතො කාලං කල්‌ලං දිවා නත්‌තං නිච්‌චං සතතං අභිණ්‌හං අභික්‌ඛණං මුහුං මුහුත්‌තං භූතපුබ්‌බං පුරා යදා තදා කදා ඉච්‌චාදයො කාලසත්‌තමියා. ඉති විභත්‌තියුත්‌තානි.
අවිභත්‌තියුත්‌තෙසු ච අප්‌පෙව අප්‌පෙවනාම නු ඉච්‌චෙතෙ සංසයත්‌ථෙ.
අද්‌ධා අඤ්‌ඤදත්‌ථු තග්‌ඝ ජාතු කාමං සසක්‌කංඉච්‌චෙතෙ එකංසත්‌ථෙ.
එවඉති අවධාරණෙ.
කච්‌චිනු’කින්‌නුනනුකථං කිංසු කිංඉච්‌චෙතෙ පුච්‌ඡනත්‌ථෙ.
එවං ඉති ඉත්‌ථං ඉච්‌චෙතෙ නිදස්‌සනෙ.
ඉති හෙතු වාක්‍යපරිසමත්‌තීසු ච.
යාව තාව යාවතා තාවතා කිත්‌තාවතා එත්‌තාවතා කීව ඉච්‌චෙතෙ පරිච්‌ඡෙදනත්‌ථෙ.
එවං සාහු ලහු ඔපායිකං පතිරූපං ආම සාධු ඉති සම්‌පටිච්‌ඡනත්‌ථෙ.
යථා තථා යථෙව තථෙව එවං එවමෙව එවමෙවං එවම්‌පි යථාපි සෙය්‍යථාපි සෙය්‍යථාපිනාම විය ඉව යථරිව තථරිව යථානාම තථානාම යථාහි තථාහි යථාචතථාච ඉච්‌චෙතෙ පටිභාගත්‌ථෙ.
එවංඉති උපදෙස පඤ්‌හාදීසු ච.
කිඤ්‌චාපිඉති අනුග්‌ගහත්‌ථෙ.
අහොඉති ගරහ පසංසන පත්‌ථනෙසු ච.
නාමඉති ගරහ පසංසන සඤ්‌ඤා පඤ්‌හෙසු ච.
සාධුඉති පසංසන යාචනෙසු ච.
ඉඞ්‌ඝ හන්‌ද ඉච්‌චෙතෙ චොදනත්‌ථෙ.
සාධු සුට්‌ඨු එවමෙතන්‌ති අනුමොදනෙ.
කිරඉති අනුස්‌සවණ අස්‌සද්‌ධෙය්‍යෙසු.
නූනඉති අනුමානා’නුස්‌සරණ පරිවිතක්‌කනෙසු.
කස්‌මාඉති කාරණපුච්‌ඡනෙ.
යස්‌මා තස්‌මා තථාහි තෙන ඉච්‌චෙතෙ කාරණච්‌ඡෙදනත්‌ථෙ.
සහ සද්‌ධිං සමං අමාඉති සමක්‍රියායං.
විනා රිතෙඉති විප්‌පයොගෙ.
නානා පුථු බහුප්‌පකාරෙ.
පුථු විසුං අසඞ්‌ඝාතෙ ච.
දුට්‌ඨු කු ජිගුච්‌ඡායං.
පුන අප්‌පඨමෙ.
කථඤ්‌චි කිච්‌ඡත්‌ථෙ ච.
ධා ක්‌ඛත්‌තුං සකිඤ්‌ච සඞ්‌ඛ්‍යාවිභාගෙ.
සණිකං මන්‌දත්‌ථෙ.
ඛිප්‌පං අරං ලහු ආසුං තුණ්‌ණං අචිරං සීඝත්‌ථෙ.
චිරං චිරස්‌සං දීඝකාලෙ.
චෙ යදි සඞ්‌කාවට්‌ඨානෙ.
ධුවං ථිරාවධාරණෙසු.
හා විසාදෙ.
තුණ්‌හී අභාසනෙ.
සච්‌ඡි පච්‌චක්‌ඛෙ.
මුසා මිච්‌ඡා අලිකං අසච්‌චෙ.
සුවත්‌ථි ආසීසත්‌ථෙ ඉච්‌චාදි.
තුන ත්‌වාන ත්‌වාපච්‌චයන්‌තා උස්‌සුක්‌කනත්‌ථෙ භවන්‌ති.
යථා – පස්‌සිතුන පස්‌සිය පස්‌සිත්‌වාන පස්‌සිත්‌වා දිස්‌වා දිස්‌වානදස්‌සෙත්‌වා දාතුන දත්‌වාන දත්‌වා උපාදාය දාපෙත්‌වා විඤ්‌ඤාපෙත්‌වා විචෙය්‍ය විනෙය්‍ය නිහච්‌ච සමෙච්‌ච අපෙච්‌ච උපෙච්‌ච ආරබ්‌භ ආගම්‌ම ඉච්‌චාදි.
එවං නාමාඛ්‍යාතොපසග්‌ගවිනිමුත්‌තං යදබ්‍යයලක්‌ඛණං, තං සබ්‌බං නිපාතපදන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘මුත්‌තං පදත්‌තයා යස්‌මා, තස්‌මා නිපතත්‍යන්‌තරා;
නෙපාතිකන්‌ති තං වුත්‌තං, යං අබ්‍යය සලක්‌ඛණ’’න්‌ති.
නෙපාතිකපදං නිට්‌ඨිතං.
පුල්‌ලිඞ්‌ගං ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගඤ්‌ච, නපුංසකමථාපරං;
තිලිඞ්‌ගඤ්‌ච අලිඞ්‌ගඤ්‌ච, නාමිකං පඤ්‌චධා ඨිතං.
ඉති පදරූපසිද්‌ධියං නාමකණ්‌ඩො දුතියො.
No comments:
Post a Comment