නමො තස්‌ස භගවතො අරහතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස
සද්‌දනීතිප්‌පකරණං
ධාතුමාලා
15. සරවග්‌ගපඤ්‌චකන්‌තික සුද්‌ධස්‌සරධාතු
ධාතුයො ධාතුනිප්‌ඵන්‌න-රූපානි විවිධානි ච.
සාට්‌ඨකථෙ පිටකම්‌හි, ජිනපාඨෙ යථාබලං;
නයං උපපරික්‌ඛිත්‌වා, සමාසෙන කථෙස්‌ස’හං.
ඉ ගතියං. යෙසං ධාතූනං ගතිඅත්‌ථො, බුද්‌ධිපි තෙසං අත්‌ථො. පවත්‌තිපාපුණානිපි. තත්‍ර ගමනං දුවිධං කායගමනං ඤාණගමනඤ්‌ච. තෙසු කායගමනං නාම ඉරියාපථගමනං, ඤාණගමනං නාම ඤාණුප්‌පත්‌ති, තස්‌මා පයොගානුරූපෙන ‘‘ගච්‌ඡතී’’ති පදස්‌ස ‘‘ජානාතී’’තිපි අත්‌ථො භවති, ‘‘පවත්‌තතී’’තිපි අත්‌ථො භවති, ‘‘පාපුණාතී’’තිපි අත්‌ථො භවති, ඉරියාපථගමනෙන ගච්‌ඡතීතිපි අත්‌ථො භවති, ඤාණගමනෙන ගච්‌ඡතීතිපි අත්‌ථො භවති. තථා හි ‘‘සීඝං ගච්‌ඡතී’’තිආදීසු ඉරියාපථගමනං ‘‘ගමන’’න්‌ති වුච්‌චති. සුන්‌දරං නිබ්‌බානං ගතො. ‘‘ගතිමා’’තිආදීසු පන ඤාණගමනං. එවං සබ්‌බෙසම්‌පි ගත්‍යත්‌ථානං ධාතූනං යථාපයොගං අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො.
තස්‌සිමානි රූපානි භවන්‌ති – ඉති, එති, උදෙති. කාරිතෙ ‘‘උදායතී’’ති රූපං භවති. උට්‌ඨාපෙතීති හි අත්‌ථො, දුකාරො ආගමො. උපෙති, සමුපෙති, වෙති, අපෙති, අවෙති, අන්‌වෙති, සමෙති, අභිසමෙති, සමයො, අභිසමයො, ඊදි, උදි, එකොදි, පණ්‌ඩිතො, ඉතො, උදිතො, උපෙතො, සමුපෙතො, අන්‌විතො, අපෙතො, සමෙතො, එතබ්‌බො, පච්‌චෙතබ්‌බො, පටියමානො, පටිච්‌චො, එන්‌තො, අධිප්‌පෙතො, අධිප්‌පායො, පච්‌චයො, අඤ්‌ඤානිපි යොජෙතබ්‌බානි. ‘‘ඉතා, ඉත’’න්‌තිආදිනා යථාරහං ඉත්‌ථිනපුංසකවසෙනපි. පච්‌චෙතුං, උපෙතුං, සමුපෙතුං, අන්‌වෙතුං, සමෙතුං, අභිසමෙතුං, ඉච්‌ච, පටිච්‌ච, සමෙච්‌ච, අභිසමෙච්‌ච, අපෙච්‌ච, උපෙච්‌ච, පටිමුඛං ඉත්‌වා, ඉත්‌වාන, උපෙත්‌වා, උපෙත්‌වාන, උපෙතුන, අඤ්‌ඤානිපි බුද්‌ධවචනානුරූපතො යොජෙතබ්‌බානි.
ඉතිඉති ක්‍රියාසද්‌දො, සුත්‌තන්‌තෙසු න දිස්‌සති;
ඉදමෙත්‌ථ න වත්‌තබ්‌බං, දස්‌සනායෙව මෙ රුතො.
‘‘ඉතායං කොධරූපෙන’’, ඉති පාළි හි දිස්‌සති;
අඞ්‌ගුත්‌තරනිකායම්‌හි, මුනිනාහච්‌ච භාසිතා;
වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා අඞ්‌ගුත්‌තරනිකායෙ කොධං නින්‌දන්‌තෙන –
‘‘ඉතායං කොධරූපෙන, මච්‌චුවෙසො ගුහාසයො;
තං දමෙන සමුච්‌ඡින්‌දෙ, පඤ්‌ඤාවීරියෙන දිට්‌ඨියා’’ති.
තත්‍ර ඉතායන්‌ති ඉති අයන්‌ති ඡෙදො. ඉතිඉති ච ගච්‌ඡති පවත්‌තතීති අත්‌ථො. අයං පනෙත්‌ථ සුත්‌තපදත්‌ථො – යො දොසො ලොකෙ ‘‘කොධො’’ති ලොකියමහාජනෙන වුච්‌චති, නායං අත්‌ථතො කොධොති වත්‌තබ්‌බො. කින්‌ති පන වත්‌තබ්‌බො, එසො හි සරීරසඞ්‌ඛාතගුහාසයො මච්‌චුරාජා එව කොධවසෙන පමද්‌දන්‌තො සත්‌තසන්‌තානෙ ගච්‌ඡතීති වත්‌තබ්‌බො. තං එවරූපං ‘‘මච්‌චුරාජා’’ති වත්‌තබ්‌බං බහුනො ජනස්‌ස අනත්‌ථකරං කොධං හිතකාමො දමෙන පඤ්‌ඤාය වීරියෙන දිට්‌ඨියා ච ඡින්‌දෙය්‍යාති.
එතීති ඉමස්‌ස පන ආගච්‌ඡතීති අත්‌ථො. ‘‘එතී’’ති එත්‌ථ හි ආඋපසග්‌ගො සන්‌ධිකිච්‌චෙන පටිච්‌ඡන්‌නත්‌තා න පාකටො වලාහකාවත්‌ථරිතො පුණ්‌ණචන්‌දො විය. තථා හි එත්‌ථ ආ ඉති එතීති සන්‌ධිවිග්‌ගහො භවති, ආකාරස්‌ස ච ඉකාරෙන පරෙන සද්‌ධිංයෙව එකාරාදෙසො. තස්‌මා ‘‘අයං සො සාරථී එති. එතු වෙස්‌සන්‌තරො රාජා’’තිආදීසු ‘‘ආගච්‌ඡති, ආගච්‌ඡතූ’’තිආදිනා අත්‌ථො කථෙතබ්‌බො. බ්‍යාකරණසත්‌ථෙපි හි ආ ඉති එතීති සන්‌ධිවිග්‌ගහො දිස්‌සති, තස්‌මා අයම්‌පි නීති සාධුකං මනසි කාතබ්‌බා. අථ වා ඉතීති රස්‌සවසෙන වුත්‌තං පදං ගමනං බොධෙති, එතීති වුද්‌ධිවසෙන වුත්‌තං පන යථාපයොගං ආගමනාදීනි. මත්‌තාවසෙනපි හි පදානි සවිසෙසත්‌ථානි භවන්‌ති. තං යථා? සාසනෙ පබ්‌බජිතො, රට්‌ඨා පබ්‌බාජිතොති. සඤ්‌ඤොගාසඤ්‌ඤොගවසෙනපි, තං යථා? ගාමා නිග්‌ගච්‌ඡති. යසං පොසො නිගච්‌ඡති, තස්‌මා අයම්‌පි නීති සාධුකං මනසි කාතබ්‌බා. එත්‌ථෙතං වුච්‌චති –
ඉ ගතියන්‌ති කථිතා, ධාතු වුද්‌ධිං ගතා යදා;
තදා ආගමනත්‌ථස්‌ස, වාචිකා පායතො වසා.
ඉරියාපථත්‌ථතො හෙ-සා නිච්‌චාගමවාචිකා;
‘‘අයං සො සාරථී එති’’, ඉච්‌චාදෙත්‌ථ නිදස්‌සනං.
ආගමනෙ ච හොතීති, ධීමා ලක්‌ඛෙය්‍ය තං යථා.
‘‘පටිච්‌ච ඵලමෙතී’’ති, එවමාදීසු වත්‌තනෙ;
වුද්‌ධිප්‌පත්‌තා ඉකාරව්‌හා, එසා ධාතු පවත්‌තති.
‘‘අත්‌ථමෙන්‌තම්‌හි සූරියෙ, වාළා’’ ඉච්‌චාදීසු පන;
ගතෙ, ‘‘එතීති ඉතී’’ති-ආදිස්‌වාගමනෙ සියා.
තථා හි ඊතීති අනත්‌ථාය එති ආගච්‌ඡතීති ඊති, උපද්‌දවො, ඉති ආගමනත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. ආහ ච සුත්‌තනිපාතට්‌ඨකථායං ‘‘එතීති ඊති, ආගන්‌තුකානං අකුසලභාගීනං බ්‍යසනහෙතූනං එතං අධිවචන’’න්‌ති.
ඉදානි යථාරහං නිපාතාඛ්‍යාතනාමිකපරියාපන්‌නානං ඉතිඉතො සද්‌දානමත්‌ථුද්‌ධාරො වුච්‌චතෙ – තත්‌ථ ඉතිසද්‌දො හෙතුපරිසමාපනාදිපදත්‌ථ විපරියාය පකාරාවධාරණ නිදස්‌සනාදිඅනෙකත්‌ථප්‌පභෙදො. තථා හෙස ‘‘රුප්‌පතීති ඛො භික්‌ඛවෙ තස්‌මා රූපන්‌ති වුච්‌චතී’’තිආදීසු හෙතුඅත්‌ථෙ දිස්‌සති. ‘‘තස්‌මාතිහ මෙ භික්‌ඛවෙ ධම්‌මදායාදා භවථ, මා ආමිසදායාදා. අත්‌ථි මෙ තුම්‌හෙසු අනුකම්‌පා, කින්‌ති මෙ සාවකා ධම්‌මදායාදා භවෙය්‍යුං, නො ආමිසදායාදා’’තිආදීසු පරිසමාපනෙ. ‘‘ඉති වා ඉති එවරූපා විසූකදස්‌සනා පටිවිරතො’’තිආදීසු ආදිඅත්‌ථො. ‘‘මාගණ්‌ඩියොති තස්‌ස බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස සඞ්‌ඛා සමඤ්‌ඤා පඤ්‌ඤත්‌ති වොහාරො නාමං නාමකම්‌මං නාමධෙය්‍යං නිරුත්‌ති බ්‍යඤ්‌ජනමභිලාපො’’තිආදීසු පදත්‌ථවිපරියායෙ. ‘‘ඉති ඛො භික්‌ඛවෙ සප්‌පටිභයො බාලො, අප්‌පටිභයො පණ්‌ඩිතො. සඋපද්‌දවො බාලො, අනුපද්‌දවො පණ්‌ඩිතො. සඋපසග්‌ගො බාලො, අනුපසග්‌ගො පණ්‌ඩිතො’’තිආදීසු පකාරො. ‘‘අත්‌ථි ඉදප්‌පච්‌චයා ජරාමරණන්‌ති ඉති පුට්‌ඨෙන සතා ආදන්‌ද අත්‌ථීතිස්‌ස වචනීයං. කිං පච්‌චයා ජරාමරණන්‌ති ඉති චෙ වදෙය්‍ය, ජාතිපච්‌චයා ජරාමරණන්‌ති ඉච්‌චස්‌ස වචනීය’’න්‌තිආදීසු අවධාරණෙ. ‘‘අත්‌ථීති ඛො කච්‌චාන අයමෙකො අන්‌තො, නත්‌ථීති ඛො කච්‌චාන අයං දුතියො අන්‌තො’’තිආදීසු නිදස්‌සනෙ. නිපාතවසෙනෙව තෙ පයොගා ගහෙතබ්‌බා. ‘‘ඉතායං කොධරූපෙනා’’ති එත්‌ථ පන ආඛ්‍යාතවසෙන ගමනෙ ඉතිසද්‌දො දිස්‌සති. අයමෙවත්‌ථො ඉධාධිප්‌පෙතො, නිපාතත්‌ථො පන න ඉච්‌ඡිතබ්‌බො, විඤ්‌ඤූනං අත්‌ථග්‌ගහණෙ කොසල්‌ලුපාදනත්‌ථං කෙවලං අත්‌ථුද්‌ධාරවසෙන ආගතොති දට්‌ඨබ්‌බං. ඉතරො පන –
ගත්‍යත්‌ථෙ චිමසද්‌දත්‌ථෙ, ඉතොසද්‌දො පවත්‌තති;
අන්‌විතො’’ති හි ගත්‍යත්‌ථෙ, පච්‌චත්‌තවචනං භවෙ.
ඉමසද්‌දස්‌ස අත්‌ථම්‌හි, නිස්‌සක්‌කවචනං භවෙ;
‘‘ඉතො සා දක්‌ඛිණා දිසා’’, ඉතිආදීසු පාළිසු.
ගත්‍යත්‌ථො ඉච්‌ඡිතො එත්‌ථ, ඉතරත්‌ථො න ඉච්‌ඡිතො;
අත්‌ථුද්‌ධාරවසා වුත්‌තො, කොසල්‌ලත්‌ථාය විඤ්‌ඤුනං.
ඉධ පන සමයසද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරං සනිබ්‌බචනං වත්‌තබ්‌බම්‌පි අවත්‌වා උපරි අයධාතුවිසයෙයෙව වක්‌ඛාම ඉ එ අයධාතුවසෙන තිධාතුමයත්‌තා සමයසද්‌දස්‌ස. තත්‍ර ඉතීති ඉකාරානන්‌තරත්‍යන්‌තපදස්‌ස ච ‘‘එති, උදෙතී’’තිආදීනඤ්‌ච එකාරානන්‌තරත්‍යන්‌තපදානං අඤ්‌ඤෙසඤ්‌ච එවරූපානං පදමාලා යථාරහං යෙභුය්‍යෙන අත්‌තනොපදානි වජ්‌ජෙත්‌වා යොජෙතබ්‌බා. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු දුක්‌කරා ක්‍රියාපදමාලා. යස්‌මා පන ඉමස්‌මිං පකරණෙ සුකරා ච දුක්‌කරා ච ත්‍යන්‌තපදමාලා ජානිතබ්‌බා , තස්‌මා භූවාදිගණාදීසු අට්‌ඨසු ගණෙසු විහිතෙහි ඡන්‌නවුතියා වචනෙහි සබ්‌බසාධාරණං අසබ්‌බසාධාරණඤ්‌ච පදමාලානයං බ්‍රූම –
අකාරානන්‌තරත්‍යන්‌ත-පදානං පන්‌තියො බුධො;
භවති රුන්‌ධතාදීනං, යොජෙ සබ්‌බත්‌ථ සබ්‌බථා.
ඉති එතී’’ති චෙතෙසං, පදානං පන පන්‌තියො;
සුද්‌ධස්‌සරපුබ්‌බකානං, යොජෙ විඤ්‌ඤූ යථාරහං.
ආකාරානන්‌තරත්‍යන්‌ත-පදානඤ්‌චාපි පන්‌තියො;
‘‘යාති සුණාති අස්‌නා-ති’’ ඉච්‌චාදීනං යථාරහං.
ඉවණ්‌ණානන්‌තරත්‍යන්‌ත-පදානමපි පාළියො;
යොජෙ ‘‘රුන්‌ධිති රුන්‌ධීති’’-ඉච්‌චාදීනං යථාරහං.
උකාරානන්‌තරත්‍යන්‌ත-සුතිඉති පදස්‌ස ච;
පෙරණත්‌ථෙ පවත්‌තස්‌ස, යොජෙ මාලං යථාරහං.
එකාරානන්‌තරත්‍යන්‌ත-පදානම්‌පි යථාරහං;
‘‘ජෙති රුන්‌ධෙති කාරෙති, කාරාපෙතී’’තිආදීනං.
ඔකාරානන්‌තරත්‍යන්‌ත-පදානම්‌පි පදක්‌කමෙ;
‘‘කරොති භොති හොතී’’ති-ආදීනං යුත්‌තිතොවදෙ;
ඉච්‌චෙවං සත්‌තධා වුත්‌තො, පදමාලානයො මයා;
ඉතො මුත්‌තො නයො නාම, නත්‌ථි කොචි ක්‍රියාපදෙ.
‘‘ආදත්‌තෙ කුරුතෙ පෙතෙ’’, ඉච්‌චාදි නයදස්‌සනා;
යථාරහං යුත්‌තිතොති, වචනං එත්‌ථ භාසිතං.
ඉදානි ඉකාරානන්‌තරත්‍යන්‌තපදස්‌ස කමො වුච්‌චතෙ – ඉති, ඉන්‌ති. ඉසි, ඉථ. ඉමි, ඉම. අපරිපුණ්‌ණො වත්‌තමානානයො. ඉතු, ඉන්‌තු. ඉහි, ඉථ. ඉමි, ඉම. අපරිපුණ්‌ණො පඤ්‌චමීනයො. එත්‌ථ ච ඉමෙසං ද්‌වින්‌නං සාසනානුරූපභාවස්‌ස ඉමානි සාධකපදානි ‘‘වෙති, අපෙති, අන්‌වෙතී’’ති. තත්‌ථ වි ඉති වෙති. විගච්‌ඡතීති අත්‌ථො, ඉතිසද්‌දො හෙත්‌ථ ගමනං බොධෙති. තථා අප ඉති අපෙති. අපගච්‌ඡතීති අත්‌ථො. අනු ඉති අන්‌වෙති. අනුගච්‌ඡතීති අත්‌ථො. ගරූ පන අනු එති අන්‌වෙතීති වදන්‌ති. තං –
‘‘යථා ආරඤ්‌ඤකං නාගං, දන්‌තිං අන්‌වෙති හත්‌ථිනී;
ජෙස්‌සන්‌තං ගිරිදුග්‌ගෙසු, සමෙසු විසමෙසු ච;
එවං තං අනුගච්‌ඡාමි, පුත්‌තෙ ආදාය පච්‌ඡතො’’ති.
ඉමාය පාළියා න සමෙති ‘‘ජෙස්‌සන්‌තං අන්‌වෙතී’’ති වචනතො ‘‘අනුගච්‌ඡාමී’’ති වචනතො ච. තථා හි එතිසද්‌දො යත්‌ථ චෙ ඉරියාපථවාචකො, තත්‌ථ ආගමනංයෙව ජොතෙති, න ගමනං, තස්‌මා ආගමනත්‌ථස්‌ස අයුත්‌තිතො ගමනත්‌ථස්‌ස ච යුත්‌තිතො වි ඉතිආදිනා ඡෙදො ඤෙය්‍යො. එතෙසඤ්‌ච ඉතිසද්‌දවසෙන කතඡෙදානං අත්‌ථිභාවං යුත්‌තිභාවඤ්‌ච ‘‘ඉතායං කොධරූපෙනා’’ති පාළියෙව සාධෙති, තස්‌මායෙව ‘‘අනු ඉති, අනු ඉන්‌ති, අනු ඉසී’’තිආදිනා ‘‘අන්‌වෙතී’’තිආදීනං ඡෙදෙ ලබ්‌භමානනයෙන වුත්‌තප්‌පකාරො වත්‌තමානාපඤ්‌චමීනයො පරස්‌සපදවසෙන දස්‌සිතො. සත්‌තමීරූපාදීනි සබ්‌බථා අප්‌පසිද්‌ධානි.
ඉමානි පන භවිස්‌සන්‌තියා රූපානි, සිත්‌තා තෙ ලහුමෙස්‌සති. ඉස්‌සති, ඉස්‌සන්‌ති. ඉස්‌සසි, ඉස්‌සථ. ඉස්‌සාමි, ඉස්‌සාම. ඉස්‌සතෙ, ඉස්‌සන්‌තෙ. ඉස්‌සසෙ, ඉස්‌සව්‌හෙ. ඉස්‌සං, ඉස්‌සාම්‌හෙ. අසබ්‌බධාතුකත්‌තෙපි සුද්‌ධස්‌සරත්‌තා ධාතුස්‌ස ඉකාරාගමො න ලබ්‌භති. පරිපුණ්‌ණො භවිස්‌සන්‌තීනයො.
අථ කාලාතිපත්‌තියා රූපානි භවන්‌ති, ඉස්‌සා, ඉස්‌සංසු. ඉස්‌සෙ, ඉස්‌සථ. ඉස්‌සං, ඉස්‌සම්‌හා. ඉස්‌සථ, ඉස්‌සිසු. ඉස්‌සසෙ, ඉස්‌සව්‌හෙ. ඉස්‌සං, ඉස්‌සාම්‌හසෙ. කාලාතිපත්‌තිභාවෙ ච අසබ්‌බධාතුකත්‌තෙ ච සන්‌තෙපි සුද්‌ධස්‌සරත්‌තා ධාතුස්‌ස අකාරිකාරාගමො න ලබ්‌භති අනෙකන්‌තිකත්‌තා වා අනුපපන්‌නත්‌තා ච අකාරාගමො න හොති. ද්‌වින්‌නඤ්‌හෙත්‌ථ සුද්‌ධස්‌සරානං අනන්‌තරිකානං එකතොසන්‌නිපාතො අනුපපත්‌ති. පරිපුණ්‌ණො කාලාතිපත්‌තිනයො.
ඉමස්‌මිං පන ඨානෙ සාට්‌ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්‌ධවචනෙ සොතූනං පයොගත්‌ථෙසු පරමකොසල්‌ලජනනත්‌ථං ‘‘නනු තෙ සුතං බ්‍රාහ්‌මණ භඤ්‌ඤමානෙ, දෙවා න ඉස්‌සන්‌ති පුරිසපරක්‌කමස්‌සා’’ති පාළිතො නයං ගහෙත්‌වා වුත්‌තප්‌පකාරෙහි භවිස්‌සන්‌තියා රූපෙහි සබ්‌බසො සමානානි අසමානත්‌ථානි වත්‌තමානිකරූපානි ච ඊසකං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං සමානානි භවිස්‌සන්‌තීකාලාතිපත්‌තීනං රූපානි ච පකාසයිස්‌සාම – වත්‌තමානාවසෙන තාව ‘‘ඉස්‌සති, ඉස්‌සන්‌ති. ඉස්‌සසි, ඉස්‌සථා’’ති සබ්‌බං යොජෙතබ්‌බං. අත්‌ථො පන ‘‘ඉස්‌සං කරොතී’’තිආදිනා වත්‌තබ්‌බො. තස්‌මිංයෙව අත්‌ථෙ භවිස්‌සන්‌තීවසෙන ‘‘ඉස්‌සිස්‌සති, ඉස්‌සිස්‌සන්‌ති. ඉස්‌සිස්‌සසි, ඉස්‌සිස්‌සථා’’ති පරිපුණ්‌ණං යොජෙතබ්‌බං. අත්‌ථො පන ‘‘ඉස්‌සං කරිස්‌සතී’’තිආදිනා වත්‌තබ්‌බො. කාලාතිපත්‌තිවසෙන පන ‘‘ඉස්‌සිස්‌සා, ඉස්‌සිස්‌සංසු. ඉස්‌සිස්‌සෙ, ඉස්‌සිස්‌සථා’’ති පරිපුණ්‌ණං යොජෙතබ්‌බං, අත්‌ථො පන ‘‘ඉස්‌සං අකරිස්‌සා’’තිආදිනා වත්‌තබ්‌බො. ධාත්‌වන්‌තරවසෙන සංසන්‌දනානයොයං.
ඉදානි එකාරානන්‌තරත්‍යන්‌තපදස්‌ස කමො වුච්‌චතෙ –
එති, එන්‌ති. එසි, එථ. එමි, එම.
එතු, එන්‌තු. එහි, එථ. එමි, එම.
න ච අප්‌පත්‌වා දුක්‌ඛන්‌තං, විස්‌සාසං එය්‍ය පණ්‌ඩිතො;
නිවෙසනානි මාපෙත්‌වා, වෙදෙහස්‌ස යසස්‌සිනො;
යදා තෙ පහිණිස්‌සාමි, තදා එය්‍යාසි ඛත්‌තිය.
එය්‍ය , එය්‍යුං. එය්‍යාසි, එය්‍යාථ. එය්‍යාමි, එය්‍යාම. එථ, එරං. එථො, එය්‍යාව්‌හො. එය්‍යං, එය්‍යාම්‌හෙ.
සො පුරිසො එය්‍ය, තෙ එය්‍යුං. ත්‌වං එය්‍යාසි, තුම්‌හෙ එය්‍යාථ. අහං එය්‍යාමි, මයං එය්‍යාම. සො පුරිසො එථ, තෙ එරං. ත්‌වං එථො, තුම්‌හෙ එය්‍යාව්‌හො. අහං එය්‍යං, මයං එය්‍යාම්‌හෙ.
පරොක්‌ඛාහිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීරූපානි සබ්‌බසො අප්‌පසිද්‌ධානි.
එස්‌සති, එස්‌සන්‌ති. එස්‌සසි, එස්‌සථ. එස්‌සාමි, එස්‌සාම. එස්‌සතෙ, එස්‌සන්‌තෙ. එස්‌සසෙ, එස්‌සව්‌හෙ. එස්‌සං, එස්‌සාම්‌හෙ.
සම්‌මොදමානා ගච්‌ඡන්‌ති, ජාලමාදාය පක්‌ඛිනො;
යදා තෙ විවදිස්‌සන්‌ති, තදා එහින්‌ති මෙ වසං.
‘‘අභිදොසගතො ඉදානි එහී’’ති වචනදස්‌සනතො අපරානිපි භවිස්‌සන්‌තීරූපානි ගහෙතබ්‌බානි.
එහිති, එහින්‌ති. එහිසි, එහිථ. එහිමි, එහිම. එහිතෙ, එහින්‌තෙ. එහිසෙ, එහිව්‌හෙ. එහිස්‌සං, එහිස්‌සාම්‌හෙ.
එස්‌සා, එස්‌සංසු. එස්‌සෙ, එස්‌සථ. එස්‌සං එස්‌සාම්‌හා. එස්‌සථ, එස්‌සිසු. එස්‌සසෙ, එස්‌සව්‌හෙ. එස්‌සිං, එස්‌සාම්‌හසෙ.
අථාපරොපි එකාරානන්‌තරත්‍යන්‌තපදක්‌කමො භවති;
උදෙති, උදෙන්‌ති; උදෙසි, උදෙථ; උදෙමි, උදෙම.
උදෙතු, උදෙන්‌තු. උදෙහි, උදෙථ. උදෙමි, උදෙම, උදාමසෙ.
උදෙය්‍ය, උදෙය්‍යුං. සෙසං නෙය්‍යං. උදිස්‌සති, උදිස්‌සන්‌ති. සෙසං නෙය්‍යං. උදිස්‌සා, උදිස්‌සංසු. සෙසං නෙය්‍යං.
ඉමානි සුද්‌ධස්‌සරධාතුරූපානි.
කකාරන්‌තධාතු
කු සද්‌දෙ කෙ ච. කොති, කවති, කායති, එවං කත්‌තුපදානි භවන්‌ති. කුය්‍යති, කිය්‍යති, එවං කම්‌මපදානි. කානනං, කබ්‌බං, ජාතකං, එවං නාමිකපදානි. කුත්‌වා, කුත්‌වාන, කවිත්‌වා, කවිත්‌වාන, කාවිත්‌වා, කාවිත්‌වාන, කායිතුං, එවං අබ්‍යයපදානි.
තත්‍ර කානනන්‌ති ඨිතමජ්‌ඣන්‌හිකසමයෙ කවති සද්‌දං කරොතීති කානනං, වනං. තථා හි –
‘‘ඨිතෙ මජ්‌ඣන්‌හිකෙ කාලෙ, සන්‌නිසීවෙසු පක්‌ඛිසු;
සණතෙව බ්‍රහාරඤ්‌ඤං, සා රති පටිභාති ම’’න්‌ති
වුත්‌තං. අථ වා කොකිලමයූරාදයො කවන්‌ති සද්‌දායන්‌ති කූජන්‌ති එත්‌ථාති කානනං. මනොහරතාය අවස්‌සං කුය්‍යති පණ්‌ඩිතෙහීති කබ්‌බං. කාවියං. කාවෙය්‍යං. අඤ්‌ඤත්‍ර පන කවීනං ඉදන්‌ති කබ්‌බන්‌ති තද්‌ධිතවසෙන අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. කෙචි තු කාබ්‍යන්‌ති සද්‌දරූපං ඉච්‌ඡන්‌ති, න තං පාවචනෙ පමාණං සක්‌කටභාසාභාවතො. සක්‌කටභාසාතොපි හි ආචරියා නයං ගණ්‌හන්‌ති. ජාතං භූතං අතීතං භගවතො චරියං, තං කීයති කථීයති එතෙනාති ජාතකං. ජාතකපාළි හි ඉධ ‘‘ජාතක’’න්‌ති වුත්‌තා. අඤ්‌ඤත්‍ර පන ජාතං එව ජාතකන්‌ති ගහෙතබ්‌බං. තථා හි ජාතකසද්‌දො දෙසනායම්‌පි වත්‌තති ‘‘ඉතිවුත්‌තකං ජාතකං අබ්‌භුතධම්‌ම’’න්‌තිආදීසු. ජාතියම්‌පි වත්‌තති ‘‘ජාතකං සමොධානෙසී’’තිආදීසු.
පක්‌ක නීචගතියං. නීචගමනං නාම හීනගමනං හීනප්‌පවත්‌ති වා. නීචසද්‌දො හි හීනවාචකො ‘‘නීචෙ කුලෙ පච්‌චාජාතො’’ති එත්‌ථ විය. පක්‌කති ක්‍රියාපදමෙත්‌ථ දිස්‌සති, න නාමිකපදං. යත්‌ථ යත්‌ථ නාමිකපදං න දිස්‌සති, තත්‌ථ තත්‌ථ නාමිකපදං උපපරික්‌ඛිත්‌වා ගහෙතබ්‌බං. ක්‍රියාපදමෙව හි දුද්‌දසං, ක්‍රියාපදෙ විජ්‌ජමානෙ නාමිකපදං නත්‌ථීති න වත්‌තබ්‌බං, තස්‌මා අන්‌තමසො ‘‘පක්‌කනං, තකනං’’ ඉච්‌චෙවමාදීනි භාවවාචකානි නාමිකපදානි සබ්‌බාසු ධාතූසු යථාරහං ලබ්‌භන්‌තීති දට්‌ඨබ්‌බං.
තක හසනෙ. හසනං හාසො. තකති.
තකි කිච්‌ඡජීවනෙ. කිච්‌ඡජීවනං කසිරජීවනං. තඞ්‌කති. ආතඞ්‌කති. ආතඞ්‌කො. ආතඞ්‌කොති කිච්‌ඡජීවිතකරො රොගො, තථා හි අට්‌ඨකථාචරියා ‘‘අප්‌පාබාධං අප්‌පාතඞ්‌ක’’න්‌ති ඉමස්‌මිං පාළිප්‌පදෙසෙ ඉති අත්‌ථං සංවණ්‌ණෙසුං ‘‘ආබාධොති විසභාගවෙදනා වුච්‌චති, යා එකදෙසෙ උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා සකලසරීරං අයපට්‌ටෙන බන්‌ධිත්‌වා විය ගණ්‌හාති. ආතඞ්‌කොති කිච්‌ඡජීවිතකරො රොගො. අථ වා යාපෙතබ්‌බරොගො ආතඞ්‌කො, ඉතරො ආබාධො. ඛුද්‌දකො වා රොගො ආතඞ්‌කො, බලවා ආබාධො. කෙචි පන ‘අජ්‌ඣත්‌තසමුට්‌ඨානො ආබාධො, බහිද්‌ධාසමුට්‌ඨානො ආතඞ්‌කො’ති වදන්‌තී’’ති.
ආතඞ්‌කො ආමයො රොගො,
බ්‍යාධා’බාධො ගදො රුජා;
අකල්‌ලඤ්‌චෙව ගෙලඤ්‌ඤං,
නාමං රොගාභිධානකං.
සුක ගතියං. සොකති, සුකො, සුකී. තත්‍ර සුකොති සුවො. සොකති මනාපෙන ගමනෙන ගච්‌ඡතීති සුකො. තස්‌ස භරියා සුකී.
බුක්‌ක භස්‌සනෙ. ඉධ භස්‌සනං නාම සුනඛභස්‌සනං අධිප්‌පෙතං ‘‘සුනඛො භස්‌සිත්‌වා’’ති එත්‌ථ විය, න ‘‘ආවාසො ගොචරං භස්‌ස’’න්‌තිආදීසු විය. වචනසඞ්‌ඛාතං භස්‌සනං, බුක්‌කති සා.
ධක පටිඝාතෙ ගතියඤ්‌ච. පටිඝාතො පටිහනනං. ධකති.
චක තිත්‌තිපටිඝාතෙසු. තිත්‌ති තප්‌පනං, පටිඝාතං පටිහනනංව. චකති.
අක කුටිලගතියං. අකති. එතා කුආදිකා අකපරියන්‌තා ධාතුයො පරස්‌ස භාසාති සද්‌දසත්‌ථවිදූ වදන්‌ති. තෙසං මතෙ එතා ‘‘ති අන්‌ති, තු අන්‌තු’’ ඉච්‌චාදීනංයෙව විසයො. පාළියං පන නියමො නත්‌ථි, තස්‌මා න තං ඉධ පමාණං.
ඉ අජ්‌ඣයනෙ. අජ්‌ඣයනං උච්‌චාරණං සික්‌ඛනං වා, අයති, අධීයති, අජ්‌ඣයති, අධීතෙ, අජ්‌ඣෙනං, අජ්‌ඣායකො. දිබ්‌බං අධීයසෙ මායං. අධීයන්‌ති මහාරාජ, දිබ්‌බමායිධ පණ්‌ඩිතා. අජ්‌ඣෙනමරියා පථවිං ජනින්‌දා. තත්‌ථ අජ්‌ඣායකොති අජ්‌ඣයතීති අජ්‌ඣායකො, මන්‌තෙ පරිවත්‌තෙතීති අත්‌ථො.
උ සද්‌දෙ. අවති, අවන්‌ති. අවසි. එත්‌ථ ‘‘යො ආතුමානං සයමෙව පාවා’’ති පාළි පපුබ්‌බස්‌ස උධාතුස්‌ස පයොගොති දට්‌ඨබ්‌බො. පපුබ්‌බස්‌ස වදධාතුස්‌ස දකාරලොපප්‌පයොගොතිපි වත්‌තුං යුජ්‌ජති.
වඞ්‌ක කොටිල්‌ලෙ. වඞ්‌කති. වඞ්‌කං. වඞ්‌කසද්‌දො හි වක්‌කසද්‌දෙන සමානත්‌ථො, වක්‌කසද්‌දො ච වඞ්‌කසද්‌දෙන. තථා හි –
‘‘යං නිස්‌සිතා ජගතිරුහං, ස්‌වායං අග්‌ගිං පමුඤ්‌චති;
දිසා භජථ වක්‌කඞ්‌ගා, ජාතං සරණතො භය’’න්‌ති.
පාළි දිස්‌සති. අයං පන වක්‌කසද්‌දො සක්‌කටභාසං පත්‌වා කකාරරකාරසඤ්‌ඤොගක්‌ඛරිකො භවති, ධාතුභාවො පනස්‌ස පොරාණෙහි න වුත්‌තො, තස්‌මා ක්‍රියාපදං න දිට්‌ඨං. ඉමස්‌ස පන වඞ්‌කසද්‌දස්‌ස ‘‘වඞ්‌ක කොටිල්‌ලෙ’’ති ධාතුභාවො වුත්‌තො, ‘‘වඞ්‌කතී’’ති ක්‍රියාපදඤ්‌ච, පාළියං තු ‘‘වඞ්‌කතී’’ති ක්‍රියාපදං න දිට්‌ඨං, තථා භාවවාචකො වඞ්‌කසද්‌දොපි. වාච්‌චලිඞ්‌ගො පන අනෙකෙසු ඨානෙසු දිට්‌ඨො. තත්‌ත වඞ්‌කතීති ක්‍රියාපදං පාළියං අවිජ්‌ජමානම්‌පි ගහෙතබ්‌බමෙව නාථතීති ක්‍රියාපදමිව. භාවවාචකස්‌ස පන වඞ්‌කසද්‌දස්‌ස අත්‌ථිතා නත්‌ථිතා ච පාළිආදීසු පුනප්‌පුනං උපපරික්‌ඛිතබ්‌බා. කෙචෙත්‌ථ වදෙය්‍යුං ‘‘යදි භාවවාචකො වඞ්‌කසද්‌දො නත්‌ථි, කථං ‘අට්‌ඨවඞ්‌කං මණිරතනං උළාර’න්‌ති එත්‌ථ සමාසො’’ති. එත්‌ථ පන අට්‌ඨසු ඨානෙසු වඞ්‌කං අට්‌ඨවඞ්‌කං, න අට්‌ඨවඞ්‌කානි යස්‌සාති. දබ්‌බවාචකො හි වඞ්‌කසද්‌දො, න භාවවාචකොති දට්‌ඨබ්‌බං.
වඞ්‌කං වක්‌කඤ්‌ච කුටිලං, ජිම්‌හඤ්‌ච රිම්‌හමනුජු;
වඞ්‌කසද්‌දාදයො එතෙ, වාච්‌චලිඞ්‌ගා තිලිඞ්‌ගිකා.
අථ වා වඞ්‌කසද්‌දොයං, ‘‘වඞ්‌කඝස්‌තා’’තිආදිසු;
බළිසෙ ගිරිභෙදෙ ච, වත්‌තතෙ ස පුමා තදා.
අයඤ්‌හි ‘‘තෙ’මෙ ජනා වඞ්‌කඝස්‌තා සයන්‌ති. යථාපි මච්‌ඡො බළිසං, වඞ්‌කං මංසෙන ඡාදිතං. වඞ්‌කඝස්‌තොව අම්‌බුජො’’තිආදීසු බළිසෙ වත්‌තති.
එත්‌ථ සියා ‘‘නනු ච භො ‘යථාපි මච්‌ඡො බළිසං, වඞ්‌කං මංසෙන ඡාදිත’න්‌ති එත්‌ථ වඞ්‌කසද්‌දො ගුණවාචකො විසෙසනසදො, යෙන බළිසො විසෙසිතො, තෙන වඞ්‌කං කුටිලං බළිසන්‌ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායතී’’ති? තන්‌න, වඞ්‌කසද්‌දෙ අවුත්‌තෙපි බළිසසභාවස්‌ස වඞ්‌කත්‌තා කුටිලත්‌ථො පාකටොති නත්‌ථි විසෙසනසද්‌දෙන පයොජනං. ඉදං පන ‘‘බළිසං වඞ්‌ක’’න්‌ති වචනං ‘‘හත්‌ථි නාගො. සරොරුහං පදුමං. හත්‌ථී ච කුඤ්‌ජරො නාගො’’තිආදිවචනමිව පරියායවචනං, තස්‌මා ‘‘වඞ්‌ක’’න්‌ති පදස්‌ස ‘‘කුටිල’’න්‌ති අත්‌ථො න ගහෙතබ්‌බො. අථ වා යථා ‘‘යථා ආරඤ්‌ඤකං නාගං, දන්‌තිං අන්‌වෙති හත්‌ථිනී’’ති එත්‌ථ නාගසද්‌දස්‌ස දන්‌තීසද්‌දස්‌ස ච අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපරියා යවචනත්‌තෙපි දන්‌තින්‌ති මනොරමදන්‌තයුත්‌තන්‌ති අත්‌ථො සංවණ්‌ණිතො, තථා ‘‘බළිසං වඞ්‌ක’’න්‌ති ඉමෙසම්‌පි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං පරියායවචනත්‌තෙපි වඞ්‌කන්‌ති කුටිලන්‌ති අත්‌ථො වත්‌තබ්‌බො. එවඤ්‌හි සති අත්‌ථො සාලරාජා විය සුඵුල්‌ලිතො හොති, දෙසනා ච විලාසප්‌පත්‌තා, න පන ‘‘වඞ්‌කං බළිස’’න්‌ති සද්‌දානං ගුණගුණීවසෙන සමානාධිකරණභාවො ඉච්‌ඡිතබ්‌බො ‘‘බුද්‌ධො භගවා වෙරඤ්‌ජායං විහරතී’’තිආදීසු ‘‘බුද්‌ධො භගවා’’ති ඉමෙසං විය සමානාධිකරණභාවස්‌ස අනිච්‌ඡිතබ්‌බත්‌තා. න හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු සමානාධිකරණභාවො පොරාණෙහි අනුමතො.
‘‘යත්‌ථ එතාදිසො සත්‌ථා, ලොකෙ අප්‌පටිපුග්‌ගලො;
තථාගතො බලප්‌පත්‌තො, සම්‌බුද්‌ධො පරිනිබ්‌බුතො’’ති,
‘‘බුද්‌ධං බුද්‌ධං නිඛිලවිසයං සුද්‌ධියා යාව සුද්‌ධි’’න්‌ති ච ආදීසු පන අනුමතො. එත්‌ථ හි ‘‘එතාදිසො’’ති ච ‘‘අප්‌පටිපුග්‌ගලො’’ති ච ‘‘තථාගතො’’ති ච ‘‘බලප්‌පත්‌තො’’ති ච ‘‘සම්‌බුද්‌ධො’’ති ච ‘‘පරිනිබ්‌බුතො’’ති ච ඉමානි ‘‘සත්‌ථා’’ති අනෙන පදෙන සමානාධිකරණානි. තථා ‘‘බුද්‌ධං බුද්‌ධ’’න්‌ති ද්‌වින්‌නං පදානං පච්‌ඡිමං පුරිමෙන සමානාධිකරණං භවති.
ඉති ‘‘යථාපි මච්‌ඡො බළිසං, වඞ්‌කං මංසෙන ඡාදිත’’න්‌ති එත්‌ථ වඞ්‌කසද්‌දො බළිසස්‌සාභිධානන්‌තරං, න ගුණවාචකො. එවං වඞ්‌කසද්‌දො බළිසෙ වත්‌තති. ‘‘කඞ්‌කං ගච්‌ඡාම පබ්‌බතං. දූරෙ වඞ්‌කතපබ්‌බතො’’තිආදීසු පන ගිරිවිසෙසෙ වත්‌තති. එත්‌ථ ච ‘‘වඞ්‌කපබ්‌බතො’’ති වත්‌තබ්‌බෙ සුඛුච්‌චාරණත්‌ථං නිරුත්‌තිනයෙන මජ්‌ඣෙ අනිමිත්‌තං තකාරාගමං කත්‌වා ‘‘වඞ්‌කතපබ්‌බතො’’ති වුත්‌තං. අථ වා වඞ්‌කොයෙව වඞ්‌කතා, යථා දෙවො එව දෙවතා. යථා ච දිසා එව දිසතාති, එවං තාපච්‌චයවසෙන වඞ්‌කතා ච සා පබ්‌බතො චාති ‘‘වඞ්‌කතපබ්‌බතො’’ති වුත්‌තං, මජ්‌ඣෙ රස්‌සවසෙන චෙතං දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා වඞ්‌කමස්‌ස සණ්‌ඨානමත්‌ථීති වඞ්‌කතොති මන්‌තුඅත්‌ථෙ තපච්‌චයො, යථා පබ්‌බමස්‌ස අත්‌ථීති පබ්‌බතොති. එවං වඞ්‌කතො ච සො පබ්‌බතො චාති වඞ්‌කතපබ්‌බතො. ‘‘වඞ්‌කපබ්‌බතො’’ ඉච්‌චෙව වා පණ්‌ණත්‌ති, පාදක්‌ඛරපාරිපූරියා පන ‘‘දූරෙ වඞ්‌කතපබ්‌බතො’’ති වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
ලොක දස්‌සනෙ. ලොකති. ලොකො. ආලොකොති අඤ්‌ඤානිපි රූපානි ගහෙතබ්‌බානි. චුරාදිගණං පන පත්‌වා ඉමිස්‌සා ‘‘ලොකෙති, ලොකයති, ඔලොකෙති, ඔලොකයතී’’තිආදිනා රූපානි භවන්‌ති. ලොකොති තයො ලොකා සඞ්‌ඛාරලොකො සත්‌තලොකො ඔකාසලොකොති. තත්‌ථ ‘‘එකො ලොකො, සබ්‌බෙ සත්‌තා ආහාරට්‌ඨිතිකා’’ති ආගතො සඞ්‌ඛාරො එව ලොකො සඞ්‌ඛාරලොකො. සත්‌තා එව ලොකො සත්‌තලොකො. චක්‌කවාළසඞ්‌ඛාතො ඔකාසො එව ලොකො ඔකාසලොකො, යො ‘‘භාජනලොකො’’තිපි වුච්‌චති. තෙසු සඞ්‌ඛාරො ලුජ්‌ජතීති ලොකොති. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා ‘‘ලුජ්‌ජති පලුජ්‌ජතීති ඛො භික්‌ඛු තස්‌මා ලොකොති වුච්‌චතී’’ති. ලොකියති එත්‌ථ පුඤ්‌ඤපාපං තබ්‌බිපාකො චාති සත්‌තො ලොකො. ලොකියති විචිත්‌තාකාරතො දිස්‌සතීති චක්‌කවාළසඞ්‌ඛාතො ඔකාසො ලොකො. යස්‌මා පන ලොකසද්‌දො සමූහෙපි දිස්‌සති, තස්‌මා ලොකියති සමුදායවසෙන පඤ්‌ඤාපියතීති ලොකො, සමූහොති අයම්‌පි අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. අථ වා ලොකොති තයො ලොකා කිලෙසලොකො භවලොකො ඉන්‌ද්‍රියලොකොති. තෙසං සරූපං චුරාදිගණෙ කථෙස්‌සාම බහුවිධතඤ්‌ච. බහිද්‌ධා පන කවීහි ‘‘ලොකො තු භුවනෙ ජනෙ’’ති එත්‌තකමෙව වුත්‌තං.
සිලොක සඞ්‌ඝාතෙ. සඞ්‌ඝාතො පිණ්‌ඩනං. සිලොකති, සිලොකො, සිලොකමනුකස්‌සාමි. අක්‌ඛරපදනියමිතො වචනසඞ්‌ඝාතො සිලොකො. සො පජ්‌ජන්‌ති වුච්‌චති, තථා හි ‘‘සිලොකො යසස්‌සි පජ්‌ජෙ’’ති කවයො වදන්‌ති.
දෙක ධෙක සද්‌දුස්‌සාහෙසු. සද්‌දො රවො, උස්‌සාහො වායාමො. දෙකති. ධෙකති.
රෙක සකි සඞ්‌කායං. රෙකති. සඞ්‌කති, තස්‌මිං මෙ සඞ්‌කතෙ මනො. සඞ්‌කා.
අකි ලක්‌ඛණෙ. අඞ්‌කති, අඞ්‌කො, සසඞ්‌කො.
මකි මණ්‌ඩනෙ. මණ්‌ඩනං භූසනං, මඞ්‌කති.
කත ලොලියෙ. ලොලභාවො ලොලියං යථා දක්‌ඛියං. කකති, කාකො, කාකී. එත්‌ථ ‘‘කාකො, ධඞ්‌කො, වායසො, බලි, භොජි, අරිට්‌ඨො’’ති ඉමානි කාකාභිධානානි.
කුක වක ආදානෙ. කුකති, වකති, කොකො, වකො. එත්‌ථ කොකොති අරඤ්‌ඤසුනඛො. වකොති ඛුද්‌දකවනදීපිකො, බ්‍යග්‌ඝොතිපි වදන්‌ති.
වක දිත්‌තියං පටිඝාතෙ ච. දිත්‌ති සොභා, වකති.
කකි වකි සක්‌ක තික ටික සෙක ගත්‍යත්‌ථා. කඞ්‌කති, වඞ්‌කති, සක්‌කති, නිසක්‌කති, පරිසක්‌කති, ඔසක්‌කති, වධාය පරිසක්‌කනං. බිළාරනිසක්‌කමත්‌තම්‌පි. තෙකති, ටෙකති, ටීකා සෙකති. එත්‌ථ ටීකාති ටිකියති ජානියති සංවණ්‌ණනාය අත්‌ථො එතායාති ටීකා. එතා ඉධාතුආදිකා සෙකපරියන්‌තා ධාතුයො ‘‘අත්‌තනොභාසා’’ති සද්‌දසත්‌ථවිදූ වදන්‌ති. තෙසං මතෙ එතා ‘‘තෙ අන්‌තෙ, තං අන්‌තං’’ඉච්‌චාදීනංයෙව විසයො, පාවචනෙ පන නියමො නත්‌ථි.
හික්‌ක අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙ. අබ්‍යත්‌තසද්‌දො අවිභාවිතත්‌ථසද්‌දො නිරත්‌ථකසද්‌දො ච. හික්‌කති, හික්‌කතෙ. ඉමං ‘‘උභයතොභාසා’’ති වදන්‌ති. ඉදං තු පාවචනෙන සංසන්‌දති. පරස්‌සත්‌තනොභාසානඤ්‌හි ධාතූනං ‘‘භවති, භවතෙ, බාධතෙ, බාධතී’’තිආදිනා යෙභුය්‍යෙන ද්‌විධා ද්‌විධා රූපානි සාසනෙ දිස්‌සන්‌ති.
ඉමානි කකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඛකාරන්‌තධාතු
ඛා පකථනෙ ඛ්‍යා ච. පකථනං ආචික්‌ඛනං දෙසනං වා. ඛාති, සඞ්‌ඛාති. ආපුබ්‌බත්‌තෙ විසදිසභාවෙන ඛාත්‍යක්‌ඛරස්‌ස ද්‌විත්‌තං, ආකාරස්‌ස ච සඤ්‌ඤොගපුබ්‌බත්‌තා රස්‌සත්‌තං, අක්‌ඛාති. අක්‌ඛාසි පුරිසුත්‌තමො. අක්‌ඛෙය්‍යං තෙ අහං අය්‍යෙ. ධම්‌මො සඞ්‌ඛායති. අක්‌ඛායති. අත්‍ර පන කකාරලොපො. ස්‌වාඛාතො භගවතා ධම්‌මො. සඞ්‌ඛාතො. අක්‌ඛාතො. අක්‌ඛාතාරො තථාගතා. සඞ්‌ඛාතා සබ්‌බධම්‌මානං විධුරො. සඞ්‌ඛා, පටිසඞ්‌ඛා. ක්‍රියං ආක්‍යාති කථෙතීති ආඛ්‍යාතං. කෙචි පන ‘‘ස්‌වාඛාතො’’ති ච ‘‘ස්‌වාක්‌ඛ්‍යාතො’’ති ච ‘‘ස්‌වාඛ්‍යාතො’’ති ච පදමිච්‌ඡන්‌ති. තත්‌ථ පච්‌ඡිමානි සක්‌කටභාසාතො නයං ගහෙත්‌වා වුත්‌තානි, ඉතරං යථාඨිතරූපනිප්‌ඵත්‌තිවසෙන, අතො යථාදස්‌සිතපදානියෙව පසත්‌ථතරානි. තත්‌ථ සඞ්‌ඛාසද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරො නීයතෙ – සඞ්‌ඛාසද්‌දො ඤාණකොට්‌ඨාසපඤ්‌ඤත්‌තිගණනාසු දිස්‌සති. ‘‘සඞ්‌ඛායෙකං පටිසෙවතී’’තිආදීසු හි ඤාණෙ දිස්‌සති. ‘‘පපඤ්‌චසඤ්‌ඤාසඞ්‌ඛා සමුදාචරන්‌තී’’තිආදීසු කොට්‌ඨාසෙ. ‘‘තෙසං තෙසං ධම්‌මානං සඞ්‌ඛා සමඤ්‌ඤා’’තිආදීසු පඤ්‌ඤත්‌තියං. ‘‘න සුකරං සඞ්‌ඛාතු’’න්‌තිආදීසු ගණනායං. එත්‌ථෙතං වුච්‌චති –
‘‘ඤාණපඤ්‌ඤත්‌තිකොට්‌ඨාස-ගණනාසු පදිස්‌සති;
සඞ්‌ඛාසද්‌දොති දීපෙය්‍ය, ධම්‌මදීපස්‌ස සාසනෙ’’ති.
ඛි ඛයෙ. ඛියනධම්‌මං ඛීයති. සාසනානුරූපෙන සරෙ ඉකාරස්‌ස ඉය්‍යාදෙසො, ඛිය්‍යති. ‘‘ඛයො, ඛං’’ ඉච්‌චපි රූපානි ඤෙය්‍යානි. තත්‌ථ ඛයොති ඛියනං ඛයො. අථ වා ඛියන්‌ති කිලෙසා එත්‌ථාති ඛයො, මග්‌ගනිබ්‌බානානි. ඛයසඞ්‌ඛාතෙන මග්‌ගෙන පාපුණියත්‌තා ඵලම්‌පි ඛයො. ඛන්‌ති තුච්‌ඡං සුඤ්‌ඤං විවිත්‌තං රිත්‌තං, ඛන්‌ති වා ආකාසො.
ඛි නිවාසෙ. ඛීයති, ඛිය්‍යති වා. සාසනානුරූපෙන ඉකාරස්‌ස ඊය ඉය්‍යාදෙසො දට්‌ඨබ්‌බො. අයං දිවාදිගණෙපි පක්‌ඛිපිතබ්‌බො. ඛං ඛයං. අභිරමණීයං රාජක්‌ඛයං. තත්‌ථ ඛීයතීති නිවසති. ඛන්‌ති චක්‌ඛාදිඉන්‌ද්‍රියං චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනං නිවාසට්‌ඨෙන. ඛයන්‌ති නිවෙසනං. රාජක්‌ඛයන්‌ති රඤ්‌ඤො නිවෙසනං. අත්‍රායං පාළි –
කුසෙන ජාතඛත්‌තියං, සවණ්‌ණමණිමෙඛලං;
පූජිතා ඤාතිසඞ්‌ඝෙහි, න ගච්‌ඡසි යමක්‌ඛය’’න්‌ති.
තත්‌ථ යමක්‌ඛයන්‌ති යමනිවෙසනං.
ඛු සද්‌දෙ. ඛොති ඛවති.
ඛෙ ඛාදනසත්‌තාසු. ඛායති. උන්‌දූරා ඛායන්‌ති. වික්‌ඛායිතකං. ගොඛායිතකං. අස්‌සිරී විය ඛායති. දිසාපි මෙ න පක්‌ඛායන්‌ති. එත්‌ථාදිම්‌හි කායතීති ඛාදති. අථ වා උපට්‌ඨාති පඤ්‌ඤායති.
සුඛ දුක්‌ඛ තක්‍රියායං. තක්‍රියාති සුඛදුක්‌ඛානං වෙදනානං ක්‍රියා, සුඛනං දුක්‌ඛනන්‌ති වුත්‌තං හොති. අකම්‌මකා ඉමෙ ධාතවො. සුඛති, දුක්‌ඛති. සුඛං, දුක්‌ඛං. සුඛිතො, දුක්‌ඛිතො. සුඛං සාතං පීණනං, දුක්‌ඛං විඝාතං අඝං කිලෙසො. තත්‌ථ සුඛන්‌ති සුඛයතීති සුඛං. යස්‌සුප්‌පජ්‌ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්‌ථො. දුක්‌ඛන්‌ති දුක්‌ඛයතීති දුක්‌ඛං. යස්‌සුප්‌පජ්‌ජති, තං දුක්‌ඛිතං කරොතීති අත්‌ථො. ඉමානි නිබ්‌බචනානි කාරිතවසෙන වුත්‌තානීති දට්‌ඨබ්‌බං අට්‌ඨකථායං සුඛදුක්‌ඛසද්‌දත්‌ථං වදන්‌තෙහි ගරූහි සුඛයති දුක්‌ඛයතිසද්‌දානං කම්‌මත්‌ථමාදාය විවරණස්‌ස කතත්‌තා. තථා හි ‘‘සුඛෙති සුඛයති, සුඛාපෙති සුඛාපයති, දුක්‌ඛෙති දුක්‌ඛයති, දුක්‌ඛාපෙති දුක්‌ඛාපයතී’’ති ඉමානි තෙසං කාරිතපදරූපානි, අත්‌තානං සුඛෙති පීණෙතීති ච, සුඛයති සුඛං, දුක්‌ඛයතීති දුක්‌ඛන්‌ති ච,
මරණං මෙ පුරෙ සියා;
පුත්‌තෙ ච මෙ පපුත්‌තෙ ච,
සුඛාපෙය්‍ය මහොසධො’’ති ච
පාළිආදිදස්‌සනතො. සද්‌දසත්‌ථෙ පන ධාතුපාඨසඞ්‌ඛෙපෙ ච ඉමෙ ධාතවො චුරාදිගණෙයෙව වුත්‌තා. ‘‘සුඛයති දුක්‌ඛයතී’’ති ච අකාරිතානි සුද්‌ධකත්‌තුපදානි ඉච්‌ඡිතානි. මයං තු තෙසං තබ්‌බචනං සුද්‌ධකත්‌තරි ච තානි පදරූපානි න ඉච්‌ඡාම පාළිආදීහි විරුද්‌ධත්‌තා, තස්‌මායෙව තෙ ඉමස්‌මිං භූවාදිගණෙ වුත්‌තා. අයඤ්‌හි සුද්‌ධකත්‌තුවිසයෙ අස්‌මාකං රුචි ‘‘සුඛතීති සුඛිතො, දුක්‌ඛතීති දුක්‌ඛිතො’’ති.
නනු ච භො ‘‘සුඛති දුක්‌ඛතී’’ති ක්‍රියාපදානි බුද්‌ධවචනෙ න දිස්‌සන්‌තීති? සච්‌චං, එවං සන්‌තෙපි අට්‌ඨකථානයවසෙන ගහෙතබ්‌බත්‌තා දිස්‌සන්‌තියෙව නාම. න හි සබ්‌බථා සබ්‌බෙසං ධාතූනං රූපානි සාසනෙ ලොකෙ වා ලබ්‌භන්‌ති, එකච්‌චානි පන ලබ්‌භන්‌ති, එකච්‌චානි න ලබ්‌භන්‌ති. එවං සන්‌තෙපි නයවසෙන ලබ්‌භන්‌තියෙව. ‘‘කප්‌පයව්‌හො පතිස්‌සතා’’ති හි දිට්‌ඨෙ ‘‘චරව්‌හො භුඤ්‌ජව්‌හො’’තිආදීනිපි නයවසෙන දිට්‌ඨානියෙව නාම.
තත්‍ර පනායං නයො. විසුද්‌ධිමග්‌ගාදීසු හි ‘‘එකද්‌වියොජනමත්‌තම්‌පි අද්‌ධානං ගතස්‌ස වායො කුප්‌පති, ගත්‌තානි දුක්‌ඛන්‌තී’’ති එවං භූවාදිගණිකං අකම්‌මකං සුද්‌ධකත්‌තුවාචකං ‘‘දුක්‌ඛන්‌තී’’ති ක්‍රියාපදං දිස්‌සති. තස්‌මිං දිට්‌ඨියෙව ‘‘සුඛති, සුඛන්‌ති. සුඛසි, සුඛථ. සුඛාමි, සුඛාමා’’තිආදීනි ච ‘‘දුක්‌ඛති, දුක්‌ඛන්‌ති. දුක්‌ඛසි, දුක්‌ඛථා’’තිආදීනිච දිට්‌ඨානි නාම හොන්‌ති දිට්‌ඨෙන අදිට්‌ඨස්‌ස තාදිසස්‌ස අනවජ්‌ජස්‌ස නයස්‌ස ගහෙතබ්‌බත්‌තා, තස්‌මා ‘‘සුඛතීති සුඛිතො, දුක්‌ඛතීති දුක්‌ඛිතො’’ති භූවාදිනයො එව ගහෙතබ්‌බො, න පන චුරාදිනයො. අපරම්‌පෙත්‌ථ නිබ්‌බචනං, සුඛං සඤ්‌ජාතං එතස්‌සාති සුඛිතො, සඤ්‌ජාතසුඛොති අත්‌ථො. එස නයො දුක්‌ඛිතොති එත්‌ථාපි. අථ වා සුඛෙන ඉතො පවත්‌තොති සුඛිතො. එස නයො ‘‘දුක්‌ඛිතො’’ති එත්‌ථාපි. දුල්‌ලභායං නීති සාධුකං මනසි කාතබ්‌බා.
මොක්‌ඛ මුච්‌චනෙ. අකම්‌මකොයං ධාතු. මොක්‌ඛති. මොක්‌ඛො. පාතිමොක්‌ඛො. කාරිතෙ ‘‘මොක්‌ඛෙති, මොක්‌ඛයති, මොක්‌ඛාපෙති, මොක්‌ඛාපයතී’’ති රූපානි. කෙචි පනිමං ‘‘මොක්‌ඛ මොචනෙ’’ති පඨිත්‌වා චුරාදිගණෙ පක්‌ඛිපන්‌ති. තෙසං මතෙ ‘‘මොක්‌ඛෙති, මොක්‌ඛයතී’’ති සුද්‌ධකත්‌තුපදානි භවන්‌ති. එතානි පාළියා අට්‌ඨකථාය ච විරුජ්‌ඣන්‌ති. තථා හි ‘‘මොක්‌ඛන්‌ති මාරබන්‌ධනා. න මෙ සමණෙ මොක්‌ඛසි. මහායඤ්‌ඤං යජිස්‌සාම, එවං මොක්‌ඛාම පාපකා’’ති පාළියා විරුජ්‌ඣන්‌ති. ‘‘යො නං පාති රක්‌ඛති, තං මොක්‌ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්‌ඛෙහීති පාතිමොක්‌ඛො’’ති අට්‌ඨකථාය ච විරුජ්‌ඣන්‌ති, තස්‌මා පාළියං ‘‘මොක්‌ඛෙසි මොක්‌ඛෙමා’’ති ච අවත්‌වා ‘‘මොක්‌ඛසි, මොක්‌ඛාමා’’ති සුද්‌ධකත්‌තුවාචකං වුත්‌තං, තඤ්‌ච ඛො අපාදානවිසයං කත්‌වා. අට්‌ඨකථායං පන ‘‘මොක්‌ඛෙති, මොචෙතී’’ති හෙතුකත්‌තුවාචකං වුත්‌තං, තම්‌පි අපාදානවිසයංයෙව කත්‌වා. එවං ඉමස්‌ස ධාතුනො සුද්‌ධකත්‌තුවිසයෙ අකම්‌මකභාවො විදිතො, හෙතුකත්‌තුවිසයෙ එකකම්‌මකභාවො විදිතො මුච පච ඡිදාදයො විය. මොක්‌ඛධාතු ද්‌විගණිකොති චෙ? න, අනෙකෙසු සාට්‌ඨකථෙසු පාළිප්‌පදෙසෙසු ‘‘මොක්‌ඛෙති, මොක්‌ඛයතී’’ති සුද්‌ධකත්‌තුරූපානං අදස්‌සනතොති දට්‌ඨබ්‌බං.
කක්‌ඛ හසනෙ. කක්‌ඛති.
ඔඛ රාඛ ලාඛ දාඛ ධාඛ සොසනාලමත්‌ථෙසු. ඔඛති. රාඛති. ලාඛති. දාඛති. ධාඛති.
උඛ නඛ මඛ රඛ ලඛ රඛි ලඛි ඉඛි රිඛි ගත්‍යත්‌ථා. උඛති. නඛති. මඛති. රඛති. ලඛති. රඞ්‌ඛති. ලඞ්‌ඛති. ඉඞ්‌ඛති. රිඞ්‌ඛති.
රක්‌ඛ පාලනෙ. රක්‌ඛති. රක්‌ඛා, රක්‌ඛණං, සීලං රක්‌ඛිතො දෙවදත්‌තො, සීලං රක්‌ඛිතං දෙවදත්‌තෙන, සීලං රක්‌ඛකො දෙවදත්‌තො.
අක්‌ඛ බ්‍යත්‌තිසඞ්‌ඛාතෙසු. අක්‌ඛති, අක්‌ඛි, අක්‌ඛං.
නික්‌ඛ චුම්‌බනෙ. නික්‌ඛති, නික්‌ඛං.
නක්‌ඛ ගතියං. නක්‌ඛති. නක්‌ඛත්‌තං. එත්‌ථ නක්‌ඛත්‌තන්‌ති එත්‌තො ඉතො චාති විසමගතියා අගන්‌ත්‌වා අත්‌තනො වීථියාව ගමනෙන නක්‌ඛනං ගමනං තායති රක්‌ඛතීති නක්‌ඛත්‌තං. පොරාණා පන ‘‘නක්‌ඛරන්‌ති න නස්‌සන්‌තීති නක්‌ඛත්‌තානී’’ති කථයිංසු. ‘‘නක්‌ඛත්‌තං, ජොති, නිරික්‌ඛං, භං’’ ඉච්‌චෙතෙ පරියායා.
වෙක්‌ඛ වෙක්‌ඛනෙ. වෙක්‌ඛති.
මක්‌ඛ සඞ්‌ඛතෙ. මක්‌ඛති.
තක්‌ඛ තපනෙ. තපනං සංවරණං. තක්‌ඛති.
සුක්‌ඛ අනාදරෙ. සුක්‌ඛති.
කඛි වඛි මඛි කඞ්‌ඛායං. සත්‌ථරි කඞ්‌ඛති. වඞ්‌ඛති, මඞ්‌ඛති. ‘‘කඞ්‌ඛා කඞ්‌ඛායනා කඞ්‌ඛායිතත්‌තං විමති විචිකිච්‌ඡා ද්‌වෙළ්‌හකං ද්‌වෙධාපථො සංසයො අනෙකංසගාහො ආසප්‌පනා පරිසප්‌පනා අපරියොගාහනා ථම්‌භිතත්‌තං චිත්‌තස්‌ස මනොවිලෙඛො’’ ඉච්‌චෙතෙ කඞ්‌ඛාපරියායා. එතෙසු පන –
විචිකිච්‌ඡා’’ති එතානි, නාමානියෙව පායතො.
කඛි ඉච්‌චායං. ධනං කඞ්‌ඛති, අභිකඞ්‌ඛති, නාභිකඞ්‌ඛාමි මරණං. අභිකඞ්‌ඛිතං ධනං.
දඛි ධඛි ඝොරවාසිතෙ කඞ්‌ඛායඤ්‌ච. දඞ්‌ඛති. ධඞ්‌ඛති.
උක්‌ඛ සෙචනෙ. උක්‌ඛති.
කඛ හසනෙ. කඛති.
ජක්‌ඛ භක්‌ඛණෙ ච. හසනානුකඩ්‌ඪනත්‌ථං චකාරො. ජක්‌ඛති.
ලිඛ ලෙඛනෙ. ලිඛති, සල්‌ලෙඛති. අතිසල්‌ලෙඛතෙවායං සමණො. ලෙඛා, ලෙඛනං, ලෙඛකො, ලිඛිතං, සල්‌ලෙඛපටිපත්‌ති, එතා දඛිආදිකා ලිඛපරියන්‌තා ‘‘පරස්‌සභාසා’’ති සද්‌දසත්‌ථවිදූ වදන්‌ති.
ධුක්‌ඛ ධික්‌ඛ සන්‌දීපනකිලෙසනජීවනෙසු. ධුක්‌ඛති. ධික්‌ඛති. සද්‌දසත්‌ථවිදූ පන ‘‘ධුක්‌ඛතෙ ධික්‌ඛතෙ’’ති අත්‌තනොභාසං වදන්‌ති. තථා ඉතො පරානි රූපානිපි.
රුක්‌ඛ වක්‌ඛ වරණෙ. වරණං සංවරණං. රුක්‌ඛති. වක්‌ඛති. රුක්‌ඛො, වක්‌ඛො. එත්‌ථ ච වක්‌ඛොති රුක්‌ඛොයෙව. තථා හි ‘‘සාදූනි රමණීයානි, සන්‌ති වක්‌ඛා අරඤ්‌ඤජා’’ති ජාතකපාඨො දිස්‌සති. ඉමානි පන රුක්‌ඛස්‌ස නාමානි –
‘‘රුක්‌ඛො මහීරුහො වක්‌ඛො, පාදපො ජගතීරුහො;
අගො නගො කුජො සාඛී, සාලො ච විටපී තරු;
දුමො ඵලී තු ඵලවා, ගච්‌ඡො තු ඛුද්‌දපාදපො’’ති.
කෙචෙත්‌ථ වදෙය්‍යුං ‘‘නනු ච සාලසද්‌දෙන සාලරුක්‌ඛොයෙව වුත්‌තො, නාඤ්‌ඤො ‘සාලා ඵන්‌දනමාලුවා’ති පයොගදස්‌සනතො, අථ කිමත්‌ථං සාලසද්‌දෙන යො කොචි රුක්‌ඛො වුත්‌තො’’ති? න සාලරුක්‌ඛොයෙව සාලසද්‌දෙන වුත්‌තො, අථ ඛො සාලරුක්‌ඛෙපි වනප්‌පතිජෙට්‌ඨරුක්‌ඛෙපි යස්‌මිං කස්‌මිඤ්‌චි රුක්‌ඛෙපි ‘‘සාලො’’ති වොහාරස්‌ස දස්‌සනතො අඤ්‌ඤෙපි රුක්‌ඛා වුත්‌තා. තථා හි සාලරුක්‌ඛොපි ‘‘සාලො’’ති වුච්‌චති. යථාහ ‘‘සෙය්‍යථාපි භික්‌ඛවෙ ගාමස්‌ස වා නිගමස්‌ස වා අවිදූරෙ මහන්‌තං සාලවනං, තඤ්‌චස්‌ස එලණ්‌ඩෙහි සඤ්‌ඡන්‌නං. අන්‌තරෙන යමකසාලාන’’න්‌ති. වනප්‌පතිජෙට්‌ඨරුක්‌ඛොපි. යථාහ –
‘‘තවෙව දෙව විජිතෙ, තවෙවුය්‍යානභූමියා;
උජුවංසා මහාසාලා, නීලොභාසා මනොරමා’’ති.
යො කොචි රුක්‌ඛොපි. යථාහ ‘‘අථ ඛො තං භික්‌ඛවෙ මාලුවබීජං අඤ්‌ඤතරස්‌මිං සාලමූලෙ නිපතෙය්‍යා’’ති. අත්‍රිදං වුච්‌චති –
‘‘සාලරුක්‌ඛෙ ජෙට්‌ඨරුක්‌ඛෙ,
යස්‌මිං කස්‌මිඤ්‌චි පාදපෙ;
සාලො ඉති රවො සාලා,
සන්‌ධාගාරෙ ථියං සියා’’ති.
සික්‌ඛ විජ්‌ජොපාදානෙ. සික්‌ඛති. සික්‌ඛා, සික්‌ඛනං, සික්‌ඛිතං සිප්‌පං, සික්‌ඛකො, සික්‌ඛිතො, සෙක්‌ඛො, අසෙක්‌ඛො. කකාරලොපෙ ‘‘සෙඛො අසෙඛො’’ති රූපානි භවන්‌ති. තත්‌ථ සික්‌ඛිතොති සඤ්‌ජාතසික්‌ඛො, අසික්‌ඛීති වා සික්‌ඛිතො, තථා හි කත්‌තුප්‌පයොගො දිස්‌සති ‘‘අහං ඛො පන සුසික්‌ඛිතො අනවයො සකෙ ආචරියකෙ කුම්‌භකාරකම්‌මෙ’’ති.
භික්‌ඛ යාචනෙ. භික්‌ඛති. භික්‌ඛු, භික්‌ඛා, භික්‌ඛනං, භික්‌ඛකො, භික්‌ඛිතං භොජනං. එත්‌ථ පන ‘‘භික්‌ඛු යති සමණො මුනි පබ්‌බජිතො අනගාරො තපස්‌සී තපොධනො’’ ඉච්‌චෙතානි පරියායවචනානි. එතෙසු සාසනෙ ‘‘භික්‌ඛූ’’ති උපසම්‌පන්‌නො වුච්‌චති. කදාචි පන ‘‘භික්‌ඛුසතං භොජෙසි, භික්‌ඛුසහස්‌සං භොජෙසී’’තිආදීසු සාමණෙරෙපිඋපාදාය ‘‘භික්‌ඛූ’’ති වොහාරො පවත්‌තති, තාපසාපි ච සමණසද්‌දාදීහි වුච්‌චන්‌ති, ‘‘අහූ අතීතමද්‌ධානෙ, සමණො ඛන්‌තිදීපනො’’තිආදි එත්‌ථ නිදස්‌සනං.
දක්‌ඛ වුද්‌ධියං සීඝත්‌තෙ ච. දක්‌ඛති, දක්‌ඛිණා, දක්‌ඛො. දක්‌ඛන්‌ති වද්‌ධන්‌ති සත්‌තා එතාය යථාධිප්‌පෙතාහි සම්‌පත්‌තීහි ඉද්‌ධා වුද්‌ධා උක්‌කංසගතා හොන්‌තීති දක්‌ඛිණා, දාතබ්‌බවත්‌ථු. දක්‌ඛති කුසලකම්‌මෙ අඤ්‌ඤස්‌මිඤ්‌ච කිච්‌චාකිච්‌චෙ අදන්‌ධතාය සීඝං ගච්‌ඡතීති දක්‌ඛො, ඡෙකො, යො ‘‘කුසලො’’තිපි වුච්‌චති.
දික්‌ඛ මුණ්‌ඩිඔපනයනනියමබ්‌බතාදෙසෙසු. දික්‌ඛධාතු මුණ්‌ඩියෙ, උපනයනෙ, නියමෙ, වතෙ, ආදෙසෙ ච පවත්‌තති. දික්‌ඛති. දික්‌ඛිතො මුණ්‌ඩො. එත්‌ථ සියා – නනු ච භො සරභඞ්‌ගජාතකෙ ‘‘ගන්‌ධො ඉසීනං චිරදික්‌ඛිතානං, කායා චුතො ගච්‌ඡති මාලුතෙනා’’ති එතස්‌මිං පදෙසෙ අට්‌ඨකථාචරියෙහි ‘‘චිරදික්‌ඛිතානන්‌ති චිරපබ්‌බජිතාන’’න්‌ති වුත්‌තං. න හි තත්‌ථ ‘‘චිරමුණ්‌ඩාන’’න්‌ති වුත්‌තං. එවං සන්‌තෙ කස්‌මා ඉධ ‘‘දික්‌ඛධාතු මුණ්‌ඩියෙ වුත්‌තා’’ති? සච්‌චං, තත්‌ථ පන දික්‌ඛිතසද්‌දස්‌ස පබ්‌බජිතෙ වත්‌තනතො ‘‘චිරපබ්‌බජිතාන’’න්‌ති වුත්‌තං, න ධාතුඅත්‌ථස්‌ස විභාවනත්‌ථං. ඉද පන ධාතුඅත්‌ථවිභාවනත්‌ථං මුණ්‌ඩියෙ වුත්‌තා. තාපසා හි මුණ්‌ඩියත්‌ථවාචකෙන දික්‌ඛිතසද්‌දෙන වත්‌තුං යුත්‌තා. තථා හි අට්‌ඨකථාචරියෙහි චක්‌කවත්‌තිසුත්‌තත්‌ථවණ්‌ණනායං ‘‘කෙසමස්‌සුං ඔහාරෙත්‌වා කාසායානි වත්‌ථානි අච්‌ඡාදෙත්‌වා’’ති ඉමිස්‌සා පාළියා අත්‌ථවිවරණෙ ‘‘තාපසපබ්‌බජ්‌ජං පබ්‌බජන්‌තාපි හි පඨමං කෙසමස්‌සුං ඔහාරෙන්‌ති, තතො පට්‌ඨාය පරූළ්‌හකෙසෙ බන්‌ධිත්‌වා විවරන්‌ති, තෙන වුත්‌තං කෙසමස්‌සුං ඔහාරෙත්‌වා’’ති එවං අත්‌ථො සංවණ්‌ණිතො.
ඉක්‌ඛ දස්‌සනඞ්‌කෙසු. ඉක්‌ඛති, උපෙක්‌ඛති, අපෙක්‌ඛති. උපෙක්‌ඛා, අපෙක්‌ඛා, පච්‌චවෙක්‌ඛණා. කකාරලොපෙ ‘‘උපෙඛා, අපෙඛා, උපසම්‌පදාපෙඛො’’ති රූපානි භවන්‌ති.
දුක්‌ඛ හිංසාගතීසු. දක්‌ඛති. දක්‌ඛකො.
චික්‌ඛ චක්‌ඛ වියත්‌තියං වාචායං. චික්‌ඛති, ආචික්‌ඛති, අබ්‌භාචික්‌ඛති. ආචික්‌ඛකො. චක්‌ඛති, චක්‌ඛු. එත්‌ථ චක්‌ඛූති චක්‌ඛතීති චක්‌ඛු, සමවිසමං අභිබ්‍යත්‌තං වදන්‌තං විය හොතීති අත්‌ථො. අථ වා ‘‘සූපං චක්‌ඛති, මධුං චක්‌ඛතී’’තිආදීසු විය යස්‌මා අස්‌සාදත්‌ථොපි චක්‌ඛුසද්‌දො භවති, තස්‌මා ‘‘චක්‌ඛති විඤ්‌ඤාණාධිට්‌ඨිතං රූපං අස්‌සාදෙන්‌තං විය හොතී’’ති අස්‌සාදත්‌ථොපි ගහෙතබ්‌බො. ‘‘චක්‌ඛුං ඛො මාගණ්‌ඩියං රූපාරාමං රූපරතං රූපසම්‌මුදිත’’න්‌ති හි වුත්‌තං. සතිපි සොතාදීනං සද්‌දාරාමතාදිභාවෙ නිරූළ්‌හත්‌තා නයනෙ එව චක්‌ඛුසද්‌දො පවත්‌තති පඞ්‌කජාදිසද්‌දා විය පදුමාදීසු.
චක්‌ඛ’ක්‌ඛි නයනං, ලොචනං දිට්‌ඨි දස්‌සනං;
පෙක්‌ඛනං අච්‌ඡි පම්‌හං තු, ‘‘පඛුම’’න්‌ති පවුච්‌චති.
එතා රුක්‌ඛාදිකා චක්‌ඛපරියන්‌තා ‘‘අත්‌තනොභාසා’’ති සද්‌දසත්‌ථවිදූ වදන්‌ති.
ඛකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ගකාරන්‌තධාතු
ගු කරීසුස්‌සග්‌ගෙ. කරීසුස්‌සග්‌ගො වච්‌චකරණං. ගවති. ගෙ සද්‌දෙ. ගායති. ගීතං.
වග්‌ග ගතියං. වග්‌ගති. වග්‌ගො, වග්‌ගිතං. එත්‌ථ සමුදායවසෙන වග්‌ගනං පවත්‌තනං වග්‌ගො. වග්‌ගිතන්‌ති ගමනං. තථා හි නාගපෙතවත්‌ථුඅට්‌ඨකථායං ‘‘යො සො මජ්‌ඣෙ අස්‌සතරීරථෙන චතුබ්‌භි යුත්‌තෙන සුවග්‌ගිතෙන. අම්‌හාකං පුත්‌තො අහු මජ්‌ඣිමො සො, අමච්‌ඡරී දානපතී විරොචතී’’ති ඉමිස්‌සා පාළියා අත්‌ථං වදන්‌තෙහි ‘‘සුවග්‌ගිතෙනාති සුන්‌දරගමනෙනා’’ති. කිඤ්‌චි භිය්‍යො ක්‍රියාපදම්‌පි ච දිට්‌ඨං ‘‘ධුනන්‌ති වග්‌ගන්‌ති පවත්‌තන්‌ති චම්‌බරෙ’’ති.
රගි ලගි අගි වගි මගි ඉගි රිගි ලිගි තගි සගි ගමනෙ ච. චකාරො ගතිපෙක්‌ඛකො. රඞ්‌ගති. රඞ්‌ගො. ලඞ්‌ගති. ලඞ්‌ගො, ලඞ්‌ගී. අඞ්‌ගති, අඞ්‌ගෙති. අඞ්‌ගො, සමඞ්‌ගී, සමඞ්‌ගිතා, අඞ්‌ගං, අඞ්‌ගණං. වඞ්‌ගති. වඞ්‌ගො. මඞ්‌ගති. මඞ්‌ගො, උපඞ්‌ගො, මඞ්‌ගලං. ඉඞ්‌ගති. ඉඞ්‌ගිතං. රිඞ්‌ගති. රිඞ්‌ගනං. ලිඞ්‌ගති. ලිඞ්‌ගනං. උල්‌ලිඞ්‌ගති, උල්‌ලිඞ්‌ගනං. තඞ්‌ගති. තඞ්‌ගනං. සඞ්‌ගති. සඞ්‌ගනං. තත්‌ථ අඞ්‌ගන්‌ති යෙසං කෙසඤ්‌චි වත්‌ථූනං අවයවො, සරීරම්‌පි කාරණම්‌පි ච වුච්‌චති. අඞ්‌ගණන්‌ති කත්‌ථචි කිලෙසා වුච්‌චන්‌ති ‘‘රාගො අඞ්‌ගණ’’න්‌තිආදීසු. රාගාදයො හි අඞ්‌ගන්‌ති එතෙහි තංසමඞ්‌ගිපුග්‌ගලා නිහීනභාවං ගච්‌ඡන්‌තීති ‘‘අඞ්‌ගණානී’’ති වුච්‌චන්‌ති. කත්‌ථචි මලං වා පඞ්‌කො වා ‘‘තස්‌සෙව රජස්‌ස වා අඞ්‌ගණස්‌ස වා පහානාය වායමතී’’තිආදීසු. අඤ්‌ජති මක්‌ඛෙතීති හි අඞ්‌ගණං, මලාදි. කත්‌ථචි තථාරූපො විවටප්‌පදෙසො ‘‘චෙතියඞ්‌ගණං, බොධියඞ්‌ගණ’’න්‌තිආදීසු. අඤ්‌ජති තත්‌ථ ඨිතං අතිසුන්‌දරතාය අභිබ්‍යඤ්‌ජෙතීති හි අඞ්‌ගණං, විවටො භූමිප්‌පදෙසො. ඉච්‌චෙවං –
රාගාදීසු කිලෙසෙසු, පඞ්‌කෙ කායමලම්‌හි ච;
විවටෙ භූමිභාගෙ ච, ‘‘අඞ්‌ගණ’’න්‌ති රවො ගතො.
රගි සඞ්‌කායං. රඞ්‌ගති.
ලග සඞ්‌ගෙච. ච කාරො අනන්‌තරවුත්‌තාපෙක්‌ඛකො. ලගති. ච ජතො න හොති ලගනං. බළිසෙ ලග්‌ගො.
ථගං සංවරණෙ. ථගති.
අග්‌ග කුටිලගතියං. අග්‌ගතීති අග්‌ගි, කුටිලං ගච්‌ඡතීති අත්‌ථො.
අග්‌ගි ධූමසිඛො ජොති, ජාතවෙදො සිඛී ගිනි;
අග්‌ගිනි භාණුමා තෙජො, පාවකො තිවකො’නලො.
හුතාසනො ධූමකෙතු, වෙස්‌සානරො ච අච්‌චිමා;
ඝතාසනො වායුසඛො, දහනො කණ්‌හවත්‌තනි.
එතා ගුආදිකා අග්‌ගපරියන්‌තා ‘‘පරස්‌සභාසා’’ති සද්‌දසත්‌ථවිදූ වදන්‌ති.
ගා ගතියං. ගාති.
ගු සද්‌දෙ. ගවති.
ගු උග්‌ගමෙ. උග්‌ගමො උග්‌ගමනං පාකටතා. ගවති. සද්‌දසත්‌ථවිදූ පනිමාසං ‘‘ගාතෙ ගවතෙ’’ති අත්‌තනොභාසත්‌තං වදන්‌ති.
ගකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඝකාරන්‌තධාතු
ඝා ගන්‌ධොපාදානෙ. ඝාති. ඝානං. ගන්‌ධං ඝත්‌වා. අත්‍රායං පාළි ‘‘ගන්‌ධං ඝත්‌වා සති මුට්‌ඨා’’ති. එතිස්‌සා පන දිවාදිගණං පත්‌තාය ‘‘ඝායති ඝායිත්‌වා’’ති රූපානි භවන්‌ති.
ජග්‌ඝ හසනෙ. ජග්‌ඝති, සඤ්‌ජග්‌ඝති. සඤ්‌ජග්‌ඝිත්‌ථො මයා සහ. ජග්‌ඝිතුම්‌පි න සොභති. ජග්‌ඝිත්‌වා.
තග්‌ඝ පාලනෙ. තග්‌ඝති.
සිඝි ආඝානෙ. ආඝානං ඝානෙන ගන්‌ධානුභවනං. සිඞ්‌ඝති, උපසිඞ්‌ඝති. උපසිඞ්‌ඝිත්‌වා. ආරා සිඞ්‌ඝාමි වාරිජං. එතා ‘‘පරස්‌සභාසා’’ති සද්‌දසත්‌ථවිදූ වදන්‌ති.
ඝු සද්‌දෙ. ඝොති, ඝවති.
රඝි ලඝි ගත්‍යක්‌ඛෙපෙ. ගත්‍යක්‌ඛෙපො ගතියා අක්‌ඛෙපො. රඞ්‌ඝති, ලඞ්‌ඝති, උල්‌ලඞ්‌ඝති. ලඞ්‌ඝිතා, උල්‌ලඞ්‌ඝිකාපීති, ලඞ්‌ඝිත්‌වා.
මඝි කෙතවෙ ච. චකාරො පුබ්‌බත්‌ථාපෙක්‌ඛො. මඞ්‌ඝති.
රාඝ ලාඝ සාමත්‌ථියෙ. රාඝති. ලාඝති.
දාඝ ආයාසෙ ච. ආයාසො කිලමනං. චකාරො සාමත්‌ථියාපෙක්‌ඛකො. දාඝති. නිදාඝො.
සිලාඝ කත්‌ථනෙ. කත්‌ථනං පසංසනං. සිලාඝති. සිලාඝා. බුද්‌ධස්‌ස සිලාඝතෙ. සිලාඝිත්‌වා. ‘‘අත්‌තනොභාසා’’ති සද්‌දසත්‌ථවිදූ වදන්‌ති.
ඝ කාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඉති භූවාදාගණෙ කවග්‌ගන්‌තධාතුරූපානි
සමත්‌තානි.
චකාරන්‌තධාතු
සුච සොකෙ. සොචති. සොකො, සොචනා, සොචං, සොචන්‌තො, සොචන්‌තී, සොචන්‌තං කුලං, සොචිත්‌වා.
කුච සද්‌දෙ තාරෙ. තාරසද්‌දො අච්‌චුච්‌චසද්‌දො. කොචති. උච්‌චසද්‌දං කරොතීති අත්‌ථො.
කුඤ්‌ච කොටිල්‌ල’ප්‌පීභාවෙසු. කුඤ්‌චති. කුඤ්‌චිකා, කුඤ්‌චිතකෙසො. කුඤ්‌චිත්‌වා.
ලුඤ්‌ච අපනයනෙ. ලුඤ්‌චති. ලුඤ්‌චකො, ලුඤ්‌චිතුං, ලුඤ්‌චිත්‌වා.
අඤ්‌චු ගතිපූජනාසු. මග්‌ගං අඤ්‌චති. බුද්‌ධං අඤ්‌චති. උද්‌ධං අනුග්‌ගන්‌ත්‌වා තිරියං අඤ්‌චිතොති තිරච්‌ඡානො. කටුකඤ්‌චුකතා.
වඤ්‌චු චඤ්‌චු තඤ්‌චු ගතියං. වඤ්‌චති. චඤ්‌චති. තඤ්‌චති. මඤ්‌චති. සන්‌ති පාදා අවඤ්‌චනා. අවඤ්‌චනාති වඤ්‌චිතුං ගන්‌තුං අසමත්‌ථා.
ගුචු ගණෙචු ථෙය්‍යකරණෙ. ථෙනනං ථෙය්‍යං, චොරිකා. තස්‌ස ක්‍රියා ථෙය්‍යකරණං. ගොචති. ගණෙචති.
අච්‌ච පූජායං අච්‌චති. බ්‍රහ්‌මාසුරසුරච්‌චිතො.
තච්‌ච හිංසායං. තච්‌චති.
චච්‌ච ජච්‌ච පරිභාසනවජ්‌ජනෙසු. චච්‌චති. ජච්‌චති.
කුච සංපච්‌චනකොටිල්‌ලපටික්‌කමවිලෙඛනෙසු. කුචති, සඞ්‌කුචති. සඞ්‌කොචො.
තච සංවරණෙ. සංවරණං රක්‌ඛණං. තචති. තචො.
කුච සඞ්‌කොචනෙ. කොචති, සඞ්‌කොචති. සඞ්‌කොචො.
බ්‍යාච බ්‍යාජිකරණෙ. බ්‍යාජිකරණං බ්‍යාජික්‍රියා. බ්‍යාචති.
වච වියත්‌තියං වාචායං. වියත්‌තස්‌ස එසා වියත්‌ති, තිස්‌සං වියත්‌තියං වාචායං, වියත්‌තායං වාචායන්‌ති අධිප්‌පායො. වියත්‌තස්‌ස හි වදතො පුග්‌ගලස්‌ස වසෙන වාචා වියත්‌තා නාම වුච්‌චති. යථා පන කුච්‌ඡිසද්‌දතිරච්‌ඡානගතාදිසද්‌දො ‘‘අබ්‍යත්‌තසද්‌දො’’ති වුච්‌චති, න එවං වචනසඞ්‌ඛාතො සද්‌දො ‘‘අබ්‍යත්‌තසද්‌දො’’ති වුච්‌චති විඤ්‌ඤාතත්‌ථත්‌තා. ‘‘වත්‌ති, වචති, වචන්‌ති. වචසි’’ ඉච්‌චාදීනි සුද්‌ධකත්‌තුපදානි. ‘‘වාචෙති, වාචෙන්‌ති’’ ඉච්‌චාදීනි හෙතුකත්‌තුපදානි. ‘‘අත්‌ථාභිසමයා ධීරො, පණ්‌ඩිතොති පවුච්‌චති. වුච්‌චන්‌ති. සන්‌තො සප්‌පුරිසා ලොකෙ, දෙවධම්‌මාති වුච්‌චරෙ’’ ඉච්‌චාදීනි කම්‌මපදානි. ගරූ පන වකාරස්‌ස උකාරාදෙසවසෙන ‘‘උත්‌තං උච්‌චතෙ උච්‌චන්‌තෙ’’තිආදීනි ඉච්‌ඡන්‌ති, තානි සාසනෙ අප්‌පසිද්‌ධානි, සක්‌කටභාසානුලොමානි. සාසනස්‌මිඤ්‌හි රකාරාගමවිසයෙ නිපුබ්‌බස්‌සෙව වචස්‌ස වස්‌ස උකාරාදෙසො සිද්‌ධො ‘‘නිරුත්‌ති, නිරුත්‌තං, නෙරුත්‌ත’’න්‌ති. වචනං, වාචා, වචො, වචී, වුත්‌තං, පවුත්‌තං, වුච්‌චමානං, අධිවචනං, වත්‌තබ්‌බං, වචනීයං, ඉමානි නාමිකපදානි. වත්‌තුං, වත්‌තවෙ, වත්‌වා, වත්‌වාන, ඉමානි තුමන්‌තාදීනි ‘‘පරස්‌සභාසා’’ති සද්‌දසත්‌ථවිදූ වදන්‌ති.
තත්‌ථ වත්‌තීති වදති. ආඛ්‍යාතපදඤ්‌හෙතං. අත්‌ථසංවණ්‌ණකෙහිපි ‘‘වත්‌ති එතායාති වාචා’’ති නිබ්‌බචනමුදාහටං. සද්‌දසත්‌ථෙ ච තාදිසං ආඛ්‍යාතපදං දිට්‌ඨං. එත්‌ථ පනෙකෙ වදන්‌ති ‘‘වචති, වචන්‌තීතිආදීනි ක්‍රියාපදරූපානි බුද්‌ධවචනෙ අට්‌ඨකථාටීකාසු සත්‌ථෙසු ච අනාගතත්‌තා ඡඩ්‌ඩෙතබ්‌බානී’’ති. තන්‌න, යස්‌මා සාසනෙ ‘‘අවච, අවචිංසූ’’ති සුද්‌ධකත්‌තුපදානි ච ‘‘වාචෙති, වාචෙන්‌තී’’තිආදීනි හෙතුකත්‌තුපදානි ච දිස්‌සන්‌ති, තස්‌මා බුද්‌ධවචනාදීසු අනාගතානිපි ‘‘වචති, වචන්‌තී’’තිආදීනි රූපානි ගහෙතබ්‌බානි. වචෙය්‍ය, වුච්‌චතු, වුච්‌චෙය්‍ය. සෙසං සබ්‌බං සබ්‌බත්‌ථ විත්‌ථාරතො ගහෙතබ්‌බං.
පරොක්‌ඛාරූපානි වදාම – වච, වචු. වචෙ, වචිත්‌ථ. වචං, වචිම්‌හ. වචිත්‌ථ, වචිරෙ. වචිත්‌ථො, වචිව්‌හො. වචිං, වචිම්‌හෙ.
හිය්‍යත්‌තනීරූපානි වදාම – අවචා, අවචූ. අවචො, අවචුත්‌ථ. අවොචං, අවචුම්‌හ. අවචුත්‌ථ, අවචුත්‌ථුං. අවචසෙ, අවචුව්‌හං. අවචිං, අවචම්‌හසෙ.
අජ්‌ජතනීරූපානි වදාම – අවචි, අවොචුං, අවචිංසු. අවොචො, අවොචුත්‌ථ. අවොචිං, අවොචුම්‌හ. අවොචා, අවොචු. අවචසෙ, අවොචිවං. අවොචං, අවොචිම්‌හෙ.
භවිස්‌සන්‌තීරූපානි වදාම – වක්‌ඛති, වක්‌ඛන්‌ති. වක්‌ඛසි, වක්‌ඛථ. වක්‌ඛාමි, වක්‌ඛාම. වක්‌ඛතෙ, වක්‌ඛන්‌තෙ. වක්‌ඛසෙ, වක්‌ඛව්‌හෙ. වක්‌ඛස්‌සං වක්‌ඛම්‌හෙ.
ඉමෙසං පන පදානං ‘‘කථෙස්‌සති, කථෙස්‌සන්‌තී’’තිආදිනා අත්‌ථො වත්‌තබ්‌බො. වක්‌ඛ රොසෙති ධාතුස්‌ස ච ‘‘වක්‌ඛති, වක්‌ඛන්‌ති. වක්‌ඛසී’’තිආදීනි වත්‌වා අවසානෙ උත්‌තමපුරිසෙකවචනට්‌ඨානෙ ‘‘වක්‌ඛෙමී’’ති වත්‌තබ්‌බං. අත්‌ථො පනිමෙසං ‘‘රොසති, රොසන්‌තී’’තිආදිනා වත්‌තබ්‌බො. අයං වචවක්‌ඛධාතූනං භවිස්‌සන්‌තීවත්‌තමානාවසෙන රූපසංසන්‌දනානයො. අපරානිපි වචධාතුස්‌ස භවිස්‌සන්‌තී සහිතානි රූපානි භවන්‌ති – වක්‌ඛිස්‌සති, වක්‌ඛිස්‌සන්‌ති. වක්‌ඛිස්‌සසි, වක්‌ඛිස්‌සථ. වක්‌ඛිස්‌සාමි, වක්‌ඛිස්‌සාම. වක්‌ඛිස්‌සතෙ, වක්‌ඛිස්‌සන්‌තෙ. වක්‌ඛිස්‌සසෙ, වක්‌ඛිස්‌සව්‌හෙ. වක්‌ඛිස්‌සං, වක්‌ඛිස්‌සාම්‌හෙ.
අත්‍රායං පාළි –
‘‘අභීතකප්‌පෙ චරිතං, ඨපයිත්‌වා භවාභවෙ;
ඉමම්‌හි කප්‌පෙ චරිතං, පවක්‌ඛිස්‌සං සුණොහි මෙ’’ති.
ගද්‍රතපඤ්‌හෙපි ‘‘රාජා තුම්‌හෙහි සද්‌ධිං පටිසන්‌ථාරං කත්‌වා ගහපති පතිරූපං ආසනං ඤත්‌වා නිසීදථාති වක්‌ඛිස්‌සතී’’ති එවමාදිඅට්‌ඨකථාපාඨො දිස්‌සති, තස්‌මායෙව එදිසී පදමාලා රචිතා. වක්‌ඛ රොසෙති ධාතුස්‌සපි භවිස්‌සන්‌තීසහිතානි රූපානි ‘‘වක්‌ඛිස්‌සති, වක්‌ඛිස්‌සන්‌තී’’තිආදීනි භවන්‌ති. අත්‌ථො පනිමෙසං ‘‘රොසිස්‌සති, රොසිස්‌සන්‌තී’’තිආදිනා වත්‌තබ්‌බො. අයං වචවක්‌ඛධාතූනං භවිස්‌සන්‌තීවසෙනෙව රූපසංසන්‌දනානයො.
අවචිස්‌සා, වචිස්‌සා, අවචිස්‌සංසු, වචිස්‌සංසු. සෙසං සබ්‌බං නෙය්‍යං. ඉධ පන වුත්‌තසද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරං වත්‌තබ්‌බම්‌පි අවත්‌වා උපරියෙව කථෙස්‌සාම ඉතො අතිවිය වත්‌තබ්‌බට්‌ඨානත්‌තා.
චු චවනෙ. චවති. කාරිතෙ ‘‘චාවෙතී’’ති රූපං. දෙවකායා චුතො. චුතං පදුමං. චවිතුං, චවිත්‌වා.
ලොච දස්‌සනෙ. ලොචති. ලොචනං.
සෙච සෙචනෙ. සෙචති.
සච වියත්‌තියං වාචායං. සචති.
කච බන්‌ධනෙ. කචති.
මච මුචි කක්‌කනෙ. කක්‌කනං සරීරෙ උබ්‌බට්‌ටනං. මචති. මුඤ්‌චති. මචි ධාරණුච්‌ඡායපූජනෙසු. ධාරණං උච්‌ඡායො පූජනන්‌ති තයො අත්‌ථා. තත්‌ථ උච්‌ඡායො මලහරණං. මඤ්‌චති. මඤ්‌චො, මඤ්‌චනං. මඤ්‌චති පුග්‌ගලං ධාරෙතීති මඤ්‌චො.
පච බ්‍යත්‌තිකරණෙ. පචති. පාකො, පරිපාකො, විපාකො, පක්‌කං ඵලං.
ථුච පසාදෙ. ථොචති.
වච වචි දිත්‌තියං. වචති. වඤ්‌චති.
රුච දිත්‌තියං රොචනෙ ච. දිත්‌ති සොභා. රොචනං රුචි. රොචති. වෙරොචනො. සමණස්‌ස රොචතෙ සච්‌චං. තස්‌ස තෙ සග්‌ගකාමස්‌ස, එකත්‌තමුපරොචිතං. අයඤ්‌ච දිවාදිගණෙ රුචිඅත්‌ථං ගහෙත්‌වා ‘‘රුච්‌චතී’’ති රූපං ජනෙති. තෙන ‘‘ගමනං මය්‌හ රුච්‌චතී’’ති පාළි දිස්‌සති. චුරාදිගණෙ පන රුචිඅත්‌ථං ගහෙත්‌වා ‘‘රොචෙති රොචයතී’’ති රූපානි ජනෙති. තෙන ‘‘කිං නු ජාතිං න රොචෙසී’’තිආදිකා පාළියො දිස්‌සන්‌ති. තෙගණිකොයං ධාතු.
පච සංපාකෙ. පචති, පචන්‌ති. සද්‌දසත්‌ථවිදූ පන ‘‘අත්‌තනොභාසා’’ති වදන්‌ති.
අඤ්‌ච බ්‍යයගතියං. බ්‍යයගති විනාසගති. අඤ්‌චති.
යාච යාචනායං. බ්‍රාහ්‌මණො නාගං මණිං යාචති. නාගො මණිං යාචිතො බ්‍රාහ්‌මණෙන. තෙ තං අස්‌සෙ අයාචිසුං. සො තං රථමයාචථ. දෙවදත්‌තං ආයාචති. එවං සුද්‌ධකත්‌තරි රූපානි භවන්‌ති. බ්‍රාහ්‌මණො බ්‍රාහ්‌මණෙන නාගං මණිං යාචෙති, යාචයති, යාචාපෙති, යාචාපයති. එවං හෙතුකත්‌තරි. රාජා බ්‍රාහ්‌මණෙන ධනං යාචියති, යාචයියති, යාචාපියති, යාචාපයියති. එවං කම්‌මනි. යාචං, යාචන්‌තො, යාචන්‌තී, යාචන්‌තං කුලං. යාචමානො, යාචමානා, යාචමානං කුලං. යාචකො, යාචනා, යාචිතබ්‌බං, යාචිතුං, යාචිත්‌වාන, යාචිතුන, යාචිය, යාචියාන. එවං නාමිකපදානි තුමන්‌තාදීනි ච භවන්‌ති.
පච පාකෙ. ඔදනං පචති. ‘‘උභයතොභාසා’’ති සද්‌දසත්‌ථවිදූ වදන්‌ති. යථා පන සාසනෙ ‘‘පණ්‌ඩිතොති පවුච්‌චතී’’ති වචධාතුස්‌ස කම්‌මනි රූපං පසිද්‌ධං, න තථා පචධාතුස්‌ස. එවං සන්‌තෙපි ගරූ ‘‘තයා පච්‌චතෙ ඔදනො’’ති තස්‌ස කම්‌මනි රූපං වදන්‌ති. සාසනෙ පන අවිසෙසතො ‘‘පච්‌චතෙ’’ති වා ‘‘පච්‌චතී’’ති වා වුත්‌තස්‌සපි පදස්‌ස අකම්‌මකොයෙව දිවාදිගණිකො පයොගො ඉච්‌ඡිතබ්‌බො ‘‘දෙවදත්‌තො නිරයෙ පච්‌චති. යාව පාපං න පච්‌චතී’’තිආදිදස්‌සනතො. කෙචෙත්‌ථ වදෙය්‍යුං ‘‘සයමෙව පීයතෙ පානීයන්‌තිආදි විය භූවාදිගණපක්‌ඛිකො කම්‌මකත්‌තුප්‌පයොගො එස, තස්‌මා ‘සයමෙවා’ති පදං අජ්‌ඣාහරිත්‌වා ‘සයමෙව දෙවදත්‌තො පච්‌චතී’තිආදිනා අත්‌ථො වත්‌තබ්‌බො’’ති තන්‌න, ‘‘සයමෙව පීයතෙ පානීය’’න්‌ති එත්‌ථ හි පානීයං මනුස්‌සා පිවන්‌ති, න පානීයං පානීයං පිවති. මනුස්‌සෙහෙව තං පීයතෙ, න සයං. එවං පරස්‌ස පානක්‍රියං පටිච්‌ච කම්‌මභූතම්‌පි තං සුකරපානක්‍රියාවසෙන සුකරත්‌තා අත්‌තනාව සිජ්‌ඣන්‌තං විය හොතීති ‘‘සයමෙව පීයතෙ පානීය’’න්‌ති රූළ්‌හියා පයොගො කතො.
‘‘සයමෙව කටො කරියතෙ’’ති එත්‌ථාපි කටං මනුස්‌සා කරොන්‌ති, න කටං කටො කරොති. මනුස්‌සෙහෙව කටො කරියතෙ, න සයං. එවං පරස්‌ස කරණක්‍රියං පටිච්‌ච කම්‌මභූතොපි සො සුකරණ ක්‍රියාවසෙන සුකරත්‌තා අත්‌තනාව සිජ්‌ඣන්‌තො විය හොතීති ‘‘සයමෙව කටො කරියතෙ’’ති රූළ්‌හියා පයොගො කතො.
එත්‌ථ යථා සයංසද්‌දො පානීයං පානීයෙනෙව පීයතෙ, න අම්‌හෙහි. කටො කටෙනෙව කරියතෙ, න අම්‌හෙහීති සකම්‌මකවිසයත්‌තා පයොගානං අඤ්‌ඤස්‌ස ක්‍රියාපටිසෙධනසඞ්‌ඛාතං අත්‌ථවිසෙසං වදති, න තථා ‘‘දෙවදත්‌තො නිරයෙ පච්‌චති, කම්‌මං පච්‌චතී’’තිආදීසු තුම්‌හෙහි අජ්‌ඣාහරිතො සයංසද්‌දො අත්‌ථවිසෙසං වදති අකම්‌මකවිසයත්‌තා එතෙසං පයොගානං. එවං ‘‘දෙවදත්‌තො’’තිආදිකස්‌ස පච්‌චත්‌තවචනස්‌ස අකම්‌මකකත්‌තුවාචකත්‌තා කම්‌මරහිතසුද්‌ධකත්‌තුවාචකත්‌තා ච ‘‘පච්‌චතී’’ති ඉදං දිවාදිගණිකරූපන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. පචධාතු සද්‌දසත්‌ථෙ දිවාදිගණ වුත්‌තො නත්‌ථීති චෙ? නත්‌ථි වා අත්‌ථි වා, කිමෙත්‌ථ සද්‌දසත්‌ථං කරිස්‌සති, පාළි එව පමාණං, තස්‌මා මයං ලොකවොහාරකුසලස්‌ස භගවතො පාළිනයඤ්‌ඤෙව ගහෙත්‌වා ඉමං පචධාතුං දිවාදිගණෙපි පක්‌ඛිපිස්‌සාම. තථා හි ධම්‌මපාලාචරිය අනුරුද්‌ධාචරියාදීහි අභිසඞ්‌ඛතා දිවාදිගණිකප්‌පයොගා දිස්‌සන්‌ති –-
ඤාණයුත්‌තවරං තත්‌ථ, දත්‌වා සන්‌ධිං තිහෙතුකං;
පච්‌ඡා පච්‌චති පාකානං, පවත්‌තෙ අට්‌ඨකෙ දුවෙ.
අසඞ්‌ඛාරං සසඞ්‌ඛාර-විපාකානි ච පච්‌චති
ඉච්‌චෙවමාදයො. එත්‌ථ පන තෙසං ඉදමෙව පාළියා න සමෙති. යෙ චුරාදිගණම්‌හි සකම්‌මකභාවෙන භූවාදිගණෙ ච අකම්‌මකභාවෙන පවත්‌තස්‌ස භූධාතුස්‌සෙව භූවාදිගණෙ පවත්‌තස්‌ස සකමකස්‌සපි සතො දිවාදිගණං පත්‌වා අකම්‌මකභූතස්‌ස පචධාතුස්‌ස සකම්‌මකත්‌තමිච්‌ඡන්‌ති. එතඤ්‌හි සාට්‌ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්‌ධවචනෙ කුතො ලබ්‌භා, තස්‌මා භගවතො පාවචනෙ සොතූනං සංසයසමුග්‌ඝාටත්‌ථං එත්‌ථ ඉමං නීතිං පට්‌ඨපෙම –
විනාපි උපසග්‌ගෙන, ගණනානත්‌තයොගතො;
සකම්‌මාකම්‌මකා හොන්‌ති, ධාතූ පචභිදාදයො.
පුරිසො ඔදනං පචති. ස භූතපචනිං පචි. ඔදනො පච්‌චති. කම්‌මං පච්‌චති. වීහිසීසං පච්‌චති. රුක්‌ඛඵලානි පච්‌චන්‌ති. නාගො පාකාරං භින්‌දති. තළාකපාළි භිජ්‌ජති. භිජ්‌ජනධම්‌මං භිජ්‌ජති. එත්‌ථ ච සයංසද්‌දං අජ්‌ඣාහරිත්‌වා ‘‘සයමෙව ඔදනො පච්‌චතී’’තිආදිනා වුත්‌තෙපි ‘‘පුරිසො සයමෙව පාණං හනති. භගවා සයමෙව ඤෙය්‍යධම්‌මං අබුජ්‌ඣී’’ති පයොගෙසු පරස්‌ස ආණත්‌තිසම්‌භූතහනනක්‍රියාපටිසෙධමිව පරොපදෙසසම්‌භූතබුජ්‌ඣනක්‍රියාපටිසෙධනමිව ච අඤ්‌ඤස්‌ස ක්‍රියාපටිසෙධනවසෙන වුත්‌තත්‌තා යො සයංසද්‌දවසෙන කම්‌මකත්‌තුභාවපරිකප්‌පො, තං න පමාණං. සයංසද්‌දො හි සුද්‌ධකත්‌තුඅත්‌ථෙපි දිස්‌සති, න කෙවලං ‘‘සයමෙව පීයතෙ පානීය’’න්‌තිආදීසු කම්‌මත්‌ථෙයෙව, තස්‌මා සාසනානුරූපෙන අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො නයඤ්‌ඤූහි.
විනාපි උපසග්‌ගෙන, විනාපි ච ගණන්‌තරං;
සකම්‌මාකම්‌මකා හොන්‌ති, අත්‌ථතො දිවුආදයො.
කාමගුණෙහි දිබ්‌බති. පච්‌චාමිත්‌තෙ දිබ්‌බති. අඤ්‌ඤානිපි යොජෙතබ්‌බානි.
ගණන්‌තරඤ්‌චොපසග්‌ගං, විනාපි අත්‌ථනානතං;
පයොගතො සකම්‌මා ච, අකම්‌මා ච ගමාදයො.
පුරිසො මග්‌ගං ගච්‌ඡති. ගම්‌භීරෙසුපි අත්‌ථෙසු ඤාණං ගච්‌ඡති. ධම්‌මං චරති. තත්‌ථ තත්‌ථ චරති.
ගණන්‌තරඤ්‌චොපසග්‌ගං, පයොගඤ්‌චත්‌ථනානතං;
විනාපි තිවිධා හොන්‌ති, දිසාදී රූපභෙදතො.
පාසාදං පස්‌සති, පාසාදං දක්‌ඛති පාසාදො දිස්‌සති. අඤ්‌ඤානිපි යොජෙතබ්‌බානි.
සභාවතො සකම්‌මා තු, රුදධාතාදයො මතා;
සභාවතො අකම්‌මා ච, නන්‌දධාතාදයො මතා.
මතං වා අම්‌ම රොදන්‌ති, ඉධ නන්‌දති පෙච්‌ච නන්‌දති.
උපසග්‌ගවසෙනෙකෙ, සකම්‌මාපි අකම්‌මකා;
සම්‌භවන්‌ති තථෙකච්‌චෙ, අකම්‌මාපි සකම්‌මකා.
අකම්‌මකා අකම්‌මා ච, එසත්‌ථොපෙත්‌ථ දීපිතො;
පුරිසො ගාමා නිග්‌ගච්‌ඡති, ධනං අධිගච්‌ඡති, පුරිසො පාණං අභිභවති, හිමවතා පභවන්‌ති මහානදියො. අඤ්‌ඤානිපි පයොගානි යොජෙතබ්‌බානි.
තත්‌ථ යදි සාසනෙ පචධාතුස්‌ස කම්‌මනි රූපං සියා, ‘‘පුරිසෙන කම්‌මං කරියතී’’ති පයොගො විය ‘‘පුරිසෙන ඔදනො පචියතී’’ති පයොගො ඉච්‌ඡිතබ්‌බො. යෙ පන ගරූ ‘‘තයා පච්‌චතෙ ඔදනො’’තිආදීනි ඉච්‌ඡන්‌ති, තෙ සද්‌දසත්‌ථනයං නිස්‌සාය වදන්‌ති මඤ්‌ඤෙ. එවං සන්‌තෙපි උපපරික්‌ඛිත්‌වා යුත්‌තානි චෙ, ගහෙතබ්‌බානි. කාරිතෙ ‘‘පුරිසො පුරිසෙන පුරිසං වා ඔදනං පාචෙති, පාචයති, පාචාපෙති, පාචාපයති. පුරිසෙන පුරිසො ඔදනං පාචියති, පාචයියති, පාචාපියති, පාචාපයියතී’’ති රූපානි භවන්‌ති. ‘‘යථා දණ්‌ඩෙන ගොපාලො, ගාවං පාචෙති ගොචර’’න්‌තිආදීසු අඤ්‌ඤොපි අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.
පචං, පචන්‌තො, පචන්‌තී, පචමානො, පචමානා. පාතබ්‌බං, පචිතං, පචිතබ්‌බං, පචනීයං, පචිතුං, පචිත්‌වා. එත්‌ථ ච ‘‘ඉමස්‌ස මංසඤ්‌ච පාතබ්‌බ’’න්‌ති පයොගො උදාහරණං. ‘‘පචති, පචන්‌ති. පචසී’’තිආදි පදක්‌කමො සුබොධො.
සිච ඝරණෙ. සෙචති, සෙකො, ‘‘උභතොභාසා’’ති වදන්‌ති.
ඉමානි චකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඡකාරන්‌තධාතු
පරස්‌සභාසාදිභාවං, සබ්‌බෙසං ධාතුනං ඉතො;
පරං න බ්‍යාකරිස්‌සං සො, සාසනෙ ඊරිතො න හි.
මිලෙඡ අවියත්‌තායං වාචායං. මිලෙච්‌ඡති, මිලක්‌ඛු. පච්‌චන්‌තිමෙසු ජනපදෙසු පච්‌චාජාතො හොති මිලක්‌ඛූසු අවිඤ්‌ඤාතාරෙසු.
වඡි ඉච්‌ඡායං. වඤ්‌ඡති. වඤ්‌ඡිතං ධනං.
අඡි ආයාමෙ. අඤ්‌චති. දීඝං වා අඤ්‌ඡන්‌තො දීඝං අඤ්‌ඡාමීති පජානාති.
හුච්‌ඡ කොටිල්‌ලෙ. හුච්‌ඡති.
මුච්‌ඡ මොහමුච්‌ඡාසු. මුච්‌ඡති. මුච්‌ඡිතො විසවෙගෙන, විසඤ්‌ඤී සමපජ්‌ජථ. මුච්‌ඡා, මුච්‌ඡිත්‌වා.
ඵුඡ විසරණෙ ඵොඡති.
යුඡ පමාදෙ. යුච්‌ඡති.
උඡි උඤ්‌ඡෙ. උඤ්‌ඡො පරියෙසනං. උඤ්‌ඡති. උඤ්‌ඡාචරියාය ඊහථ.
උඡ පිපාසායං. උඡති.
පුච්‌ඡ පඤ්‌හෙ පුච්‌ඡති. පුච්‌ඡිතා, පුච්‌ඡකො, පුට්‌ඨො, පුච්‌ඡිතො, පුච්‌ඡා. භික්‌ඛු විනයධරං පඤ්‌හං පුච්‌ඡති. පුච්‌ඡි, පුච්‌ඡිතුං. පුච්‌ඡිත්‌වා. එත්‌ථ ච පඤ්‌චවිධා පුච්‌ඡා අදිට්‌ඨජොතනාපුච්‌ඡා දිට්‌ඨසංසන්‌දනාපුච්‌ඡා විමතිච්‌ඡෙදනාපුච්‌ඡා අනුමතිපුච්‌ඡා කථෙතුකම්‍යතාපුච්‌ඡාති. තාසං නානත්‌තං අට්‌ඨසාලිනියාදිතො ගහෙතබ්‌බං.
විච්‌ඡ ගතියං. විච්‌ඡති. විච්‌ඡිකා.
වුත්‌තසද්‌දො කෙසොහරණෙපි දිස්‌සති ‘‘කාපටිකො මාණවො දහරො වුත්‌තසිරො’’තිආදීසු. එත්‌ථ ච සිරසද්‌දෙන සිරොරුහා වුත්‌තා යථා මඤ්‌චසද්‌දෙන මඤ්‌චට්‌ඨා, චක්‌ඛුසද්‌දෙන ච චක්‌ඛුනිස්‌සිතං විඤ්‌ඤාණං. රොපිතෙපි ‘‘යථා සාරදිකං බීජං, ඛෙත්‌තෙ වුත්‌තං විරූහතී’’තිආදීසු. කථිතෙපි ‘‘වුත්‌තමිදං භගවතා, වුත්‌තමරහතා’’තිආදිසු. අත්‍රිදං වුච්‌චති –
වච්‌ඡුවපවචවසා, වුත්‌තසද්‌දො පවත්‌තති;
කෙසොහාරෙ රොපිතෙ ච, කථිතෙ ච යථාක්‌කමන්‌ති.
අපරො නයො – වුත්‌තසද්‌දො ‘‘නො ච ඛො පටිවුත්‌ත’’න්‌තිආදීසු වාපසමීකරණෙ දිස්‌සති. ‘‘පන්‌නලොමො පරදත්‌තවුත්‌තො’’තිආදීසු ජීවිතවුත්‌තියං. ‘‘පණ්‌ඩුපලාසො බන්‌ධනා පවුත්‌තො’’තිආදීසු අපගමෙ. ‘‘ගීතං පවුත්‌තං සමීහිත’’න්‌තිආදීසු පාවචනවසෙන පවත්‌තිතෙ. ලොකෙ පන ‘‘වුත්‌තො පාරායනො’’තිආදීසු අජ්‌ඣෙනෙ දිස්‌සති, අත්‍රිදං වුච්‌චති
‘‘වාපසමීකරණෙ ච, අථො ජීවිතවුත්‌තියං;
අපගමෙ පාවචන-වසෙන ච පවත්‌තිතෙ;
අජ්‌ඣෙනෙ චෙවමෙතෙසු, වුත්‌තසද්‌දො පදිස්‌සතී’’ති.
අපරොපි නයො – වුත්‌තසද්‌දො සඋපසග්‌ගොච අනුපසග්‌ගො ච වපනෙ වාපසමීකරණෙ කෙසොහාරෙ ජීවිතවුත්‌තියං පමුත්‌තභාවෙ පාවචනවසෙන පවත්‌තිතෙ අජ්‌ඣෙනෙ කථනෙති එවමාදීසු දිස්‌සති. තථා හෙස –
‘‘ගාවො තස්‌ස පජායන්‌ති, ඛෙත්‌තෙ වුත්‌තං විරූහති;
වුත්‌තානං ඵලමස්‌නාති, යො මිත්‌තානං න දුබ්‌භතී’’ති
ආදීසු වපනෙ ආගතො. ‘‘නො ච ඛො පටිවුත්‌ත’’න්‌තිආදීසු අට්‌ඨදන්‌තකාදීහි වාපසමීකරණෙ. ‘‘කාපටිකො මාණවො දහරො වුත්‌තසිරො’’තිආදීසු කෙසොහරණෙ. ‘‘පන්‌නලොමො පරදත්‌තවුත්‌තො මිගභූතෙන චෙතසා විහරතී’’තිආදීසු ජීවිතවුත්‌තියං. ‘‘සෙය්‍යථාපි නාම පණ්‌ඩුපලාසො බන්‌ධනා පවුත්‌තො අභබ්‌බො හරිතත්‌ථායා’’තිආදීසු බන්‌ධනතො පමුත්‌තභාවෙ. ‘‘යෙසමිදං එතරහි පොරාණං මන්‌තපදං ගීතං පවුත්‌තං සමීහිත’’න්‌තිආදීසු පාවචනභාවෙන පවත්‌තිතෙ. ලොකෙ පන ‘‘වුත්‌තො ගණො, වුත්‌තො පාරායනො’’තිආදීසු අජ්‌ඣෙනෙ. ‘‘වුත්‌තං ඛො පනෙතං භගවතා, ධම්‌මදායාදා මෙ භික්‌ඛවෙ භවථ, මා ආමිසදායාදා’’තිආදීසු කථනෙ. අත්‍රිදං වුච්‌චති –
වප වතු වච්‌ඡුවච-ධාතූනං වසතො මතො;
සොපසග්‌ගො නොපසග්‌ගො, වුත්‌තසද්‌දො යථාරහං.
වපනෙ ච වාපසමී-කරණෙ මුණ්‌ඩතාය ච;
ජීවවුත්‍යං පමුත්‌තත්‌ථෙ, වසා පාවචනස්‌ස තු;
පවත්‌තිතෙ ච අජ්‌ඣෙනෙ, කථනෙ චාති ලක්‌ඛයෙ;
තච්‌ඡ තනුකරණෙ. තච්‌ඡති. තච්‌ඡකො දාරුං.
ඡකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ජකාරන්‌තධාතු
ජිජයෙ. ජෙති. ජයති, පරාජයති. ධම්‌මං චරන්‌තො සාමිකං පරාජෙති. ධම්‌මං චරන්‌තො පරජ්‌ජති. රාජානං ජයාපෙසුං. ජයාපෙත්‌වා. එත්‌ථ ජයාපෙසුන්‌ති ‘‘ජයතු භව’’න්‌ති ආසීසවචනං වදිංසූති අත්‌ථො. ජයනං, ජිතං, ජයො, විජිතං, ජිනො, ජෙතා, ජෙතො, ජිතො මාරො, මාරං ජිතො, ජිතවා, ජිතාවී, විජිතාවී, මාරජි, ලොකජි, ඔධිජිනො, අනොධිජිනො, ජිතො. විජිතො, ජෙතුං, විජෙතුං, ජිත්‌වා, විජිත්‌වා. ඉමස්‌ස පන ධාතුස්‌ස කියාදිගණං පත්‌තස්‌ස ‘‘ජිනාති ජිනිත්‌වා’’ත්‍යාදීනි රූපානි භවන්‌ති.
ජි අභිභවනෙ. ජෙති. ජිනො. පුබ්‌බෙ විය රූපානි. එත්‌ථ ච ‘‘තුම්‌හෙහි ආනන්‌ද සප්‌පුරිසෙහි විජිතං, පච්‌ඡිමා ජනතාසාලිමංසොදනං අතිමඤ්‌ඤිස්‌සතී’’ති පාළි අභිභවනත්‌ථසාධකා. එත්‌ථ හි විජිතන්‌ති අධිභූතන්‌ති අත්‌ථො.
ජු ගතියං. එත්‌ථ සීඝගති අධිප්‌පෙතා. ජවති. ජවනං, ජවො, ජවං, ජවන්‌තො, ජවනචිත්‌තං, ජවනපඤ්‌ඤො, ජවනහංසො. මනොජවං ගච්‌ඡති යෙනකාමං.
ජෙඛයෙ. ජීයති. එකාරස්‌ස ඊයාදෙසො. සාසනානුරූපෙන ‘‘කිං මං ධනෙන ජීයෙථා’’ති හි පාළි දිස්‌සති. සද්‌දසත්‌ථවිදූ පන ‘‘ජායතී’’ති රූපං වදන්‌ති.
සජ්‌ජ ගතියං. සජ්‌ජති.
කුජු ඛුජු ථෙය්‍යකරණෙ. කොජති. ඛොජති.
වජ ගතියං. ධජ ධජි ච. වජති. අබ්‌බජති. මනුස්‌සත්‌තඤ්‌ච අබ්‌බජෙ. වජො, වජනං, පවජනං, පබ්‌බජ්‌ජා, පබ්‌බජිතො, පබ්‌බාජිතො.
සකා රට්‌ඨා පබ්‌බාජිතො, අඤ්‌ඤං ජනපදං ගතො;
මහන්‌තං කොට්‌ඨං කයිරාථ, දුරුත්‌තානං නිධෙතවෙ.
ධජති. ධජො. ධඤ්‌ජති. ධඤ්‌ජනං. එත්‌ථ ධජොති කෙතු. ධඤ්‌ජනන්‌ති ගමනං.
අජ ඛෙපනෙ ච. ගතිඅපෙක්‌ඛකොයෙව චකාරො. අජති. අජො. එත්‌ථ අජොති එළකො. ඉමානි පනස්‌ස පරියායවචනානි ‘‘අජො එළකො උරබ්‌භො අවි මෙණ්‌ඩො’’ති. තත්‌ථ උරබ්‌භොති එළකො, යො ‘‘අජො’’තිපි වුච්‌චති. අවීති රත්‌තලොමො එළකො. මෙණ්‌ඩොති කුටිලසිඞ්‌ගො එළකො. තථා හි ජනකජාතකෙ අජරථතො මෙණ්‌ඩරථා විසුං වුත්‌තා. අපිච අජෙළකන්‌ති අජතො එළකස්‌ස විසුං වචනතො එළකසද්‌දෙන මෙණ්‌ඩොපි ගහෙතබ්‌බො, මහොසධජාතකට්‌ඨකථායඤ්‌හි මෙණ්‌ඩෙළකානං නිබ්‌බිසෙසතා වුත්‌තාති.
අජ්‌ජ සජ්‌ජ අජ්‌ජනෙ. අජ්‌ජනං අජ්‌ජනක්‍රියා. අජ්‌ජති. සජ්‌ජති.
කජ්‌ජ බ්‍යථනෙ. බ්‍යථනං හිංසා. කජ්‌ජති.
ඛජ්‌ජ මජ්‌ජනෙ ච. මජ්‌ජනං සුද්‌ධි. බ්‍යථනාපෙක්‌ඛො චකාරො. ඛජ්‌ජති. ඛජ්‌ජූරො.
ඛජ මන්‌ථෙ. මන්‌ථො විලොළනං. ඛජති.
ඛජි ගතිවෙකල්‌ලෙ. කිස්‌ස භන්‌තෙ අය්‍යො ඛඤ්‌ජතීති. උභො ඛඤ්‌ජා. ඛඤ්‌ජනං, ඛඤ්‌ජිතුං, ඛඤ්‌ජිත්‌වා.
ඛජ කම්‌පනෙ. ඛජති. එජා. එත්‌ථ ච එජාති ලාභාදිං පටිච්‌ච එජති කම්‌පතීති එජා, බලවතණ්‌හායෙතං නාමං.
බුජ වජිරනිබ්‌බෙසෙ. වජිරනිග්‌ඝොසෙති කෙචි විදූ වදන්‌ති. බොජති.
ලජ ලාජ තජ්‌ජ භස්‌සනෙ. ලජති. ලාජති. තජ්‌ජති.
ලජි දිත්‌තියඤ්‌ච. භස්‌සනාපෙක්‌ඛො චකාරො. ලඤ්‌ජති. තතියො නයලඤ්‌ජකො. ලඤ්‌ජෙති පකාසෙති සුත්‌තත්‌ථන්‌ති ලඤ්‌ජකො.
ජජ ජජි යුද්‌ධෙ. යුජ්‌ඣනං යුද්‌ධං. ජජති. ජඤ්‌ජති.
තුජ හිංසායං. තොජති.
තුජි බලනෙ ච. බලනං බලනක්‍රියා. හිංසාපෙක්‌ඛකො චකාරො. තුඤ්‌ජති.
ගජ කුජි මුජි ගජ්‌ජ සද්‌දත්‌ථා. ගජති. කුඤ්‌ජති. මුඤ්‌ජති. ගජො ගජ්‌ජති, මෙඝො ගජ්‌ජති. යත්‌ථ දාසො ආමජාතො, ඨිතො ථුල්‌ලානි ගජ්‌ජති. මණි ගජ්‌ජති. ඤාණගජ්‌ජනං ගජ්‌ජති. ගජ්‌ජිතුං සමත්‌ථො. ගජ්‌ජිතා. ගජ්‌ජිත්‌වා. තත්‌ථ ගජොති හත්‌ථී. හත්‌ථිස්‌ස හි අනෙකානි නාමානි –
හත්‌ථී නාගො ගජො දන්‌තී, කුඤ්‌ජරො වාරණො කරී;
මාතඞ්‌ගො ද්‌විරදො සට්‌ඨි-හායනො’නෙකපො ඉභො.
ථම්‌භො රම්‌මො ද්‌විපො චෙව, හත්‌ථිනී තු කරෙණුකා;
හත්‌ථිපොතො හත්‌ථිච්‌ඡාපො, භිඞ්‌කො ච කලභො භවෙ.
චජ චාගෙ. චජති. පරිච්‌චජති. චාගො. පරිච්‌චාගො. චජනං. චජං, චජන්‌තො. චජමානො.
සන්‌ජ සඞ්‌ගෙ. සඞ්‌ගො ලගනං. සඤ්‌චති. සත්‌තො. සජනං, සත්‌ති. ආසත්‌ති. සජිතුං. සජිත්‌වා.
ඊජ ගතියං. ඊජති.
භජි භජ්‌ජනෙ. භජ්‌ජනං තාපකරණං. තිලානි භජ්‌ජති. පුරිසෙන භජ්‌ජමානානි තිලානි.
තිජ නිසානෙ, ඛමායඤ්‌ච. නිසානං තික්‌ඛතාකරණං. ඛමා ඛන්‌ති. තෙජති. තිතික්‌ඛති. තෙජනො. තෙජො. තත්‌ථ තෙජනොති කණ්‌ඩො සරො උසු. තෙජොති සූරියො. අථ වා තෙජොති තෙජනං උස්‌මා උණ්‌හත්‌තං තාපො. තෙජොති වා ආනුභාවො පභාවො.
සඤ්‌ජ පරිස්‌සග්‌ගෙ, ආලිඞ්‌ගනං පරිස්‌සග්‌ගො. සඤ්‌ජති.
ඛජි දානෙ, ගතියඤ්‌ච. ඛඤ්‌ජති. ඛඤ්‌ජනං.
රාජ දිත්‌තියං භාජ ච. රාජති. භාජති. රාජා. රාජිනී. වනරාජි. රාජිත්‌වා. විරාජිත්‌වා. අත්‍ර විඤ්‌ඤූනමත්‌ථවිවරණෙ කොසල්‌ලජනනත්‌ථං සිලොකං රචයාම –
ම’හා’රාජ මහාරාජ, මහාරාජ මමෙව’හි;
නෙ’තස්‌ස ඉති වත්‌වාන, ද්‌වෙ ජනා කලහං කරුං.
එත්‌ථ ච පඨමපාදස්‌ස දුතියපදෙ ‘‘මෙ අහි මහී’’ති ඡෙදො ‘‘පුත්‌තා මෙ අත්‌ථි පුත්‌තා මත්‌ථී’’ති විය. ‘‘මහි අරාජ මහාරාජා’’ති ච ඡෙදො ‘‘යොපි අයං යොපාය’’න්‌ති විය. එත්‌ථ අරාජසද්‌දො ‘‘අතිකරමකරාචරියා’’ති එත්‌ථ අකරීති අත්‌ථවාචකො අකරසද්‌දො විය ආඛ්‍යාතපරොක්‌ඛාවිභත්‌තිකො දට්‌ඨබ්‌බො. අරාජ විරොචීති අත්‌ථො. අයං පන ගාථාය පිණ්‌ඩත්‌ථො ‘‘මහාරාජ මෙ අහි අරාජ, මම එව අහි අරාජ, න එතස්‌ස ඉති වත්‌වා ද්‌වෙ අහිතුණ්‌ඩිකජනා කලහං කරිංසූ’’ති.
රන්‌ජ රාගෙ. භික්‌ඛු චීවරං රජති. සත්‌තො රූපාදීසු රඤ්‌ජති. රජනං. රජකො. රාගො. විරාගො. හලිද්‌දිරාගො. රාජා. රාජිනී. ඉමස්‌ස ච දිවාදිගණං පත්‌තස්‌ස ‘‘රජ්‌ජති විරජ්‌ජතී’’ති රූපානි භවන්‌ති. තත්‌ථ රජනන්‌ති රජනවත්‌ථු. රජකොති රජකාරො වත්‌ථධොවනකො. රාගොති රජ්‌ජන්‌ති සත්‌තා තෙන, සයං වා රඤ්‌ජති, රඤ්‌ජනමත්‌තමෙව වා එතන්‌ති රාගො, තණ්‌හා. ඉමානි පන තදභිධානානි –
රාගො ලොභො තසිණා ච, තණ්‌හා එජා විසත්‌තිකා;
සත්‌ති ආසත්‌ති මුච්‌ඡා ච, ලුබ්‌භිතත්‌තඤ්‌ච ලුබ්‌භනා.
කාමො නිකාමනා ඉච්‌ඡා, නිකන්‌ති ච නියන්‌ති ච;
වනඤ්‌ච වනථො චෙව, අපෙක්‌ඛා භවනෙත්‌ති ච.
අනුරොධො ච සාරාගො, සඞ්‌ගො පඞ්‌කො ච සිබ්‌බිනී;
නන්‌දීරාගො අනුනයො, ගෙධො සඤ්‌ජනනී තථා;
ජනිකා පණිධි චෙව, අජ්‌ඣොසානන්‌තිනෙකධා.
විරාගොති මග්‌ගො නිබ්‌බානඤ්‌ච. රාජාති පථවිස්‌සරො. එත්‌ථ ධාතුද්‌වයවසෙන නිබ්‌බචනානි නිය්‍යන්‌තෙ. නානාසම්‌පත්‌තීහි රාජති දිබ්‌බති විරොචතීති රාජා. දානඤ්‌ච පියවචනඤ්‌ච අත්‌ථචරියා ච සමානත්‌තතා චාති ඉමෙහි චතූහි සඞ්‌ගහවත්‌ථූහි අත්‌තනි මහාජනං රඤ්‌ජෙතීතිපි රාජා. රාජිනීති රාජභරියා. තෙසං අභිධානානි වුච්‌චන්‌තෙ සහාභිධානන්‌තරෙහි –
රාජා භූපති දෙවො ච, මනුජින්‌දො දිසම්‌පති;
පත්‌ථිවො ජගතිපාලො, භූභුජො පථවිස්‌සරො.
රට්‌ඨාධිපො භූමිපාලො, මනුස්‌සින්‌දො ජනාධිපො;
නරින්‌දො ඛත්‌තියො චෙව, ඛෙත්‌තස්‌සාමි පභාවකො.
මුද්‌ධාභිසිත්‌තො රාජාති, කථිතො ඉතරො පන;
රාජඤ්‌ඤො ඛත්‌තියො චාති, වුත්‌තො ඛත්‌තියජාතිකො.
මුද්‌ධාභිසිත්‌තො අනුරාජා, උපරාජාති භාසිතො;
චතුද්‌දීපී රාජරාජා, චක්‌කවත්‌තීති භාසිතො.
ඛත්‌තියා රාජපදුමී, ඛත්‌තියානී ච ඛත්‌තියී;
ඉත්‌ථාගාරන්‌තු ඔරොධො, උපරීතිපි වුච්‌චති.
භජ සෙවායං. භජති. භජනා. සම්‌භජනා. භත්‌ති. සම්‌භත්‌ති. භත්‌තා.
යජ දෙවපූජසඞ්‌ගතකරණදානධම්‌මෙසු. දෙවපූජග්‌ගහණෙන බුද්‌ධාදිපූජා ගහිතා. සඞ්‌ගතකරණං සමොධානකරණං. තථා හි අධිමුත්‌තත්‌ථෙරවත්‌ථුම්‌හි ‘‘යදත්‌ථි සඞ්‌ගතං කිඤ්‌චි, භවො වා යත්‌ථ ලබ්‌භතී’’ති ගාථායං සඞ්‌ගතසද්‌දෙන සමොධානං වුත්‌තං. දානං පරිච්‌චාගො. ධම්‌මො ඣානසීලාදි. එතෙස්‌වත්‌ථෙසු යජධාතු වත්‌තති. පුප්‌ඵෙහි බුද්‌ධං යජති. දෙවතං යජති. දෙවමනුස්‌සෙහි භගවා යජියති. ඉජ්‌ජති. යිට්‌ඨං. යඤ්‌ඤො. යාගො. ධම්‌මයාගො. යජමානො සකෙ පුරෙ. යිට්‌ඨුං, යජිතුං. පුථුයඤ්‌ඤං යජිත්‌වාන. සොළසපරික්‌ඛාරං මහායඤ්‌ඤං කත්‌තුකාමො.
මජ්‌ජ සංසුද්‌ධියං. මජ්‌ජති. බාහිරං පරිමජ්‌ජති. භූමිං සම්‌මජ්‌ජති. මජ්‌ජනං. සම්‌මජ්‌ජනී.
නිඤ්‌ජි සුද්‌ධියං. නිඤ්‌ජති. පනිඤ්‌ජති. නිඤ්‌ජිතුං. පනිඤ්‌ජිතුං. නිඤ්‌ජිත්‌වා. පනිඤ්‌ජිත්‌වා. අයං පන පාළි ‘‘තතො ත්‌වං මොග්‌ගල්‌ලාන උට්‌ඨායාසනා උදකෙන අක්‌ඛීනි පනිඤ්‌ජිත්‌වා දිසා අනුලොකෙය්‍යාසී’’ති.
නිජි අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙ. නිඤ්‌ජති.
භජ පාකෙ. තිලානි භජ්‌ජති. භජ්‌ජමානා තිලානි ච.
උජු අජ්‌ජවෙ. අජ්‌ජවං උජුභාවො. ඔජති. උජු.
රුජ භඞ්‌ගෙ. රුජති. රුජා. රොගො. එත්‌ථ රුජාති බ්‍යාධි රුජනට්‌ඨෙන. රොගොති රුජති භඤ්‌ජති අඞ්‌ගපච්‌චඞ්‌ගානීති රොගො, බ්‍යාධියෙව, යො ‘‘ආතඞ්‌කො’’තිපි ‘‘ආබාධො’’තිපි වුච්‌චති.
භුජ කොටිල්‌ලෙ. ආවිපුබ්‌බො අඤ්‌ඤත්‌ථෙසු ච. උරගො භුජති. ආභුජති. භික්‌ඛු පල්‌ලඞ්‌කං ආභුජති, ඌරුබද්‌ධාසනං බන්‌ධතීති අත්‌ථො. මහාසමුද්‌දො ආභුජති, ආවට්‌ටතීති අත්‌ථො. කෙචි පන ‘‘ඔසක්‌කතී’’ති අත්‌ථං වදන්‌ති. ‘‘වණ්‌ණදාන’’න්‌ති ආභුජති, මනසි කරොතීති අත්‌ථො. මූලානි විභුජතීති මූලවිභුජො, රථො. එත්‌ථ ච විභුජතීති ඡින්‌දති. භොගො. භොගී. ආභොගො. ආභුජිත්‌වා. එත්‌ථ ච භොගොති භුජයති කුටිලං කරියතීති භොගො, අහිසරීරං. භොගීති සප්‌පො.
රජි විජ්‌ඣනෙ. නාගො දන්‌තෙහි භූමිං රඤ්‌ජති. ආරඤ්‌ජති. එත්‌ථ ච ‘‘තථාගතරඤ්‌ජිතං ඉතිපී’’ති නෙත්‌තිපාළි නිදස්‌සනං. තස්‌සත්‌ථො ‘‘ඉදං සික්‌ඛත්‌තයසඞ්‌ගහිතං සාසනබ්‍රහ්‌මචරියං තථාගතගන්‌ධහත්‌ථිනො මහාවජිරඤාණසබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණදන්‌තෙහි රඤ්‌ජිතං ආරඤ්‌ජිතං, තෙභූමකධම්‌මානං ආරඤ්‌ජනට්‌ඨානන්‌තිපි වුච්‌චතී’’ති. රඤ්‌ජිතන්‌ති හි රඤ්‌ජති විජ්‌ඣති එත්‌ථාති රුඤ්‌ජිතං, රඤ්‌ජනට්‌ඨානං. ‘‘ඉදං නෙසං පදක්‌කන්‌ත’’න්‌තිආදිම්‌හි විය එතස්‌ස සද්‌දස්‌ස සිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බා අධිකරණත්‌ථසම්‌භවතො.
විජී භයචලනෙසු. ඊකාරන්‌තොයං ධාතු, තෙනස්‌ස සනිග්‌ගහීතාගමානි රූපානි න සන්‌ති. වෙජති. වෙගො. ධම්‌මසංවෙගො. සංවිගො වෙගෙන පලායි. නදීවෙගො. ඌමිවෙගො , වාතවෙගො. එත්‌ථ ධම්‌මසංවෙගොති සහොත්‌තප්‌පං ඤාණං. ‘‘වෙගො, ජවො, රයො’’ති ඉමෙ එකත්‌ථා. දිවාදිගණං පන පත්‌තස්‌ස ‘‘විජ්‌ජති සංවිජ්‌ජති උබ්‌බිජ්‌ජතී’’ති රූපානි භවන්‌ති ද්‌විගණිකත්‌තා.
ලජ්‌ජ ලජ්‌ජනෙ. ලජ්‌ජති. ලජ්‌ජා. ලජ්‌ජාති හිරී. යා ‘‘විරිළනා’’තිපි වුච්‌චති.
වළජි පරිභොගෙ. වළඤ්‌ජති.
කුජ්‌ජ අධොමුඛීකරණෙ. කුජ්‌ජති. නිකුජ්‌ජති. උක්‌කුජ්‌ජති. පටිකුජ්‌ජති. නිකුජ්‌ජිතං වා උක්‌කුජ්‌ජෙය්‍ය. අඤ්‌ඤිස්‌සා පාතියා පටිකුජ්‌ජති. අවකුජ්‌ජො නිපජ්‌ජහං. තත්‌ථ කුජ්‌ජති නිකුජ්‌ජතීති ඉමානි ‘‘චරති විචරතී’’ති පදානි විය සමානත්‌ථානි, අධොමුඛං කරොතීති හි අත්‌ථො. උක්‌කුජ්‌ජතීති උපරිමුඛං කරොති. පටිකුජ්‌ජතීති මුඛෙ මුඛං ඨපෙති.
මුජ්‌ජ ඔසීදනෙ. මුජ්‌ජති. නිමුජ්‌ජති. නිමුග්‌ගො. උම්‌මුග්‌ගො.
ඔපුජි විලිම්‌පනෙ. ගොමයෙන පථවිං ඔපුඤ්‌ජති.
ජකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඣකාරන්‌තධාතු
ඣෙ චින්‌තායං. ඣායති, නිජ්‌ඣායති, උපනිජ්‌ඣායති, උජ්‌ඣායති, සජ්‌ඣායති. ඣානං, නිජ්‌ඣානං, උපනිජ්‌ඣානං, උජ්‌ඣායනං, සජ්‌ඣායනං. නිජ්‌ඣත්‌ති. උපජ්‌ඣා, උපජ්‌ඣායො. ඣායී, අජ්‌ඣායකො.
තත්‌ථ ඣායනන්‌ති දුවිධං ඣායනං සොභනමසොභනඤ්‌ච. තෙසු සොභනං ‘‘ඣායී තපති බ්‍රාහ්‌මණො. ඣායාමි අකුතොභයො’’තිආදීසු දට්‌ඨබ්‌බං. අසොභනං පන ‘‘තත්‌ථ තත්‌ථ ඣායන්‌තො නිසීදි. අධොමුඛො පජ්‌ඣායන්‌තො නිසීදී’’තිආදීසු දට්‌ඨබ්‌බං. ඣායීති ආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣානෙන වා ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානෙන වා ඣායනසීලො චින්‌තනසීලො. ඣායී ඣානවාති අත්‌ථො. අජ්‌ඣායකොති ඉදං ‘‘න දානිමෙ ඣායන්‌ති, න දානිමෙ ඣායන්‌තීති ඛො වාසෙට්‌ඨ අජ්‌ඣායකා අජ්‌ඣායකාත්‌වෙව තතියං අක්‌ඛරං උපනිබ්‌බත්‌ත’’න්‌ති එවං පඨමකප්‌පිකකාලෙ ඣානවිරහිතානං බ්‍රාහ්‌මණානං ගරහවචනං උප්‌පන්‌නං, ඉදානි පන තං අජ්‌ඣායතීති අජ්‌ඣායකො, මන්‌තෙ පරිවත්‌තෙතීති ඉමිනා අත්‌ථෙන පසංසාවචනං කත්‌වා වොහරන්‌තීති. අයං පනත්‌ථො ‘‘අධිපුබ්‌බස්‌ස ඉ අජ්‌ඣයනෙ’’ති ධාතුස්‌ස වසෙන ගහෙතබ්‌බො. එවං අධිපුබ්‌බස්‌ස ඉධාතුස්‌ස වසෙන ඉමස්‌ස ධාතුස්‌ස අත්‌ථපරිවත්‌තනං භවති. යං සන්‌ධාය ‘‘අජ්‌ඣායකො මන්‌තධරො’’ති වුත්‌තං.
ඣෙ දිත්‌තියං. දීපො ඣායති, දාරූනි ඣායන්‌ති. එත්‌ථ ඣායතීති ජලති. ඣායනජලනසද්‌දා හි එකත්‌ථා.
ජජ්‌ඣ පරිභාසනතජ්‌ජනෙසු. ජජ්‌ඣති.
උජ්‌ඣ උස්‌සග්‌ගෙ. උස්‌සග්‌ගො ඡඩ්‌ඩනං. උජ්‌ඣති. උජ්‌ඣිතං.
ඣකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඤකාරන්‌තධාතු
ඤා අවබොධනෙ. ‘‘ඤාති, ඤන්‌ති, ඤාසි. ඤාතු, ඤන්‌තු. ඤෙය්‍ය, ඤෙය්‍යු’’න්‌තිආදීනි යථාපාවචනං ගහෙතබ්‌බානි. ඤාති, ඤාතකො, අඤ්‌ඤො, ඤත්‌තං, ඤත්‌ති, පඤ්‌ඤත්‌ති, විඤ්‌ඤත්‌ති, සඤ්‌ඤත්‌ති, සඤ්‌ඤා, සඤ්‌ඤාණං, පඤ්‌ඤා, පඤ්‌ඤාණං, ඤාණං, විඤ්‌ඤාණං.
තත්‌ථ ඤාතීති ජානාති. පුන ඤාතීති බන්‌ධු. සො හි ‘‘අයං අම්‌හාක’’න්‌ති ඤාතබ්‌බට්‌ඨෙන ඤාතීති. එවං ඤාතකො. අඤ්‌ඤොති දිට්‌ඨධම්‌මිකාදයො අත්‌ථෙ න ඤාති න ජානාතීති අඤ්‌ඤො, අවිද්‌වා බාලොති අත්‌ථො. ඤත්‌තන්‌ති ජානනභාවො. ‘‘යාවදෙව අනත්‌ථාය, ඤත්‌තං බාලස්‌ස ජායතී’’ති පාළි නිදස්‌සනං. සඤ්‌ඤාණන්‌ති චිහනං. කාරිතෙ ‘‘ඤාපෙති සඤ්‌ඤාපෙති විඤ්‌ඤාපයතී’’තිආදීනි භවන්‌ති. යස්‌මා පන ‘‘අඤ්‌ඤාති පටිවිජ්‌ඣති. අත්‌තත්‌ථං වා පරත්‌ථං වා ඤස්‌සති. අනඤ්‌ඤාතඤ්‌ඤස්‌සාමීතින්‌ද්‍රියං. එකච්‌චෙ නබ්‌භඤ්‌ඤංසු, එකච්‌චෙ අබ්‌භඤ්‌ඤංසූ’’ති පාළියො දිස්‌සන්‌ති, තස්‌මා ඤාතීතිආදීනි ආඛ්‍යාතිකපදානි දිට්‌ඨානියෙව හොන්‌ති නයවසෙන. තථා හි අඤ්‌ඤාතීති එත්‌ථ ආඉති උපසග්‌ගො, සො පරස්‌සක්‌ඛරස්‌ස සඤ්‌ඤොගුච්‌චාරණිච්‌ඡාය රස්‌සං කත්‌වා නිද්‌දිට්‌ඨො. ඤාතීති සාසනෙ ආඛ්‍යාතිකපදං දිට්‌ඨං, තස්‌මායෙව ‘‘ඤාති, ඤන්‌ති. ඤාසී’’තිආදිනා පදමාලාකරණෙ නත්‌ථෙව දොසො.
ඤා මාරණතොසනනිසානෙසු. මාරණං ජීවිතින්‌ද්‍රියුපච්‌ඡෙදකරණං. තොසනං තුට්‌ඨි. නිසානං තික්‌ඛතා. ඤත්‌ති. මනුඤ්‌ඤං. පඤ්‌ඤත්‌ති.
එත්‌ථ ඤත්‌තීති මාරෙතීති වා තොසෙතීති වා නිසෙතීති වා අත්‌ථො. අයඤ්‌ච ඤත්‌තිසද්‌දො ‘‘වත්‌ති එතායාති වාචා’’ති එත්‌ථ වත්‌තිසද්‌දො විය ආඛ්‍යාතිකපදන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බො. තථා ආදත්‌තෙති එත්‌ථ විභත්‌තිභූතස්‌ස තෙසද්‌දස්‌ස විය විභත්‌තිභූතස්‌ස තිසද්‌දස්‌ස සඤ්‌ඤොගභාවො ච ධාතුඅන්‌තස්‌සරස්‌ස රස්‌සත්‌තඤ්‌ච. මනුඤ්‌ඤන්‌ති මනං ආභුසො ඤෙති තොසෙතීති මනුඤ්‌ඤං. අයමත්‌ථො මනසද්‌දූපපදස්‌ස ආපුබ්‌බස්‌සිමස්‌ස ඤාධාතුස්‌ස වසෙන දට්‌ඨබ්‌බො. පඤ්‌ඤත්‌තීති නානප්‌පකාරතො පවත්‌තිනිවාරණෙන අකුසලානං ධම්‌මානං ඤත්‌ති මාරණං පඤ්‌ඤත්‌ති. අථ වා ධම්‌මං සුණන්‌තානං ධම්‌මදෙසනාය චිත්‌තෙ අනෙකවිධෙන සොමනස්‌සුප්‌පාදනං. අතිඛිණබුද්‌ධීනං අනෙකවිධෙන ඤාණතිඛිණකරණඤ්‌ච පඤ්‌ඤත්‌ති නාම, තථා සොතූනං චිත්‌තතොසනෙන චිත්‌තනිසානෙන ච පඤ්‌ඤාපනං පඤ්‌ඤත්‌තීති දට්‌ඨබ්‌බං.
ඉති භූවාදිගණෙ චවග්‌ගන්‌තධාතුරූපානි
සමත්‌තානි.
ටකාරන්‌තධාතු
ඉදානි ටවග්‌ගන්‌තධාතුරූපානි වුච්‌චන්‌තෙ –
සොටු ගබ්‌බෙ. ගබ්‌බං දබ්‌බනං. සොටති.
යොටු සම්‌බන්‌ධෙ. යොටති.
මෙටු මිලෙටු උම්‌මාදෙ. මෙටති. මිලෙටති.
කට වස්‌සාවරණෙසු. කටති.
සට පරිභාසනෙ. සටති.
ලට බාල්‍යෙ ච. පුබ්‌බාපෙක්‌ඛාය චකාරො. ලටති. ලාටො.
සට රුජාවිසරණගත්‍යාවසානෙසු. රුජා පීළා. විසරණං විප්‌ඵරණං. ගත්‍යාවසානං ගතියා අවසානං ඔසානං අභාවකරණං, නිසීදනන්‌ති වුත්‌තං හොති. සටති. සාටො වුච්‌චති සාටකො.
වට වෙධනෙ. වටති. වටො. වාටො.
ඛිට උත්‌තාසනෙ. ඛෙටති, ආඛෙටකො, ඛෙටො, උක්‌ඛෙටිතො, සමුක්‌ඛෙටිතො.
සිට අනාදරෙ. සෙටති.
ජට ඝට සඞ්‌ඝාතෙ. ජටති. ජටා, ජටිලො, ජටී. අන්‌තොජටා බහිජටා, ජටාය ජටිතා පජා. කාරිතෙ ‘‘සො ඉමං විජටයෙ ජටං. අරහත්‌තමග්‌ගක්‌ඛණෙ විජටෙති නාමා’’ති පයොගො.
භට භත්‌තියං. භටති. භටො. වෙතනං භටකො යථා.
තට උස්‌සයෙ. උස්‌සයො ආරොහො උබ්‌බෙධො. තටති. තටො, ගිරිතටො, නදීතටො, තටී, තටං.
ඛට කංසෙ. ඛටති. ඛටො.
නට නතියං. නටති. නටො, නාටකං.
පිට සද්‌දසඞ්‌ඝාටෙසු. පෙටති. පෙටකො, පිටකං. පිටකසද්‌දො ‘‘මා පිටකසම්‌පදානෙනා’’තිආදීසු පරියත්‌තියං දිස්‌සති. ‘‘අථ පුරිසො ආගච්‌ඡෙය්‍ය කුදාලපිටකං ආදායා’’තිආදීසු යස්‌මිං කිස්‌මිඤ්‌චි භාජනෙ.
හට දිත්‌තියං. හටති. හාටකං, හටකං. යං ජාතරූපං හටකන්‌ති වුච්‌චති.
සට අවයවෙ. සටති.
ලුට විලොඨනෙ. ලොටති.
චිට පෙසනෙ. චෙටති. චෙටකො.
විට සද්‌දෙ. වෙටති. වෙටකො.
අට පට ඉට කිට කට ගතියං. අටති. පටති. එටති. කෙටති. කටති. පටො ඉච්‌චෙව නාමිකපදං දිට්‌ඨං. පටති ජිණ්‌ණභාවං ගච්‌ඡතීති පටො. පටොති වත්‌ථං. වත්‌ථස්‌ස හි අනෙකානි නාමානි –
පටො චොළො සාටකො ච, වාසො වසනමංසුකං;
දුස්‌සමච්‌ඡාදනං වත්‌ථං, චෙලං වසනි අම්‌බරං.
මුට පමද්‌දනෙ. මොටති.
චුට අප්‌පීභාවෙ. චොටති.
වටි විභාජනෙ. වටති. වණ්‌ටො.
රුටි ලුටි ථෙය්‍යෙ. රුණ්‌ටති. ලුණ්‌ටති. රුණ්‌ටකො. ලුණ්‌ටකො.
ඵුට විසරණෙ ඵොටති. ඵොටො.
චෙට චෙටායං. චෙටති. චෙටකො.
ඝුට පරිවත්‌තනෙ. ඝොටති.
රුට ලුට පටිඝාතෙ. රොටති. ලොටති.
ඝට චෙතායං. ඝටති. ඝටො. ඝටො වුච්‌චති කුම්‌භො. ඉමානි තදභිධානානි –
ඝටො කුම්‌භො ඝටී කුම්‌භී, තුණ්‌ඩිකිරො තු උක්‌ඛලී;
මහන්‌තභාජනං චාටි, අතිඛුද්‌දං කුට්‌ටං භවෙ;
චට භට පරිභාසනෙ දෙට ච. චටති. භටති. දෙටති.
කුට කොටිල්‌ලෙ. කුටති. පටිකුටති.
පුට සංකිලෙසනෙ. පුටති.
චුට ඡුට කුට ඡෙදනෙ. චුටති. ඡුටති. කුටති.
ඵුට විකසනෙ. ඵුටති.
මුට අග්‌ගිසද්‌දපක්‌ඛෙපමද්‌දනෙසු. මුටති.
තුට කලහකම්‌මනි. තුටති.
ඝුට පටිඝාතෙ. ඝුටති. ඝොටකො.
ටකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඨකාරන්‌තධාතු
ඨා ගතිනිවත්‌තියං. ගතිනිවත්‌ති උප්‌පජ්‌ජමානස්‌ස ගමනස්‌සුපච්‌ඡෙදො. ඨාති, ඨන්‌ති. තිට්‌ඨති. පතිට්‌ඨාති. අධිට්‌ඨාති. අධිට්‌ඨෙති. සණ්‌ඨාති. සණ්‌ඨහති. අධිට්‌ඨහති. උපට්‌ඨහති. ඨාතු. තිට්‌ඨතු. තිට්‌ඨෙය්‍ය. අට්‌ඨ, අට්‌ඨු. අට්‌ඨා, අට්‌ඨූ, අට්‌ඨාසි, අට්‌ඨංසු. යාවස්‌ස කායො ඨස්‌සති. තිට්‌ඨිස්‌සති. උපස්‌සුති තිට්‌ඨිස්‌සථ. අට්‌ඨිස්‌සා, අට්‌ඨිස්‌සංසු. අතිට්‌ඨිස්‌සා, අතිට්‌ඨිස්‌සංසු. ඨාතුං, උපට්‌ඨාතුං. උපට්‌ඨහිතුං. අධිට්‌ඨාතුං. අධිට්‌ඨහිතුං. ඨත්‌වා, අධිට්‌ඨිත්‌වා. උපට්‌ඨහිත්‌වා, අධිට්‌ඨහිත්‌වා. ඨානං, ඨිති, සණ්‌ඨිති, අවට්‌ඨිති. සණ්‌ඨානං, පට්‌ඨානං. උපට්‌ඨාකො, ඨිතො. පබ්‌බතට්‌ඨො භූමට්‌ඨො. උපට්‌ඨහං ඉච්‌චාදීනි.
තත්‌ථ ඨානසද්‌දො ඉස්‌සරියඨිතිඛණකාරණෙසු දිස්‌සති. ‘‘කිං පනායස්‌මා දෙවානමින්‌දො කම්‌මං කත්‌වා ඉමං ඨානං පත්‌තො’’තිආදීසු හි ඉස්‌සරියෙ දිස්‌සති. ‘‘ඨානකුසලො හොති අක්‌ඛණවෙධී’’තිආදීසු ඨිතියං. ‘‘ඨානසොපෙතං තථාගතං පටිභාතී’’තිආදීසු ඛණෙ. ‘‘ඨානඤ්‌ච ඨානසො ඤත්‌වා අට්‌ඨානඤ්‌ච අට්‌ඨානසො’’තිආදීසු කාරණෙ. කාරණඤ්‌හි යස්‌මා තත්‌ථ ඵලං තිට්‌ඨති තදායත්‌තවුත්‌තිභාවෙන, තස්‌මා ඨානන්‌ති වුච්‌චති.
ඉස්‌සරියෙ ඨිතියඤ්‌ච, ඛණස්‌මිම්‌පි ච කාරණෙ;
චතූස්‌වත්‌ථෙසු එතෙසු, ඨානසද්‌දො පවත්‌තතීති.
ඨෙ සද්‌දසඞ්‌කාතෙසු. ඨීයති.
ඨෙ වෙඨනෙ. ඨායති.
පඨ වියත්‌තියං වාචායං. ධම්‌මං පඨති. පාඨො, නක්‌ඛත්‌තපාඨකො, සො හොරපාඨකං පුච්‌ඡි. සබ්‌බපාඨී භවිස්‌සති. පඨිතුං, පඨිතවෙ, පඨිත්‌වා, පඨිත්‌වාන, පඨිතුන, පඨිය, පඨියාන.
එවංවිධං තුංපච්‌චයන්‌තාදිවිභාගං සබ්‌බත්‌ථ යථාරහං වත්‌තුකාමාපි ගන්‌ථ විත්‌ථාරභයෙන න වදාම. අවුත්‌තොපි ඊදිසො විභාගො නයානුසාරෙන යථාසම්‌භවං සබ්‌බත්‌ථ යොජෙතබ්‌බො. යත්‌ථ පන පාළිනිදස්‌සනාදිවිසෙසො ඉච්‌ඡිතබ්‌බො හොති, තත්‌ථෙවෙතං දස්‌සෙස්‌සාම.
වඨ ථූලියෙ. වඨති. වඨරො. වඨරොති ථූලඝනසරීරස්‌මිං වත්‌තබ්‌බවචනං. තථා හි විනයට්‌ඨකථායං ‘‘වඨරොති ථූලො, ථූලො ච ඝනසරීරො චායං භික්‌ඛූති වුත්‌තං හොතී’’ති වුත්‌තං.
මඨ නිවාසෙ. මඨති. මඨො.
කඨ කිච්‌ඡජීවනෙ. කඨති. කඨො.
රඨ පරිභාසනෙ. රඨති.
සාඨ බලක්‌කාරෙ. බලක්‌කාරො නාම අත්‌තනො බලෙන යථාජ්‌ඣාසයං දබ්‌බලස්‌ස අභිභවනං. සාඨති. සාඨො.
උඨ රුඨ ලුඨ උපඝාතෙ. ඔඨති. රොඨති. ලොඨති.
පිඨ හිංසාසංකිලෙසෙසු. පෙඨති. පිඨරො.
සඨ කෙතවෙ ච. පුබ්‌බත්‌ථෙසු චකාරො. සඨති. සඨො සඨොති කෙරාටිකො වුච්‌චති.
සුඨ ගතිපටිඝාතෙ. ගමනපටිහනනං ගතිපටිඝාතො. සොඨති.
කුඨි ලුඨි ආලස්‌සියෙ ච. චකාරො පුබ්‌බත්‌ථෙ ච. කුණ්‌ඨති. කුණ්‌ඨො. ලුණ්‌ඨති. ලුණ්‌ඨො.
රුඨි ලුඨි අඨි ගතියං. රුණ්‌ඨති. ලුණ්‌ඨති. අණ්‌ඨති.
වෙඨ වෙඨනෙ. වෙඨති, නිබ්‌බෙඨති. වෙඨනං, නිබ්‌බෙඨනං.
වඨි එකචරියායං. වණ්‌ඨති.
මඨ කුඨි සොකෙ. මඨති. කුණ්‌ඨති.
එඨ හෙඨ විබාධායං. එඨති. හෙඨති. විහෙඨති. විහෙඨනං.
ලුඨ පටිඝාතෙ. ලොඨති.
පඨ විඛ්‍යානෙ. පඨති.
ලුඨ සංකිලෙසෙ. ලොඨති.
ඨකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඩකාරන්‌තධාතු
ඩි විහායසගතියං ගමනමත්‌තෙ ච. ඩෙති, ඩයති. ඩෙමානො. උච්‌චෙ සකුණ ඩෙමාන. යෙ මං පුරෙ පච්‌චුඩ්‌ඩෙන්‌ති.
ඩි ඛිපනුඩ්‌ඩනෙසු. ඩෙති. උඩ්‌ඩෙති.
ඉතො බහිද්‌ධා පාසණ්‌ඩා, දිට්‌ඨීසු පසීදන්‌ති තෙ;
න තෙසං ධම්‌මං රොචෙමි, න තෙ ධම්‌මස්‌ස කොවිදා.
එත්‌ථ ච පාසණ්‌ඩාති පාසං ඩෙන්‌තීති පාසණ්‌ඩා, සත්‌තානං චිත්‌තෙසු දිට්‌ඨිපාසං ඛිපන්‌තීති අත්‌ථො. අථ වා තණ්‌හාපාසං දිට්‌ඨිපාසඤ්‌ච ඩෙන්‌ති උඩ්‌ඩෙන්‌තීති පාසණ්‌ඩා.
චුඩ්‌ඩ හාවකරණෙ. චුඩ්‌ඩති.
අඩ්‌ඩ අභියොගෙ. අඩ්‌ඩති.
ගඩි වදනෙකදෙසෙ. ගණ්‌ඩති. ගණ්‌ඩො.
හුඩි පිඩි සඞ්‌ඝාතෙ. හුණ්‌ඩති. පිණ්‌ඩති. පිණ්‌ඩො.
හිඩි ගතියං. හිණ්‌ඩති, ආහිණ්‌ඩති.
කුඩි දාහෙ. කුණ්‌ඩති. කුණ්‌ඩො.
වඩි මඩි වෙඨනෙ. වණ්‌ඩති. මණ්‌ඩති. මණ්‌ඩලං.
භඩි පරිභාසනෙ. භණ්‌ඩති. භණ්‌ඩනං. භණ්‌ඩො.
මඩි මජ්‌ජනෙ. මණ්‌ඩති. මණ්‌ඩනං.
තුඩි තොළනෙ. තුණ්‌ඩති. තුණ්‌ඩො. තුණ්‌ඩෙනාදාය ගච්‌ඡෙය්‍ය.
භුඩි භරණෙ. භුණ්‌ඩති.
චඩි කොපෙ. චණ්‌ඩති. චණ්‌ඩො. චණ්‌ඩාලො, චණ්‌ඩික්‌කං.
සඩි රුජායං. සණ්‌ඩති. සණ්‌ඩො.
තඩි තාළනෙ. තණ්‌ඩති. විතණ්‌ඩා.
පඩි ගතියං. පණ්‌ඩති. පණ්‌ඩා, පණ්‌ඩිතො. එත්‌ථ පණ්‌ඩාති පඤ්‌ඤා. සා හි සුඛුමෙසුපි අත්‌ථෙසු පණ්‌ඩති ගච්‌ඡති දුක්‌ඛාදීනං පීළනාදිකම්‌පි ආකාරං ජානාතීති ‘‘පණ්‌ඩා’’ති වුච්‌චති. පණ්‌ඩිතොති පණ්‌ඩාය ඉතො ගතො පවත්‌තොති පණ්‌ඩිතො. අථ වා සඤ්‌ජාතා පණ්‌ඩා එතස්‌සාති පණ්‌ඩිතො. පණ්‌ඩති ඤාණගතියා ගච්‌ඡතීතිපි පණ්‌ඩිතො. තථා හි අට්‌ඨකථායං වුත්‌තං ‘‘පණ්‌ඩන්‌තීති පණ්‌ඩිතා. සන්‌දිට්‌ඨිකසම්‌පරායිකත්‌ථෙසු ඤාණගතියා ගච්‌ඡන්‌තීති අත්‌ථො’’ති.
ගඩි මදෙ. ගණ්‌ඩති.
ඛඩි මන්‌ථෙ. ඛණ්‌ඩති. ඛණ්‌ඩිතො, ඛණ්‌ඩො.
ලඩි ජිව්‌හාමථනෙ. ලණ්‌ඩති. ලණ්‌ඩො.
ඩකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඩකාරන්‌තධාතු
වඩ්‌ඪ වඩ්‌ඪනෙ. වඩ්‌ඪති. සිරිවඩ්‌ඪකො, ධනවඩ්‌ඪකො, වඩ්‌ඪිතො, බුඩ්‌ඪො. එත්‌ථ ච වකාරස්‌ස බකාරො, අකාරස්‌ස චුකාරො.
කඩ්‌ඪ ආකඩ්‌ඪනෙ. කඩ්‌ඪති, ආකඩ්‌ඪති, නිකඩ්‌ඪති. අකාමා පරිකඩ්‌ඪන්‌ති, උලූකඤ්‌ඤෙව වායසා.
ඉමානි ඪකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ණකාරන්‌තධාතු
අණ රණ වණ භණ මණ කණ සද්‌දෙ. අණති. අණකො බ්‍රාහ්‌මණො. රණති. රණං. වණති. වාණකො. භණති. භාණකො. මණති. මණිකො. කණති. කාණො. තත්‌ථ බ්‍රාහ්‌මණොති බ්‍රහ්‌මං අණතීති බ්‍රාහ්‌මණො, මන්‌තෙ සජ්‌ඣායතීති අත්‌ථො. අක්‌ඛරචින්‌තකා පන ‘‘බ්‍රහ්‌මුනො අපච්‌චං බ්‍රාහ්‌මණො’’ති වදන්‌ති. අරියා පන බාහිතපාපත්‌තා බ්‍රාහ්‌මණොති.
බ්‍රහ්‌මසූනු ද්‌විජො බ්‍රහ්‌මා, කමලාසනසූනු ච;
රණසද්‌දො ‘‘සරණා ධම්‌මා අරණා ධම්‌මා’’තිආදීසු කිලෙසෙසු වත්‌තති. කිලෙසා හි රණන්‌ති කන්‌දන්‌ති එතෙහීති රණාති වුච්‌චන්‌ති.
‘‘ධනුග්‌ගහො අසදිසො, රාජපුත්‌තො මහබ්‌බලො;
සබ්‌බාමිත්‌තෙ රණං කත්‌වා, සංයමං අජ්‌ඣුපාගමී’’ති
එත්‌ථ යුද්‌ධෙ වත්‌තති. රණං කත්‌වාති හි යුද්‌ධං කත්‌වාති අත්‌ථො. ‘‘තිණඤ්‌ච කට්‌ඨඤ්‌ච රණං කරොන්‌තා, ධාවිංසු තෙ අට්‌ඨදිසා සමන්‌තතො’’ති එත්‌ථ චුණ්‌ණවිචුණ්‌ණකරණෙ වත්‌තති. රණං කරොන්‌තාති හි චුණ්‌ණවිචුණ්‌ණං කරොන්‌තාති අත්‌ථො. එවං අත්‌ථවිවරණම්‌පි සද්‌දසඞ්‌ඛාතමත්‌ථං අන්‌තොයෙව කත්‌වා අධිප්‌පායත්‌ථවසෙන කතං, න ධාතුනානත්‌ථවසෙනාති දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා ධාතූනමත්‌ථාතිසයයොගොපි භවති, තෙන එවං අත්‌ථවිවරණං කතන්‌තිපි දට්‌ඨබ්‌බං.
භණ භණනෙ. පරිත්‌තං භණති, වචනං භණති. දීඝභාණකො, පියභාණී, භාණවාරො. එත්‌ථ භාණවාරොති –
‘‘අට්‌ඨක්‌ඛරා එකපදං, එකා ගාථා චතුප්‌පදං;
ගාථා චෙකාමතො ගන්‌ථො, ගන්‌ථො බාත්‌තිංසතක්‌ඛරො;
බාත්‌තිංසක්‌ඛරගන්‌ථානං, පඤ්‌ඤාසං ද්‌විසතං පන;
භාණවාරො මතො එකො, ස්‌වට්‌ඨක්‌ඛරසහස්‌සකො’’ති.
එවං අට්‌ඨක්‌ඛරසහස්‌සපරිමාණො පාඨො වුච්‌චති.
ඔණං අපනයනෙ. ඔණති.
සොණ වණ්‌ණගතීසු. සොණති, සොණො.
ඝිණි ඝුණි ඝණි ගහණෙ. ඝිණ්‌ණති. ඝුණ්‌ණති. ඝණ්‌ණති.
ඝුණ ඝුණ්‌ණ ගමනෙ. ඝොණති. ඝුණ්‌ණති.
පණ බ්‍යවහාරෙ, ථුතියඤ්‌ච. පණති වාණිජො, වොහාරං කරොති ඉච්‌චත්‌ථො. සද්‌ධො බුද්‌ධං පණති, ථොමයති ඉච්‌චත්‌ථො, ආපණං, සාපණො ගාමො.
ගණ රණ ගතියං. ගණති. රණති.
චණ සණ දානෙ. චණති. සණති.
ඵණ ගතියං. ඵණති. ඵණං.
වෙණු ඤාණචින්‌තානිසාමනෙසු. වෙණති.
පීණ පීණනෙ. පීණනං පරිපුණ්‌ණතා. පීණති. පීණො දිවා න භුඤ්‌ජති, පීණොරක්‌ඛංසබාහු.
මිණ හිංසායං. මිණති.
දුණ ගතියඤ්‌ච. හිංසාපෙක්‌ඛකො චකාරො. දුණති.
සණ අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙ. සණති. සණතෙව බ්‍රහ්‌මාරඤ්‌ඤං. සණතෙවාති නදති විය.
තුණ කොටිල්‌ලෙ. තොණති.
පුණ නිපුණෙ. පුණති, නිපුණති. නිපුණධම්‌මො. එත්‌ථ ච නිපුණසණ්‌හසුඛුමසද්‌දා වෙවචනසද්‌දා කුසලඡෙකදක්‌ඛසද්‌දා වියාති දට්‌ඨබ්‌බං.
මුණ පටිඤ්‌ඤාණෙ. මුණති.
කුණ සද්‌දොපකරණෙ. කොණති.
මණ චාගෙ. වෙරං මණතීති වෙරමණි.
ඵුණ විකිරණෙ විධුනනෙ ච. ඵුණති. අඞ්‌ගාරකාසුං අපරෙ ඵුණන්‌ති.
ඉමානි ණකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඉති භූවාදිගණෙ ටවග්‌ගන්‌තධාතුරූපානි
සමත්‌තානි.
තකාරන්‌තධාතු
අථ තවග්‌ගන්‌තධාතුරූපානි වුච්‌චන්‌තෙ –
තෙ පාලනෙ. පාලනං රක්‌ඛණං. තායති. තාණං, ගොත්‌තං, නක්‌ඛත්‌තං. අඝස්‌ස තාතා. කිච්‌ඡෙනාධිගතා භොගා, තෙ තාතො විධමි ධමං. තත්‌ථ ගොත්‌තන්‌ති ගං තායතීති ගොත්‌තං. ‘‘ගොතමො කස්‌සපො’’ති හි ආදිනා පවත්‌තමානං ගං වචනං බුද්‌ධිඤ්‌ච තායති එකංසිකවිසයතාය රක්‌ඛතීති ගොත්‌තං. යථා හි බුද්‌ධි ආරම්‌මණභූතෙන අත්‌ථෙන විනා න වත්‌තති, තථා අභිධානං අභිධෙය්‍යභූතෙන, තස්‌මා සො ගොත්‌තසඞ්‌ඛාතො අත්‌ථො තානි තායති රක්‌ඛතීති වුච්‌චති. කො පන සොති? අඤ්‌ඤකුලපරම්‌පරාසාධාරණං තස්‌ස කුලස්‌ස ආදිපුරිසසම්‌මුදිතං තංකුලපරියාපන්‌නසාධාරණං සාමඤ්‌ඤරූපං.
නක්‌ඛත්‌තන්‌ති විසමගතියා අගන්‌ත්‌වා අත්‌තනො වීථියාව ගමනෙන නක්‌ඛනං ගමනං තායති රක්‌ඛතීති නක්‌ඛත්‌තං, තං පන අස්‌සයුජාදිවසෙන සත්‌තවීසතිවිධං හොති. තථා හි අස්‌සයුජො භරණී කත්‌තිකා රොහණී මිගසිරො අද්‌දා පුනබ්‌බසු ඵුස්‌සො අස්‌සලිසො මාඝො පුබ්‌බඵග්‌ගුණී උත්‌තරඵග්‌ගුණී හත්‌ථො චිත්‌තං ස්‌වාති විසාඛා අනුරාධා ජෙට්‌ඨා මූලං පුබ්‌බාසළ්‌හං උත්‌තරාසළ්‌හං සාවණං ධනසිට්‌ඨා සතභිසත්‌තං පුබ්‌බභද්‌දපදං උත්‌තරභද්‌දපදං රෙවතී චාති සත්‌තවීසති නක්‌ඛත්‌තානි. තානි පන අත්‌තනො ගමනට්‌ඨානං ඊසකම්‌පි න විජහන්‌ති කිඤ්‌චි සීඝං කිඤ්‌චි දන්‌ධං, කදාචි සීඝං, කදාචි දන්‌ධං, එත්‌තො ඉතො චාති එවං විසමගතියා අගන්‌ත්‌වා යන්‌තචක්‌කෙ පටිපාටියා යොජිතානි විය සමප්‌පමාණගතියා අත්‌තනො වීථියාව ගච්‌ඡන්‌තානි මණ්‌ඩලාකාරෙන සිනෙරුං පරිවත්‌තන්‌ති. එවං ඉමානි නක්‌ඛනං ගමනං තායන්‌ති රක්‌ඛන්‌තීති නක්‌ඛත්‌තානීති වුච්‌චන්‌ති. පොරාණා පන ඛරධාතුවසෙන ‘‘නක්‌ඛරන්‌ති න නස්‌සන්‌තීති නක්‌ඛත්‌තානී’’ති ආවොචුං, ‘‘නක්‌ඛත්‌තං ජොති රික්‌ඛං තං’’ ඉච්‌චෙතානි නක්‌ඛත්‌තතාරකානං නාමානි. ‘‘උළු තාරා තාරකා’’ති ඉමානි පන සබ්‌බාසම්‌පි තාරකානං සාධාරණනාමානි. ඔසධීති පන තාරකාවිසෙසස්‌ස නාමං.
චිති සඤ්‌ඤාණෙ. සඤ්‌ඤාණං චිහනං ලක්‌ඛණකරණං. චෙතති. චිහනං කරොතීති අත්‌ථො. ඊකාරන්‌තවසෙන වුත්‌තත්‌තා අස්‌මා ධාතුතො සකි සඞ්‌කායන්‌ති ධාතුතො විය නිග්‌ගහීතාගමො න හොති. එස නයො අඤ්‌ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු.
පත ගතියං. පතති. පපතති පපාතං, පපතෙය්‍යහං. පාපත්‌තං නිරයං භුසං. අහංසද්‌දෙන යොජෙතබ්‌බං, පාපත්‌තං පපතිතොස්‌මීති අත්‌ථො. පාපත්‌ථ නිරයං භුසං, සොකුමාරොති යොජෙතබ්‌බං, පාපත්‌ථ පපතිතොති අත්‌ථො. පරොක්‌ඛාපදඤ්‌හිඑතං ද්‌වයං. ‘‘පාවදං පාවදා’’තිආදීසු විය උපසග්‌ගපදස්‌ස දීඝභාවො, තතො අංසද්‌දස්‌ස ත්‌තංආදෙසො, අසද්‌දස්‌ස ච ත්‌ථාදෙසො භවති. අචින්‌තෙය්‍යො හි පාළිනයො.
අත සාතච්‌චගමනෙ. සාතච්‌චගමනං නිරන්‌තරගමනං. අතති. යස්‌මා පන අතධාතු සාතච්‌චගමනත්‌ථවාචිකා, තස්‌මා භවාභවං ධාවන්‌තො ජාතිජරාබ්‍යාධිමරණාදිභෙදං අනෙකවිහිතං සංසාරදුක්‌ඛං අතති සතතං ගච්‌ඡති පාපුණාති අධිගච්‌ඡතීති අත්‌තාතිපි නිබ්‌බචනමිච්‌ඡිතබ්‌බං. අත්‌ථන්‌තරවසෙන පන ‘‘ආහිතො අහංමානො එත්‌ථාති අත්‌තා, අත්‌තභාවො’’ති ච ‘‘සුඛදුක්‌ඛං අදති අනුභවතීති අත්‌තා’’ති ච ‘‘අත්‌තමනොති පීතිසොමනස්‌සෙන ගහිතමනො’’ති ච අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො, යත්‌ථ යත්‌ථ යථා යථා අත්‌ථො ලබ්‌භති, තත්‌ථ තත්‌ථ තථා තථා අත්‌ථස්‌ස ගහෙතබ්‌බතොති.
චුත ආසෙචනෙ ඛරණෙ ච. චොතති.
අති බන්‌ධනෙ. අන්‌තති. අන්‌තං. අන්‌තියතිබන්‌ධියති අන්‌තගුණෙනාති අන්‌තං. ඉධ අන්‌ත සද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරො වුච්‌චතෙ ‘‘අන්‌තං අන්‌තගුණං උදරිය’’න්‌ති එත්‌ථ ද්‌වත්‌තිංසාකාරන්‌තොගධං කුණපන්‌තං අන්‌තං නාම. ‘‘කායබන්‌ධනස්‌ස අන්‌තො ජීරති. හරිතන්‌තං වා’’ති එත්‌ථ අන්‌තිමමරියාදන්‌තො අන්‌තො නාම. ‘‘අන්‌තමිදං භික්‌ඛවෙ ජීවිකාන’’න්‌ති එත්‌ථ ලාමකන්‌තො. ‘‘සක්‌කායො එකො අන්‌තො’’ති එත්‌ථ කොට්‌ඨාසන්‌තො. ‘‘එසෙවන්‌තො දුක්‌ඛස්‌ස සප්‌පච්‌චයසඞ්‌ඛයා’’ති එත්‌ථ කොටන්‌තො. ඉච්‌චෙවං –
කොට්‌ඨාසො කොටි’මෙ අත්‌ථො, අන්‌තසද්‌දෙන භාසිතා.
කිත නිවාසෙ රොගාපනයනෙ ච. කෙතති. සාකෙතං න ගරං, නිකෙතො, නිකෙතං පාවිසි. ආමොදමානො ගච්‌ඡති සන්‌නිකෙතං. තිකිච්‌ඡති, චිකිච්‌ඡති, චිකිච්‌ඡා, චිකිච්‌ඡකො. තත්‌ථ සාකෙතන්‌ති සායං ගහිතවසනට්‌ඨානත්‌තා සාකෙතං, යංසද්‌දලොපො.
යත පතියතනෙ. පතියතනං වායාමකරණං. යතති. යති, යතවා, පයතනං, ආයතනං, ලොකායතං. එත්‌ථ ආයතනන්‌ති ආයතනතො ආයතනං, චක්‌ඛුරූපාදීනි. එතානි හි තංද්‌වාරාරම්‌මණචිත්‌තචෙතසිකා ධම්‌මා සෙන සෙන අනුභවනාදිකිච්‌චෙන ආයතන්‌ති උට්‌ඨහන්‌ති ඝටන්‌ති වායමන්‌ති එතෙසූති ‘‘ආයතනානී’’ති වුච්‌චන්‌ති. එත්‌ථ පන නීතනුධාතූනං වසෙනපි ආයතනසද්‌දත්‌ථො වත්‌තබ්‌බො සියා, සො උත්‌තරි ආවිභවිස්‌සති.
ආයතනසද්‌දො නිවාසට්‌ඨානෙ ආකරෙ සමොසරණට්‌ඨානෙ සඤ්‌ජාතිදෙසෙ කාරණෙ ච. තථා හි ‘‘ලොකෙ ඉස්‌සරායතනං වාසුදෙවායතන’’න්‌තිආදීසු නිවාසට්‌ඨානෙ ආයතනසද්‌දො වත්‌තති. ‘‘සුවණ්‌ණායතනං රජතායතන’’න්‌තිආදීසු ආකරෙ. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්‌ති නං විහඞ්‌ගමා’’තිආදීසු සමොසරණට්‌ඨානෙ. ‘‘දක්‌ඛිණාපථො ගුන්‌නං ආයතන’’න්‌තිආදීසු සඤ්‌ජාතිදෙසෙ. ‘‘තත්‍ර තත්‍රෙව සක්‌ඛිභබ්‌බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු කාරණෙ වත්‌තතීති වෙදිතබ්‌බො. සො ච නානාපවත්‌තිනිමිත්‌තවසෙන ගහෙතබ්‌බො.
නිවාසෙ ආකාරෙ චෙව, ජාතිදෙසෙ ච කාරණෙ;
සමොසරණට්‌ඨානෙ ච, ආයතනරවො ගතො.
ලොකායතං නාම ‘‘සබ්‌බං උච්‌ඡිට්‌ඨං, සබ්‌බං නුච්‌ඡිට්‌ඨං. සෙතො කාකො, කාළො බකො ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනා’’ති එවමාදිනිරත්‌ථකකාරණපටිසංයුත්‌තං තිත්‌ථියසත්‌ථං, යං ලොකෙ ‘‘විතණ්‌ඩසත්‌ථ’’න්‌ති වුච්‌චති, යඤ්‌ච සන්‌ධාය බොධිසත්‌තො අසමධුරො විධුරපණ්‌ඩිතො ‘‘න සෙවෙ ලොකායතිකං, නෙතං පඤ්‌ඤාය වඩ්‌ඪන’’න්‌ති ආහ. ආයතිං හිතං තෙන ලොකො න යතති න ඊහතීති ලොකායතං, කින්‌තං? විතණ්‌ඩසත්‌ථං. තඤ්‌හි ගන්‌ථං නිස්‌සාය සත්‌තා පුඤ්‌ඤක්‍රියාය චිත්‌තම්‌පි න උප්‌පාදෙන්‌ති. අඤ්‌ඤත්‌ථාපි හි එවං වුත්‌තං ‘‘ලොකායතසිප්‌පන්‌ති ‘කාකො සෙතො, අට්‌ඨීනං සෙතත්‌තා, බලාකා රත්‌තා, ලොහිතස්‌ස රත්‌තත්‌තා’ති එවමාදිනයප්‌පවත්‌තං පරලොකනිබ්‌බානානං පටිසෙධකං විතණ්‌ඩසත්‌ථසිප්‌ප’’න්‌ති.
යුත ජුත භාසනෙ. භාසනං උදීරණං. යොතති. ජොතති.
ජුතදිත්‌තියං. ජොතති, විජ්‌ජොතති. ජුති, ජොති. කාරිතෙ ‘‘ජොතෙති, ජොතයිත්‌වාන සද්‌ධම්‌ම’’න්‌ති පයොගා. එත්‌ථ ච ජුතීති ආලොකො සිරි වා. ජොතීති පතාපො. අථ වා ජොතීති චන්‌දාදීනි. වුත්‌තම්‌පි චෙත සිරිමාවිමාන වත්‌ථුඅට්‌ඨකථායං ‘‘ජොතීති චන්‌දිමසූරියනක්‌ඛත්‌තතාරකානං සාධාරණනාම’’න්‌ති. අථ වා ‘‘ජොති ජොතිපරායණො’’ති වචනතො යො කොචි ජොතති ඛත්‌තියකුලාදීසු ජාතත්‌තා ච රූපසොභායුත්‌තත්‌තා ච, සො ‘‘ජොතී’’ති වුච්‌චති.
සිත වණ්‌ණො. සිතධාතු සෙතවණ්‌ණෙ වත්‌තති. කිඤ්‌චාපෙත්‌ථ වණ්‌ණසාමඤ්‌ඤං වුත්‌තං, තථාපි ඉධ නීලපීතාදීසු සෙතවණ්‌ණොයෙව ගහෙතබ්‌බො පයොගදස්‌සනවසෙන. සෙතති. සෙතං වත්‌ථං. වාච්‌චලිඞ්‌ගත්‌තා පන සෙතසද්‌දො තිලිඞ්‌ගො ගහෙතබ්‌බො.
සෙතං සිතං සුචි සුක්‌කං, පණ්‌ඩරං ධවලම්‌පි ච;
අකණ්‌හං ගොරමොදාතං, සෙතනාමානි හොන්‌ති හි.
වතු වත්‌තනෙ. වත්‌තති, පවත්‌තති, සංවත්‌තති, අනුවත්‌තති, පරිවත්‌තති. පවත්‌තං.
කිලොත අද්‌දභාවෙ. අද්‌දභාවො තින්‌තභාවො. කිලොතති, පකිලොතති, තෙමෙතීති අත්‌ථො. කාරිතෙ පකිලොතෙති, පකිලොතයති. උණ්‌හොදකස්‌මිං පකිලොතයිත්‌වා, තෙමෙත්‌වාති අත්‌ථො.
වත යාචනෙ. වතති.
කිත ඤාණෙ. කෙතති. කෙතනං, කෙතකො, සඞ්‌කෙතො.
කති සුත්‌තජනනෙ. සුත්‌තං කන්‌තති.
කති ඡෙදනෙ. මංසං කන්‌තති, විකන්‌තති, අයොකන්‌තො. සල්‌ලකන්‌තො මහාවීරො. මා නො අජ්‌ජ විකන්‌තිංසු, රඤ්‌ඤො සූදා මහානසෙ.
චතී හිංසාගන්‌ධෙසු. ඊකාරන්‌තත්‌තා ඉමස්‌මා නිග්‌ගහීතාගමො න හොති. චතති.
තකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ථකාරන්‌තධාතු
ථා ගතිනිවත්‌තියං. ථාති. අවත්‌ථා, වවත්‌ථානං, වවත්‌ථිතං, වනථො. ‘‘ඡෙත්‌වා වනං වනථඤ්‌චා’’ති එත්‌ථ හි මහන්‌තා රුක්‌ඛා වනං නාම, ඛුද්‌දකා පන තස්‌මිං වනෙ ඨිතත්‌තා වනථො නාම වුච්‌චන්‌ති.
ථු ථුතියං. ථවති, අභිත්‌ථවති. ථවනා, අභිත්‌ථවනා, ථුති, අභිත්‌ථුති.
යදි හි රූපිනී සියා, පඤ්‌ඤා මෙ වසුමතී න සමෙය්‍ය;
අනොමදස්‌සිස්‌ස භගවතො, ඵලමෙතං ඤාණථවනාය.
තෙහි ථුතිප්‌පසත්‌ථො සො, යෙනිදං ථවිතං ඤාණං, බුද්‌ධසෙට්‌ඨො ච ථොමිතො. තත්‍ර ථවනාති පසංසනා. පසංසාය හි අනෙකානි නාමානි.
ථවනා ච පසංසා ච, සිලාඝා වණ්‌ණනා ථුති;
පනුති ථොමනා වණ්‌ණො, කත්‌ථනා ගුණකිත්‌තනං;
ථෙ සද්‌දසඞ්‌ඝාතෙසු. ථීයති, පතිත්‌ථීයති. ථී. අත්‍රිමා පාළියො – අභිසජ්‌ජති කුප්‌පති බ්‍යාපජ්‌ජති පතිත්‌ථීයති, කොපඤ්‌ච දොසඤ්‌ච අප්‌පච්‌චයඤ්‌ච පාතුකරොති. ථියො නං පරිභාසිංසූති. තත්‍ර ‘‘ථීයති පතිත්‌ථීයතී’’තිමානි එකාරස්‌සීයාදෙසවසෙන සම්‌භූතානි. ථීයති සඞ්‌ඝාතං ගච්‌ඡති ගබ්‌භො එතිස්‌සාති ථී. ආචරියා පන ඉත්‌ථීසද්‌දස්‌සෙව එවං නිබ්‌බචනං වදන්‌ති, න ථීසද්‌දස්‌ස.
ගබ්‌භො ථීයති එතිස්‌සා, ඉති ථී ඉති නො රුචි;
ගබ්‌භො ථීයති එතිස්‌සා, ඉති ඉත්‌ථීති ආචරියා.
තෙසං සුදුක්‌කරොවාදෙ, ‘‘ඉත්‌ථී’’ති පදසම්‌භවො;
අයං විනිච්‌ඡයො පත්‌තො, නිච්‌ඡයං භො සුණාථ මෙ.
ථීසද්‌දෙ ලබ්‌භමානත්‌ථං, ඉත්‌ථීසද්‌දම්‌හි රොපිය.
අප්‌පානං බහුතා ඤායෙ, ගහිතෙ සති යුජ්‌ජති;
තථා හි ‘‘ද්‌වෙ දුවෙ, තණ්‌හා, තසිණා’’ති නිදස්‌සනං.
අථ වා පන ‘‘ඉත්‌ථී’’ති-ඉදං වණ්‌ණාගමාදිතො;
නිරුත්‌තිලක්‌ඛණෙනාපි, සිජ්‌ඣතීති පකාසයෙ.
ඉච්‌ඡතීති නරෙ ඉත්‌ථී, ඉච්‌ඡාපෙතීති වා පන;
ඉදං නිබ්‌බචනඤ්‌චාපි ඤෙය්‍යං නිබ්‌බචනත්‌ථිනා.
අත්‍රිමානි ඉත්‌ථීනමභිධානානි –
ඉත්‌ථී ථී වනිතා නාරී, අබලා භීරු සුන්‌දරී;
කන්‌තා සීමනිනී මාතු-ගාමො පියා ච කාමිනී.
රමණී පමදා දයිතා, ලලනා මහිලා’ඞ්‌ගනා;
තාසංයෙව ච නාමානි, අවත්‌ථාතො ඉමානිපි.
ගොරී ච දාරිකා කඤ්‌ඤා, කුමාරී ච කුමාරිකා;
යුවතී තරුණී මාණ-විකා ථෙරී මහල්‌ලිකා.
තථා හි අට්‌ඨවස්‌සිකා ගොරීතිපි දාරිකාතිපි වුච්‌චති. දසවස්‌සිකා කඤ්‌ඤාති වුච්‌චති. අනිබ්‌බිද්‌ධා වා යොබ්‌බනිත්‌ථී කඤ්‌ඤාති වුච්‌චති. ද්‌වාදසවස්‌සිකා කුමාරීතිපි වුච්‌චති කුමාරිකාතිපි. අථො ජරං අප්‌පත්‌තා යුවතීතිපි තරුණීතිපි මාණවිකාතිපි වුච්‌චති. ජරං පත්‌තා පන ථෙරීතිපි මහල්‌ලිකාතිපි වුච්‌චති. පුරිසෙසුපි අයං නයො යථාරහං වෙදිතබ්‌බො.
කිඤ්‌චාපෙත්‌ථ එවං නියමො වුත්‌තො, තථාපි කත්‌ථචි අනියමවසෙනපි වොහාරො පවත්‌තති. තථා හි ‘‘රාජා කුමාරමාදාය, රාජපුත්‌තී ච දාරික’’න්‌ති ච ‘‘අච්‌ඡා කණ්‌හාජිනං කඤ්‌ඤ’’න්‌ති ච ඉමාසං ද්‌වින්‌නං පාළීනං වසෙන යා ඉත්‌ථී දාරිකාසද්‌දෙන වත්‌තබ්‌බා, සා කඤ්‌ඤාසද්‌දෙනපි වත්‌තබ්‌බා ජාතා. යාපි ච කඤ්‌ඤාසද්‌දෙන වත්‌තබ්‌බා, සාපි දාරිකාසද්‌දෙන වත්‌තබ්‌බා ජාතා. තථා ‘‘රාජා කුමාරමාදාය, රාජපුත්‌තී ච දාරික’’න්‌ති ච ‘‘කුමාරියෙ උපසෙනියෙ, නිච්‌චං නිගළමණ්‌ඩිතෙ’’ති ච ඉමාසං පන පාළීනං වසෙන යා ඉත්‌ථී දාරිකාසදෙන වත්‌තබ්‌බා, සා කුමාරිකාසද්‌දෙනපි වත්‌තබ්‌බා ජාතා. යා ච පන කුමාරීසද්‌දෙන වත්‌තබ්‌බා, සාපි දාරිකාසද්‌දෙන වත්‌තබ්‌බා ජාතා. අපිචෙත්‌ථ ‘‘රාජකඤ්‌ඤා රුචා නාමා’’ති ච ‘‘තතො මද්‌දිම්‌පි න්‌හාපෙසුං, සිවිකඤ්‌ඤා සමාගතා’’ති ච ඉමාසං ද්‌වින්‌නං පාළීනං දස්‌සනතො යා අනිබ්‌බිද්‌ධා වා හොතු නිබ්‌බිද්‌ධා වා, යාව ජරං න පාපුණාති, තාව සා කඤ්‌ඤායෙව නාමාතිපි වෙදිතබ්‌බං.
කෙචෙත්‌ථ වදෙය්‍යුං – යං තුම්‌හෙහි ‘‘අට්‌ඨවස්‌සිකා ගොරීතිපි දාරිකාතිපි වුච්‌චතී’’ති වුත්‌තං, එතස්‌මිං පන වචනෙ ‘‘යදාහං දාරකො හොමි, ජාතියා අට්‌ඨවස්‌සිකො’’ති වචනතො අට්‌ඨවස්‌සො දාරකො හොතු, ‘‘තත්‌ථද්‌දසකුමාරං සො, රමමානං සකෙ පුරෙ’’ති පාළියං පන පුත්‌තදාරෙහි සංවද්‌ධො වෙස්‌සන්‌තරමහාරාජා කථං ‘‘කුමාරො’’ති වත්‌තුං යුජ්‌ජිස්‌සති ද්‌වාදසවස්‌සාතික්‌කන්‌තත්‌තා? යුජ්‌ජතෙව භගවතො ඉච්‌ඡාවසෙන. භගවා හි ධම්‌මිස්‌සරත්‌තා වොහාරකුසලතාය ච යං යං වෙනෙය්‍යජනානුරූපං දෙසනං දෙසෙතුං ඉච්‌ඡති, තං තං දෙසෙති එව, තස්‌මා භගවතා තස්‌ස මාතාපිතූනං අත්‌ථිතං සන්‌ධාය කුමාරපරිහාරෙන වද්‌ධිතත්‌තඤ්‌ච එවං දෙසනා කතා. තථා හි ආයස්‌මා කුමාරකස්‌සපො කුමාරපරිහාරෙන වද්‌ධිතත්‌තා මහල්‌ලකොපි සමානො කුමාරකස්‌සපොත්‌වෙව වොහරියති. ‘‘න වායං කුමාරකො මත්‌තමඤ්‌ඤාසී’’ති එත්‌ථ පන සිරස්‌මිං පලිතෙසු ජාතෙසුපි ආයස්‌මන්‌තං ආනන්‌දං ආයස්‌මා මහාකස්‌සපො තස්‌මිං ථෙරෙ අධිමත්‌තවිස්‌සාසො හුත්‌වා කොමාරවාදෙන ඔවදන්‌තො කුමාරකොති අවොචාති ගහෙතබ්‌බං. උදානට්‌ඨකථායං පන ‘‘සත්‌තා ජාතදිවසතො පට්‌ඨාය යාව පඤ්‌චදසවස්‌සං, තාව කුමාරකා, බාලාති ච වුච්‌චන්‌ති, තතො පරං වීසතිවස්‌සානි යුවානො’’ති වුත්‌තං.
මන්‌ථ මත්‌ථ විලොළනෙ. මන්‌ථති. මන්‌ථඤ්‌ච මධුපිණ්‌ඩිකඤ්‌ච ආදාය. අභිමත්‌ථති දුම්‌මෙධං වජිරංවම්‌හමයං මණිං. සිනෙරුං මත්‌ථං කත්‌වා.
කුථි පුථි ලුථි හිංසාසංකිලෙසෙසු. කුන්‌ථති. කුන්‌ථො, කුන්‌ථකිපිල්‌ලිකං. දිස්‌වාන පතිතං සාමං, පුත්‌තකං පංසුකුන්‌ථිතං. පුන්‌ථති. ලුන්‌ථති.
නාථ යාචනොපතාපිස්‌සරියාසීසාසු. නාථධාතු යාචනෙ උපතාපෙ ඉස්‌සරියෙ ආසීසනෙ චාති චතූස්‌වත්‌ථෙසු වත්‌තති. තෙනාහු පොරාණා ‘‘නාථතීති නාථො, වෙනෙය්‍යානං හිතසුඛං ආසීසති පත්‌ථෙති, පරසන්‌තානගතං වා කිලෙසබ්‍යසනං උපතාපෙති, ‘‘සාධු භික්‌ඛවෙ භික්‌ඛු කාලෙන කාලං අත්‌තසම්‌පත්‌තිං පච්‌චවෙක්‌ඛෙය්‍යා’තිආදිනා තං තං හිතපටිපත්‌තිං යාචතීති අත්‌ථො, පරමෙන චිත්‌තිස්‌සරියෙන සමන්‌නාගතො සබ්‌බසත්‌තෙ වා ගුණෙහි ඊසති අභිභවතීති පරමිස්‌සරො භගවා ‘නාථො’ති වුච්‌චතීති නාථතීති නාථො’’ති. සද්‌දසත්‌ථවිදූ පන තෙසු චතූසු අත්‌ථෙසු නාථ නාධ ඉති ධාතුද්‌වයං පඨන්‌ති. අත්‌තනොභාසත්‌තා පන තස්‌ස ‘‘නාථතෙ නාධතෙ’’ති රූපානි භවන්‌ති.
එත්‌ථ සියා ‘‘යදි යාචනත්‌ථෙන නාථතීති නාථො, එවං සන්‌තෙ යො කොචි යාචකො දලිද්‌දො, සො එව නාථො සියා. යො පන අයාචකො සමිද්‌ධො, සො න නාථති න යාචතීති අනාථො සියා’’ති? න, නාථසද්‌දො හි යාචනත්‌ථාදීසු පවත්‌තමානො ලොකසඞ්‌කෙතවසෙන උත්‌තමපුරිසෙසු නිරූළ්‌හො, භගවා ච උත්‌තමෙසු සාතිසයං උත්‌තමො, තෙන තං තං හිතපටිපත්‌තිං යාචතීති නාථසද්‌දස්‌සත්‌ථො වුත්‌තො. අනාථසද්‌දො පන ඉත්‌තරජනෙසු නිරූළ්‌හො, සො ච ඛො ‘‘න නාථොති අනාථො. නත්‌ථි නාථො එතස්‌සාති වා අනාථො’’ති දබ්‌බපටිසෙධවසෙන, න පන ‘‘න නාථති න යාචතීති අනාථො’’ති ධාතුඅත්‌ථපටිසෙධවසෙන. යො හි අඤ්‌ඤස්‌ස සරණං ගති පතිට්‌ඨා හොති, සො නාථො, යො ච අඤ්‌ඤස්‌ස සරණං ගති පතිට්‌ඨා න හොති, නාපි අත්‌තනො අඤ්‌ඤො සරණං ගති පතිට්‌ඨා හොති, සො අනාථොති වුච්‌චති සඞ්‌කෙතවසෙන. තථා හි ‘‘සඞ්‌කෙතවචනං සච්‌චං, ලොකසම්‌මුතිකාරණ’’න්‌ති වුත්‌තං. ඉමස්‌ස පනත්‌ථස්‌ස ආවිභාවත්‌ථං ඉමස්‌මිං ඨානෙ ‘‘ලොකනාථො තුවං එකො, සරණං සබ්‌බපාණින’’න්‌ති ච ‘‘අනාථානං භවං නාථො’’ති ච –
‘‘එවාහං චින්‌තයිත්‌වාන, නෙකකොටිසතං ධනං;
නාථානාථානං දත්‌වාන, හිමවන්‌තමුපාගමි’’න්‌ති ච
පාළියො නිදස්‌සනානි භවන්‌ති. යස්‌මා පන සාසනෙ ච ලොකෙ ච යාචකො ‘‘නාථො’’ති න වුච්‌චති, අයාචකො ච ‘‘අනාථො’’ති. ලොකස්‌ස පන සරණං ‘‘නාථො’’ති වුච්‌චති. යස්‌ස සරණං න විජ්‌ජති, සො ‘‘අනාථො’’ති වුච්‌චති, තථා සමිද්‌ධො ‘‘නාථො’’ති වුච්‌චති, අසමිද්‌ධො ‘‘අනාථො’’ති. තස්‌මා පඤ්‌ඤවතා සබ්‌බෙසු ඨානෙසු ධාතුඅත්‌ථමත්‌තෙන ලොකසමඤ්‌ඤං අනතිධාවිත්‌වා යථානුරූපං අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. අයඤ්‌ච නීති සාධුකං මනසි කාතබ්‌බා.
සථ සෙඨිල්‌ලෙ. සථති. සථලො හි පරිබ්‌බාජො, භිය්‍යො ආකිරතෙ රජං. සිඨිලොතිපි පාළි දිස්‌සති. තදා ඨිකාරො මුද්‌ධජො ගහෙතබ්‌බො.
කථි කොටිල්‌ලෙ. කන්‌ථති.
කත්‌ථ සිලාඝායං. කත්‌ථති, විකත්‌ථති. කත්‌ථනා, විකත්‌ථනා. තත්‌ථ කත්‌ථතීති පසංසති. විකත්‌ථතීති විරූපං කත්‌ථති අභූතවත්‌ථුදීපනතො. එත්‌ථ ච ‘‘බහුම්‌පි සො විකත්‌ථෙය්‍ය, අඤ්‌ඤං ජනපදං ගතො’’ති ච ‘‘ඉධෙකච්‌චො කත්‌ථී හොති විකත්‌ථී, සො කත්‌ථති ‘අහමස්‌මි සීලසම්‌පන්‌නොති වා වත්‌තසම්‌පන්‌නොති වා විකත්‌ථතී’ති’’ ච ආදයො පයොගා.
බ්‍යථ දුක්‌ඛභයචලනෙසු. බ්‍යථති. භන්‌තා බ්‍යථිතමානසා. තතො කුමාරාබ්‍යථිතා, සුත්‌වා ලුද්‌දස්‌ස භාසිතං. ඉත්‌ථෙතං ද්‌වයං චලඤ්‌චෙව බ්‍යථඤ්‌ච.
සුථ කුථ කථ හිංසායං. සොථති. කොථති. කථති.
පථ ගතියං. පථති. පථො. පථොති මග්‌ගො. සො දුවිධො මහාජනෙන පදසා පටිපජ්‌ජිතබ්‌බො පකතිමග්‌ගො ච පණ්‌ඩිතෙහිනිබ්‌බානත්‌ථිකෙහි පටිපජ්‌ජිතබ්‌බො පටිපදාසඞ්‌ඛාතො අරියමග්‌ගො චාති. තත්‌ථ පකතිමග්‌ගො උප්‌පන්‌නකිච්‌චාකිච්‌චෙහි ජනෙහි පථියති ගච්‌ඡියතීති පථො, පටිපදා පන අමතමහාපුරං ගන්‌තුකාමෙහි කුලපුත්‌තෙහි සද්‌ධාපාථෙය්‍යං ගහෙත්‌වා පථියති පටිපජ්‌ජියතීති පථො. අථ වා පාථෙති කාරකං පුග්‌ගලං ගමෙති නිබ්‌බානං සම්‌පාපෙතීති වා පථො , පටිපදායෙව. මග්‌ගාභිධානං චුරාදිගණෙ මග්‌ගධාතුකථනට්‌ඨානෙ කථෙස්‌සාම.
කථ නිප්‌පාකෙ. කථති.
මථ විලොථනෙ. මථති.
පොථ පරියායනභාවෙ. පොථති. පොථකො. පොථෙතීති අයං චුරාදිගණෙපි වත්‌තති. තෙන ‘‘සමන්‌තා අනුපරියෙය්‍යුං, නිප්‌පොථෙන්‌තා චතුද්‌දිසා’’ති පයොගො දිස්‌සති.
ගොත්‌ථ වංසෙ. ගොත්‌ථති. ගොත්‌ථුලො, ගොත්‌ථු.
පුථු විත්‌ථාරෙ. පොථති. පුථවී.
ථකාරන්‌තධාතුරූපානි.
දකාරන්‌තධාතු
දා දානෙ. ආපුබ්‌බො ගහණෙ. සද්‌ධො දානං දදාති දෙති, සීලං ආදදාති ආදෙති. ඉමානි සුද්‌ධකත්‌තුපදානි තද්‌දීපකත්‌තා. සද්‌ධො අස්‌සද්‌ධං දානං දාපෙති, සීලං ආදපෙති, සමාදපෙති. යෙ ධම්‌මමෙවාදපයන්‌ති සන්‌තො. ඉමානි කාරිතපදානි හෙතුකත්‌තුපදානීති ච වුච්‌චන්‌ති තද්‌දීපකත්‌තා. සද්‌ධෙන දානං දීයති, සීලං ආදීයති, සමාදීයති, ඉමානි කම්‌මපදානි තද්‌දීපකත්‌තා. අයඤ්‌ච දා දානෙති ධාතු සාසනානුරූපසුතිවසෙන දිවාදිගණං පත්‌වා සුපනක්‍රියං වදන්‌තො ‘‘දායති නිද්‌දායති නිද්‌දා’’ති සනාමපදානි සුද්‌ධකත්‌තුපදානි ජනයති. දානමවඛණ්‌ඩනඤ්‌ච වදන්‌තො ‘‘දියති දානං දාත්‌ත’’න්‌ති සනාමපදානි සුද්‌ධකත්‌තුපදානි ජනයති. සුද්‌ධිංවදන්‌තො ‘‘දායති වෙදායති වොදාන’’න්‌ති සනාමපදානි සුද්‌ධකත්‌තුපදානි ජනයති, ඉමස්‌මිං පන භූවාදිගණෙ දානං වදන්‌තො ආපුබ්‌බවසෙන ගහණඤ්‌ච වදන්‌තො ‘‘දදාති දෙති ආදදාති ආදෙති දානං ආදාන’’න්‌ති සනාමපදානි සුද්‌ධකත්‌තුපදානි ජනයති. තථා කුච්‌ඡිතගමනං වදන්‌තො ‘‘දාති සුද්‌දාති සුද්‌දො සුද්‌දී’’ති සනාමපදානි සුද්‌ධකත්‌තුපදානි ජනයතීති අයං විසෙසො දට්‌ඨබ්‌බො. යථා චෙත්‌ථ, එවමඤ්‌ඤත්‍රාපි යථාසම්‌භවං විසෙසො උපපරික්‌ඛිතබ්‌බො නයඤ්‌ඤූහි.
ඉදානිස්‌ස නාමපදානි තුමන්‌තාදීනි බ්‍රූම. ‘‘දානං, දෙය්‍යං, දාතබ්‌බං, බ්‍රහ්‌මදෙය්‍යං, දින්‌නං, දායකො, දායිකා, දක්‌ඛිණා’’ ඉච්‌චාදීනි, ‘‘දාතුං, පදාතුං, දාතවෙ, පදාතවෙ, දත්‌වා, දත්‌වාන, දදාතුන, දදිත්‌වා, දදිත්‌වාන, දදිය, දජ්‌ජා, දදියාන, ආදාතුං, ආදාය, ආදිය’’ ඉච්‌චාදීනි ච යොජෙතබ්‌බානි.
තත්‌ථ දානන්‌ති දාතබ්‌බං, දදන්‌ති එතෙනාති අත්‌ථෙ න දෙය්‍යධම්‌මො දානචෙතනා ච වුච්‌චති. කස්‌මා පන තත්‌ථ දින්‌නසද්‌දොයෙව කථියති, න දත්‌තසද්‌දොති? අකථනෙ කාරණමත්‌ථි. ‘‘දානං දින්‌න’’න්‌තිආදීසු හි දින්‌නසද්‌දට්‌ඨානෙ දත්‌තසද්‌දො න දිස්‌සති, තස්‌මා න කථියති.
ගුණභූතො දත්‌තසද්‌දො, න දිට්‌ඨො ජිනභාසිතෙ;
‘‘මනසා දානං මයා දින්‌නං’’, ඉති දින්‌නපදං විය.
‘‘දෙවදත්‌තො යඤ්‌ඤදත්‌තො, දත්‌තො’’ ඉති ච ආදිකො;
පණ්‌ණත්‌තිවචනෙ දිට්‌ඨො, සමාසබ්‍යාසතො පන.
තස්‌මා ‘‘දෙවදත්‌තො’’තිආදීසු ‘‘දෙවෙන දින්‌නො’’ති සමාසං කත්‌වා පණ්‌ණත්‌තිවචනත්‌තා දින්‌නසද්‌දස්‌ස දත්‌තාදෙසො කාතබ්‌බො සාසනානුරූපෙන. උපරි හි ‘‘දින්‌නස්‌ස දත්‌තො ක්‌වචි පණ්‌ණත්‌තිය’’න්‌ති ලක්‌ඛණං පස්‌සිස්‌සථ. අයමෙව හි සාසනෙ නීති අවිලඞ්‌ඝනීයා. ඉදං පනෙත්‌ථ වවත්‌ථානං –
සක්‌කටෙ දත්‌තසද්‌දොව, දින්‌නසද්‌දො න දිස්‌සති;
බ්‍යාසම්‌හි දින්‌නසද්‌දොව, දත්‌තසද්‌දො න පාළියං.
‘‘ධම්‌මදින්‌නා මහාමායා’’, ඉච්‌චාදීසු ච පාළිසු.
ඉති බ්‍යාසසමාසානං, වසා ද්‌වෙධා පවත්‌තති;
දින්‌නසද්‌දොති දීපෙය්‍ය, න සො සක්‌කටභාසිතෙ.
ගුණභූතො දත්‌තසද්‌දො, අසමාසම්‌හි කෙවලො;
න දිස්‌සති මුනිමතෙ, දින්‌නසද්‌දොව කෙවලො.
තෙනෙව දින්‌නසද්‌දස්‌ස, දත්‌තාදෙසො කතො මයා;
‘‘දත්‌තං සිරප්‌පදාන’’න්‌ති, කවයො පන අබ්‍රවුං.
එදිසො පාළියං නත්‌ථි, නයො තස්‌මා න සො වරො;
‘‘දත්‌තො’’ති භූරිදත්‌තස්‌ස, සඤ්‌ඤා පණ්‌ණත්‌තියං ගතා.
‘‘බ්‍රහ්‌මදත්‌තො බුද්‌ධදත්‌තො, දත්‌තො’’ ඉති හි සාසනෙ;
පණ්‌ණත්‌තියං දත්‌තසද්‌දො, අසමාසසමාසිකො.
‘‘පරදත්‌තභොජන’’න්‌ති, එවමාදීසු පාළිසු;
සමාසෙ ගුණභූතොයං, දත්‌තසද්‌දො පතිට්‌ඨිතො.
‘‘මනසා දානං මයා දින්‌නං, දානං දින්‌නො’’තිආදිසු;
ගුණභූතො දින්‌නසද්‌දො, අසමාසම්‌හි දිස්‌සති.
‘‘දින්‌නාදායී ධම්‌මදින්‌නා’’, ඉච්‌චෙවමාදීසු පන;
සමාසෙ ගුණපණ්‌ණත්‌ති-භාවෙනෙස පදිස්‌සති.
‘‘යස්‌සඞ්‌කුරෙහි ජිමුතම්‌බුජලොදිතෙහි,
වාතෙරිතෙහි පතිතෙහි සුණෙහි තෙහි.
ජෙනන්‌තචීවරමසොභථ බ්‍රහ්‌මදත්‌තං,
වන්‌දාමි තං චලදලං වරබොධිරුක්‌ඛ’’න්‌ති.
එත්‌ථ ච බ්‍රහ්‌මදත්‌තන්‌ති ඉදං සක්‌කටභාසාතො නයං ගහෙත්‌වා වුත්‌තං, න පාළිතො. පාළිනයඤ්‌හිපත්‌වා ‘‘බ්‍රහ්‌මදත්‌තිය’’න්‌ති වා ‘‘බ්‍රහ්‌මදින්‌න’’න්‌ති වා ‘‘දෙවදත්‌තිය’’න්‌ති වා ‘‘දෙවදින්‌න’’න්‌ති වා රූපෙන භවිතබ්‌බං. තථා හි ‘‘බොධිසත්‌තො ච මද්‌දී ච සම්‌මොදමානා සක්‌කදත්‌තියෙ අස්‌සමෙ වසිංසූ’’ති පාළිනයානුරූපො අට්‌ඨකථාපාඨො දිස්‌සති. තස්‌මා එත්‌ථෙවං වදාම –
‘‘දත්‌තසද්‌දස්‌ස ඨානම්‌හි, ‘‘දත්‌තිය’’න්‌ති රවො ගතො;
දෙවදත්‌තියපත්‌තො ච, අස්‌සමො සක්‌කදත්‌තියො’’ති.
අයං නීති සාධුකං මනසි කාතබ්‌බා. අත්‍ර පන පරිපුණ්‌ණාපරිපුණ්‌ණවසෙන යථාරහං පදක්‌කමො භවති.
දදාති, දදන්‌ති. දදාසි, දදාථ. දදාමි, දදාම. දදාතු, දදන්‌තු. දදාහි, දදාථ. දදාමි, දදාම, දදාමසෙ. දදෙය්‍ය, දදෙ, දජ්‌ජා. දජ්‌ජා සප්‌පුරිසො දානං. දදෙය්‍යුං, දජ්‌ජුං. පිතා මාතා ච තෙ දජ්‌ජුං. දදෙය්‍යාසි, දජ්‌ජාසි, දජ්‌ජෙසි ඉච්‌චපි. දජ්‌ජාසි අභයං මම. මාතරං කෙන දොසෙන, දජ්‌ජාසි දකරක්‌ඛිනො. සීලවන්‌තෙසු දජ්‌ජෙසි, දානං මද්‌දි යථාරහං. දදෙය්‍යාථ, දජ්‌ජාථ. දදෙය්‍යාමි, දජ්‌ජාමි, දදෙය්‍යාම, දජ්‌ජාම. දදෙථ, දදෙරං. දදෙථො, දදෙය්‍යාව්‌හො, දජ්‌ජාව්‌හො. දදෙය්‍යං, දජ්‌ජං. නෙව දජ්‌ජං මහොසධං. දදෙය්‍යාම්‌හෙ, දජ්‌ජාම්‌හෙ. අයමස්‌මාකං ඛන්‌ති. ගරූනං පන ඛන්‌ති අඤ්‌ඤථා භවති. තථා හි –
ගරූ ‘‘දජ්‌ජති දජ්‌ජන්‌ති’’, ඉතිආදිනයෙන තු;
අට්‌ඨන්‌නම්‌පි විභත්‌තීනං, වසෙනාහු පදක්‌කමං.
පාළිං උපපරික්‌ඛිත්‌වා, තඤ්‌චෙ යුජ්‌ජති ගණ්‌හථ;
න හි සබ්‌බප්‌පකාරෙන, පාළියො පටිභන්‌ති නො.
තත්‌ථ අස්‌මාකං ඛන්‌තියා ‘‘දජ්‌ජා දජ්‌ජ’’න්‌තිආදීනි ය්‍යකාරසහිතෙයෙව සත්‌තමියා පදරූපෙ සිජ්‌ඣන්‌ති. ‘‘දජ්‌ජා සප්‌පුරිසො දාන’’න්‌ති එත්‌ථ හි ‘‘දජ්‌ජා ඉදං ‘‘දදෙය්‍යා’’ති පදරූපං පතිට්‌ඨපෙත්‌වා ය්‍යකාරෙ පරෙ සරලොපං කත්‌වා තතො තිණ්‌ණං බ්‍යඤ්‌ජනානං සංයොගඤ්‌ච තීසුසඤ්‌ඤොගබ්‍යඤ්‌ජනෙසු ද්‌වින්‌නං සරූපානමෙකස්‌ස ලොපඤ්‌ච ද්‍යකාරසඤ්‌ඤොගස්‌ස ච ජකාරද්‌වයං කත්‌වා තතො දීඝවසෙනුච්‌චාරිතබ්‌බත්‌තා අනිමිත්‌තං දීඝභාවං කත්‌වා නිප්‌ඵජ්‌ජති. එවං සාසනස්‌සානුරූපො වණ්‌ණසන්‌ධි භවති. දුවිධො හි සන්‌ධි පදසන්‌ධි වණ්‌ණසන්‌ධීති. තෙසු යත්‌ථ පදච්‌ඡෙදො ලබ්‌භති, සො පදසන්‌ධි. යථා? තත්‍රායං. යත්‌ථ පන න ලබ්‌භති, සො වණ්‌ණසන්‌ධි. යථා? අත්‍රජො. යථා ච සුගතො, යථා ච පද්‌ධානි. එවං දුවිධෙසු සන්‌ධීසු ‘‘දජ්‌ජා’’ති අයං වණ්‌ණසන්‌ධි එව.
අපරොපි රූපනයො භවති ත්‌වාපච්‌චයන්‌තවසෙන –
‘‘අයං සො ඉන්‌දකො යක්‌ඛො, දජ්‌ජා දානං පරිත්‌තකං;
අතිරොචති අම්‌හෙහි, චන්‌දො තාරගණෙ යථා’’ති
දස්‌සනතො. එත්‌ථ හි දජ්‌ජාති දත්‌වාති අත්‌ථො. ඉදං පන දත්‌වාසද්‌දෙන සමානත්‌ථං ‘‘දදිය්‍ය’’ ඉති පදරූපං පතිට්‌ඨපෙත්‌වා ය්‍යකාරෙ පරෙ සරලොපං කත්‌වා සඤ්‌ඤොගෙසු සරූපලොපඤ්‌ච තතො ද්‍යකාරසඤ්‌ඤොගස්‌ස ජ්‌ජකාරද්‌වයං දීඝත්‌තඤ්‌ච කත්‌වා නිප්‌ඵජ්‌ජති.
අථාපරොපි රූපනයො භවති කම්‌මනි යපච්‌චයවසෙන. තථා හි ‘‘පෙතානං දක්‌ඛිණං දජ්‌ජා’’ති ච ‘‘දක්‌ඛිණා දජ්‌ජා’’ති ච ද්‌වෙ පාඨා දිස්‌සන්‌ති. තත්‌ථ පච්‌ඡිමස්‌ස දජ්‌ජාති දාතබ්‌බාති අත්‌ථො කම්‌මනි යපච්‌චයවසෙන. ඉධ පන දාධාතුතො යපච්‌චයං කත්‌වා ධාතුස්‌ස ද්‌විත්‌තඤ්‌ච පුබ්‌බස්‌ස රස්‌සත්‌තඤ්‌ච තතො යකාරෙ පරෙ සරලොපං සඤ්‌ඤොගභාවඤ්‌ච ජ්‌ජකාරද්‌වයඤ්‌ච ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගත්‌තා ආපච්‌චයාදිඤ්‌ච කත්‌වා ‘‘දජ්‌ජා’’ති නිප්‌ඵජ්‌ජති. එවං ‘‘දජ්‌ජා දදෙය්‍යා’’ති ච ‘‘දජ්‌ජා දදිය්‍ය දත්‌වා’’ති ච ‘‘දජ්‌ජා දාතබ්‌බා’’ති ච එතානි පච්‌චෙකං පරියායවචනානි භවන්‌ති. ‘‘දජ්‌ජුං. දජ්‌ජාසි, දජ්‌ජාථ. දජ්‌ජාමි, දජ්‌ජාම. දජ්‌ජාව්‌හො, දජ්‌ජ’’න්‌ති එතානිපි ‘‘දදෙය්‍යුං දදෙය්‍යාසී’’තිආදිනා පදරූපානි පතිට්‌ඨපෙත්‌වා ය්‍යකාරෙ පරෙ සරලොපං සඤ්‌ඤොගෙසු සරූපලොපං ද්‍යකාරසමඤ්‌ඤොගස්‌ස ජ්‌ජකාරද්‌වයඤ්‌ච කත්‌වා නිප්‌ඵජ්‌ජන්‌ති. එතෙසු දජ්‌ජාසීති යං රූපං තස්‌සාවයවස්‌ස ආකාරස්‌ස එකාරං කත්‌වා අපරම්‌පි ‘‘දජ්‌ජෙසී’’ති රූපං භවතීති දට්‌ඨබ්‌බං. එස නයො අඤ්‌ඤත්‍රාපි යථාසම්‌භවං යොජෙතබ්‌බො.
අචින්‌තෙය්‍යානුභාවස්‌ස හි සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස පාළිනයො අචින්‌තෙය්‍යොයෙව හොති, ගම්‌භීරො දුක්‌ඛොගාළ්‌හො, න යෙන කෙනචි ලක්‌ඛණෙන සාධෙතබ්‌බො, යථාතන්‌ති විරචිතෙහෙව ලක්‌ඛණෙහි සාධෙතබ්‌බො. තථා හි ‘‘ඛත්‌තියා තිත්‌ථියා චෙතියානී’’තිආදීසු යකාරෙ පරෙ සරලොපො භවති, තෙන ‘‘අථෙත්‌ථෙකසතං ඛත්‍යා. එවම්‌පි තිත්‌ථ්‍යා පුථුසො වදන්‌ති. ආරාමරුක්‌ඛචෙත්‍යානී’’ති පයොගා දිස්‌සන්‌ති. තථා ‘‘සාකච්‌ඡති තච්‌ඡ’’න්‌ති එත්‌ථාපි ‘‘සහ කථයතී’’තිවා ‘‘සංකථයතී’’ති වා ‘‘තථ්‍ය’’න්‌ති ච පදරූපං පතිට්‌ඨපෙත්‌වා සහසද්‌දස්‌ස හකාරලොපං, සංසද්‌දෙ ච නිග්‌ගහීතලොපං කත්‌වා සකාරගතස්‌ස සරස්‌ස දීඝං කත්‌වා යකාරෙ පරෙ සරලොපං කත්‌වා තතො ථ්‍යකාරසඤ්‌ඤොගස්‌ස ච්‌ඡයුගං කත්‌වා විසභාගසඤ්‌ඤොගෙ එකො එකස්‌ස සභාගත්‌තමාපජ්‌ජති. තෙන ‘‘සාකච්‌ඡති තච්‌ඡ’’න්‌ති රූපානි සිජ්‌ඣන්‌ති. තථා හි ‘‘අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං සාකච්‌ඡිංසු. කාලෙන ධම්‌මසාකච්‌ඡා. භූතං තච්‌ඡං. යථාතථියං විදිත්‌වාපි ධම්‌මං, සම්‌මා සො ලොකෙ පරිබ්‌බජෙය්‍යා’’ති සවිකපානි පයොගානි දිස්‌සන්‌ති. ‘‘නජ්‌ජා’’තිආදීසුපි ‘‘නදියා’’තිආදීනි පදරූපානි පතිට්‌ඨපෙත්‌වා වණ්‌ණසන්‌ධිවසෙන යකාරෙ පරෙ ලොපවිධි ලබ්‌භතියෙව. විවිධො හි සාසනානුකූලො රූපනිප්‌ඵාදනුපායො, උපරි ච එතෙසං සාධනත්‌ථං ‘‘සරලොපො යමනරාදීසූ’’තිආදීනි ලක්‌ඛණානි භවිස්‌සන්‌ති. තත්‌ථ –
‘‘දජ්‌ජා දජ්‌ජු’’න්‌තිආදීනි, සත්‌තමීනං වසෙන මෙ;
වුත්‌තානි යොගිරාජස්‌ස, සාසනත්‌ථං මහෙසිනො.
අත්‍රිදං වත්‌තබ්‌බං, කිඤ්‌චාපි අට්‌ඨකථාචරියෙහි ‘‘මාතරං තෙන දොසෙන, දජ්‌ජාහං දකරක්‌ඛිනො’’ති එත්‌ථ දජ්‌ජන්‌ති පදස්‌ස ‘‘දම්‌මී’’ති වත්‌තමානාවසෙන විවරණං කතං, තථාපි සත්‌තමීපයොගොයෙව. ආචරියා හි ‘‘සත්‌තමීපයොගො අය’’න්‌ති ජානන්‌තාපි ‘‘කදාචි අඤ්‌ඤෙ පරිකප්‌පත්‌ථම්‌පි ගණ්‌හෙය්‍යු’’න්‌ති ආසඞ්‌කාය එවං විවරණමකංසු. තථා කිඤ්‌චාපි තෙහි ‘‘අනාපරාධකම්‌මන්‌තං, න දජ්‌ජං දකරක්‌ඛිනො’’ති එත්‌ථ න දජ්‌ජන්‌ති පදස්‌ස ‘‘නාහං දකරක්‌ඛස්‌ස දස්‌සාමී’’ති භවිස්‌සන්‌තීවසෙන විවරණං කතං, තථාපි සත්‌තමීපයොගොයෙව, අනාගතං පන පටිච්‌ච වත්‌තබ්‌බත්‌ථත්‌තා එවං විවරණං කතං. ‘‘නෙව දජ්‌ජං මහොසධ’’න්‌ති එත්‌ථ පන ‘‘න ත්‌වෙව දදෙය්‍ය’’න්‌ති සත්‌තමීපයොගවසෙනෙව විවරණං කතන්‌ති. එවං දජ්‌ජංපදස්‌ස විනිච්‌ඡයො වෙදිතබ්‌බො.
ඉදානි පරොක්‌ඛාදිවසෙන පදක්‌කමො කථියති. ‘‘දද, දදූ. දදූ’’ති ච ඉදං ‘‘නාරදො ඉති නාමෙන, කස්‌සපො ඉති මං විදූ’’තිආදීසු විදූසද්‌දෙන සමං. දදෙ, දදිත්‌ථ, දදං, දදිම්‌හ. දදිත්‌ථ, දදිරෙ. දදිත්‌ථො, දදිව්‌හො.
එත්‌ථ ච දදිත්‌ථොති ඉදං ‘‘සඤ්‌ජග්‌ඝිත්‌ථො මයා සහ. මා කිසිත්‌ථො මයා විනා. මා නං කලලෙ අක්‌කමිත්‌ථො’’තිආදීසු ‘‘සඤ්‌ජග්‌ඝිත්‌ථො’’තිආදීහි සමං. ඉමිනා නයෙන සබ්‌බත්‌ථ ලබ්‌භමානවසෙන සදිසතා උපපරික්‌ඛිතබ්‌බා. දදං, දදිම්‌හෙ. පරොක්‌ඛාසහිභරූපානි.
අදදා, අදදූ. අදදෙ, අදදත්‌ථ. අදදං, අදදම්‌හ. අදදත්‌ථ, අදදත්‌ථුං. අදදසෙ, අදදව්‌හං. අදදිං අදදම්‌හසෙ. ඉති අනකාරපුබ්‌බම්‌පි රූපං ගහෙතබ්‌බං ‘‘යෙසං නො න දදම්‌හසෙ’’ති දස්‌සනතො. හිය්‍යත්‌තනීසහිතරූපානි.
අදදි, අදදුං, අදදිංසු. අදදො, අදදිත්‌ථ. අදදිං, අදදිම්‌හා. අදදා, අදදූ. අදදසෙ, අදදිව්‌හං. අදදං, අදදිම්‌හෙ. අජ්‌ජතනීසහිතරූපානි.
‘‘දදිස්‌සති, දදිස්‌සන්‌ති’’ ඉච්‌චාදි සබ්‌බං නෙය්‍යං. භවිස්‌සන්‌තීසහිතරූපානි.
‘‘අදදිසා, දදිස්‌සා, අදදිස්‌සංසු, දදිස්‌සංසු’’ ඉච්‌චාදි ච සබ්‌බං නෙය්‍යං. කාලාතිපත්‌තිසහිතරූපානි.
අපරානිපි වත්‌තමානාදිසහිතරූපානි භවන්‌ති. දෙති, දෙන්‌ති. දෙසි, දෙථ. දෙමි, දම්‌මි, දෙම, දම්‌ම. දෙතු, දෙන්‌තු. දෙහි, දෙථ. දෙමි, දම්‌මි, දෙම, දම්‌ම. අත්‌තනොපදානි අප්‌පසිද්‌ධානි. සත්‌තමීනයො ච පරොක්‌ඛානයො ච අප්‌පසිද්‌ධො. හියුත්‌තනීනයො පන අජ්‌ජතනීනයො ච කොචි කොචි පසිද්‌ධො පාළියං ආගතත්‌තා, සක්‌කා ච ‘‘අදා, අදූ, අදො, අද’’න්‌තිආදිනා යොජෙතුං. තථා හි නයො දිස්‌සති. අදා දානං පුරින්‌දදො. වරඤ්‌චෙමෙ අදො සක්‌ක. බ්‍රාහ්‌මණානං අදං ගජං. අදාසිමෙ. අදංසු තෙ මමොකාසං. අදාසිං බ්‍රාහ්‌මණෙ තදාති. ‘‘දස්‌සති, දස්‌සන්‌ති’’ ඉච්‌චාදි සබ්‌බං නෙය්‍යං. ‘‘අදස්‌සා, දස්‌සා, අදස්‌සංසු, දස්‌සංසු, දස්‌සිංසු’’ ඉච්‌චාදි ච සබ්‌බං නෙය්‍යං.
තථා ආදදාති, ආදදන්‌ති. ආදදාසි, ආදදාථ. ආදදාමි, ආදදාම. කච්‌චායනමතෙ ‘‘ආදත්‌තෙ’’ති අත්‌තනොපදං වුත්‌තං. එවං ‘‘ආදදාතු, ආදදෙය්‍ය’’ ඉච්‌චාදි සබ්‌බං නෙය්‍යං. ආදෙතු ආදෙය්‍ය ඉච්‌චාදි යථාරහං යොජෙතබ්‌බං. එවමෙව ච ‘‘දාපෙති, ආදාපෙතී’’තිආදීනිපි යථාරහං යොජෙතබ්‌බානි.
දාකුච්‌ඡිතෙ ගමනෙ. දාති. සුද්‌දාති. සුද්‌දො, සුද්‌දී. තත්‌ථ සුද්‌දොති සුද්‌දාතීති සුද්‌දො, පරපොථනාදිලුද්‌දාචාරකම්‌මුනා දාරුකම්‌මාදිඛුද්‌දාචාරකම්‌මුනා ච ලහුං ලහුං කුච්‌ඡිතං ගච්‌ඡතීති අත්‌ථො. තථා හි සු ඉති සීඝත්‌ථෙ නිපාතො, දා ඉති ගරහත්‌ථො ධාතු කුච්‌ඡිතගතිවාචකත්‌තා. සුද්‌දස්‌ස භරියා සුද්‌දී.
දු ගතියං. දවති. දුමො. එත්‌ථ ච දවති ගච්‌ඡති මූලක්‌ඛන්‌ධසාඛාවිටපපත්‌තපල්‌ලවපුප්‌ඵඵලෙහි වුද්‌ධිං විරූළ්‌හිං වෙපුල්‌ලං පාපුණාතීති දුමො.
දෙසොධනෙ. සොධනං පරියොදාපනං. දායති. දායනං. යථා ගායති, ගායනං. දායිතුං, දායිත්‌වා, ධාතාවයවස්‌සෙකාරස්‌ස ආයාදෙසො. ‘‘දාතුං, දත්‌වා’’ ඉච්‌චපි රූපානි.
තත්‍ර දාතුන්‌ති සොධෙතුං. දත්‌වාති සොධෙත්‌වාති අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. තථා හි ‘‘බාලො අබ්‍යත්‌තො නප්‌පටිබලො අනුයුඤ්‌ජියමානො අනුයොගං දාතු’’න්‌ති එත්‌ථ දාතුන්‌ති පදස්‌ස සොධෙතුන්‌ති අත්‌ථො. කෙචි ‘‘දානත්‌ථ’’න්‌ති අත්‌ථං වදන්‌ති, තං න යුත්‌තං. න හි යො පරෙහි අනුයුඤ්‌ජියති, සො අනුයොගං දෙති නාමාති. තස්‌මා ‘‘ආචරියස්‌ස අනුයොගං දත්‌වා බාරාණසිං පච්‌චාගච්‌ඡී’’තිආදීසුපි අනුයොගං දත්‌වාති අනුයොගං සොධෙත්‌වාති අත්‌ථොයෙව ගහෙතබ්‌බො. තථා හි පුබ්‌බාචරියෙහි ‘‘අනුයොගදාපනත්‌ථ’’න්‌ති එතස්‌මිං පදෙසෙ එසොයෙවත්‌ථො විභාවිතො. කථං? අනුයොගදාපනත්‌ථන්‌ති අනුයොගං සොධාපෙතුං. විමද්‌දක්‌ඛමඤ්‌හි සීහනාදං නදන්‌තො අත්‌ථතො අනුයොගං සොධෙති නාම, අනුයුඤ්‌ජන්‌තො ච නං සොධාපෙති නාමාති. ඉදම්‌පි ච තෙහි වුත්‌තං. දාතුන්‌ති සොධෙතුං. කෙචි ‘‘දානත්‌ථ’’න්‌ති අත්‌ථං වදන්‌ති, තං න යුත්‌තං. න හි යො සීහනාදං නදති, සො එව තත්‌ථ අනුයොගං දෙතීති. සමන්‌තපට්‌ඨානමහාපකරණ සංවණ්‌ණනායම්‌පි පුබ්‌බාචරියෙහි ‘‘දානං දත්‌වාති තං චෙතනං පරියොදාපෙත්‌වා’’ති සොධනත්‌ථො වුත්‌තො. දුල්‌ලභා අයං නීති සාධුකං චිත්‌තෙ ඨපෙතබ්‌බා.
දෙ පාලනෙ. දීයති. දානං, උද්‌දානං දායිතුං, දායිත්‌වා. තත්‌ථ දානන්‌ති දුග්‌ගතිතො දායති රක්‌ඛතීති දානං, දානචෙතනා. උද්‌දානන්‌ති වුත්‌තස්‌ස අත්‌ථස්‌ස වක්‌ඛමානස්‌ස වා විප්‌පකිණ්‌ණභාවෙන නස්‌සිතුං අදත්‌වා උද්‌ධං දානං රක්‌ඛණං උද්‌දානං, සඞ්‌ගහවචනන්‌ති අත්‌ථො. අථ වා උද්‌දානන්‌ති පච්‌ඡුද්‌දානාදිකං උද්‌දානං.
ඛාද භක්‌ඛනෙ. ඛාදති. ඛාදිකා, ඛාදනං, අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤඛාදිකා. පුබ්‌බඵලඛාදිකා, ඛජ්‌ජං, ඛාදනීයං, ඛන්‌ධා.
තත්‌ථ ඛජ්‌ජන්‌ති පූවො. ඛාදනීයන්‌ති පූවඵලාඵලාදි. ‘‘ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා’’ති විසුං භොජනීයස්‌ස වචනතො ඛාදනං නාම ඛජ්‌ජස්‌ස වා ඛාදනීයස්‌ස වා භක්‌ඛනං. අපිච හිංසාපි ‘‘ඛාදන’’න්‌ති වුච්‌චති. ජාතිජරාබ්‍යාධිදුක්‌ඛාදීහි ඛජ්‌ජන්‌තීති ඛන්‌ධා, රූපවෙදනාසඤ්‌ඤාසඞ්‌ඛාරවිඤ්‌ඤාණානි. ‘‘චීවරානි නස්‌සන්‌තිපි ඩය්‌හන්‌තිපි උන්‌දූරෙහිපි ඛජ්‌ජන්‌තී’’ති එත්‌ථ විය ඛජ්‌ජන්‌ති සද්‌දො කම්‌මත්‌ථො.
කක්‌කන්‌ධු බදරී කොලී, කොලං කුලවමිච්‌චපි;
තෙනිලං බදරඤ්‌චාති, නාමං රුක්‌ඛස්‌ස කොලියාති.
ඛද ධිතිහිංසාසු ච. ථෙරියාපෙක්‌ඛාය චකාරො. ඛදති. ඛදිරො.
ගද වියත්‌තියං වාචායං. ගදති. ආගදනං, තථො ආගදො එතස්‌සාති තථාගතො. සුට්‌ඨු ගදතීති සුගදො.
රද විලෙඛනෙ. රදති. රදනො, රදො, දාඨාරදො. අත්‍ර රදනොති දන්‌තො.
නද අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙ. සීහො නදති, පණදති. නාදො, නදී. පබ්‌බතෙසු වනාදීසු නදතීති නදී. නද ඉ ඉති ධාතුද්‌වයවසෙන පන ‘‘නදන්‌තී ගච්‌ඡතීති නදී’’තිපි නිබ්‌බචනං වදන්‌ති.
කෙචෙත්‌ථ වදෙය්‍යුං යා පනෙසා ‘‘නද අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙ’ති ධාතු තුම්‌හෙහි වුත්‌තා, සා කිංනිච්‌චමබ්‍යත්‌තසද්‌දෙයෙව වත්‌තති, උදාහු කත්‌ථචි වියත්‌තියම්‌පි වාචායං වත්‌තතී’’ති? නිච්‌චමබ්‍යත්‌තසද්‌දෙයෙව වත්‌තතීති. යජ්‌ජෙවං ‘‘සීහො නදතී’’තිආදීසු තිරච්‌ඡානගතාදිසද්‌දභාවෙන අවිභාවිතත්‌ථතාය නදසද්‌දො අබ්‍යත්‌තසද්‌දො හොතු, ‘‘සීහො විය අයං පුරිසො නදතී’’තිආදීසු පන මනුස්‌සභාසාපි අබ්‍යත්‌තසද්‌දො සියාති? තන්‌න වියත්‌තාපි සමානා මනුස්‌සභාසා සීහො වියාති එවං සමුපෙක්‌ඛාවසෙන සීහපදත්‌ථස්‌සාපෙක්‌ඛනතො නදසද්‌දෙන නිද්‌දිසියති , න පුරිසාපෙක්‌ඛනවසෙන. යථා හි වලාහකූපමාවසෙන කථිතං, ‘‘කථඤ්‌ච පුග්‌ගලො ගජ්‌ජිතා ච වස්‌සිතා ච හොතී’’ති පාළියං ගජ්‌ජනං වස්‌සනඤ්‌ච පුග්‌ගලෙ අලබ්‌භමානම්‌පි වලාහකස්‌ස ගජ්‌ජනවස්‌සනසදිසතාය භාසනකරණක්‍රියායූපලබ්‌භනතො වත්‌තබ්‌බමෙව හොති, එවමෙව නිබ්‌භයභාවෙන සීහනාදසදිසියා වාචාය නිච්‌ඡරණතො සීහො විය නදතීති අවිභාවිතත්‌ථවන්‌තෙන නදසද්‌දෙන මනුස්‌සභාසාපි නිද්‌දිසිතබ්‌බා හොති.
එත්‌ථ ච අම්‌බඵලූපමාදයොපි ආහරිත්‌වා දස්‌සෙතබ්‌බා. න හි පක්‌කාමකතාදීනි පුග්‌ගලෙසු විජ්‌ජන්‌ති, අථ ඛො අම්‌බඵලාදීසු එව විජ්‌ජන්‌ති, එවං සන්‌තෙපි භගවතා අඤ්‌ඤෙනාකාරෙන සදිසත්‌තං විභාවෙතුං අම්‌බඵලූපමාදයො වුත්‌තා, එවමෙව නදසද්‌දො අබ්‍යත්‌තසද්‌දභාවෙන තිරච්‌ඡානගතසද්‌දාදීසු එව වත්‌තබ්‌බොපි අත්‌ථන්‌තරවිභාවනත්‌ථං ‘‘සීහො විය නදතී’’තිආදීසු මනුස්‌සභාසායම්‌පි රූළ්‌හියා වුත්‌තො, න සභාවතො. තථා හි සභාවතො නදසද්‌දෙනපි වස්‌සිතසද්‌දාදීහිපි මනුස්‌සභාසා නිද්‌දිසිතබ්‌බා න හොතීති. යදි එවං –
‘‘සුවිජානං සිඞ්‌ගාලානං, සකුණානඤ්‌ච වස්‌සිතං;
මනුස්‌සවස්‌සිතං රාජ, දුබ්‌බිජානතරං තතො’’ති
එත්‌ථ කස්‌මා වස්‌සිතසද්‌දෙන මනුස්‌සභාසා නිද්‌දිසියතීති? සච්‌චං මනුස්‌සභාසාපි වස්‌සිතසද්‌දෙන නිද්‌දිට්‌ඨා දිස්‌සති, එවං සන්‌තෙපි සා ‘‘සුවිජානං සිඞ්‌ගාලානං, සකුණානඤ්‌ච වස්‌සිත’’න්‌ති වස්‌සිතසද්‌දවසෙන පයොගස්‌ස වචනතො තදනුරූපං නිද්‌දිසිතුං අරහතීති මන්‌ත්‌වා වස්‌සිතසද්‌දසදිසී නිද්‌දිට්‌ඨා. න හි ‘‘මනුස්‌සො වස්‌සතී’’තිආදිනා විසුං පයොගා දිස්‌සන්‌ති, ‘‘සකුණො වස්‌සති, කූජතී’’තිආදිනා පන පයොගා දිස්‌සන්‌ති, තස්‌මා ‘‘සඞ්‌ගාමං ඔතරිත්‌වාන, සීහනාදං නදි කුසො’’තිආදීසු විය යථාරහං අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. එවං නදධාතු සභාවතො අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙයෙව හොති, න වියත්‌තියං වාචායන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
අද්‌ද ගතියං යාචනෙ ච. අද්‌දති.
නද්‌ද ගද්‌ද සද්‌දෙ. නද්‌දති. ගද්‌දති.
තද්‌ද හිංසායං. තද්‌දති.
කද්‌ද කුච්‌ඡිතෙ සද්‌දෙ. කද්‌දති. කද්‌දමො.
ඛද්‌ද දංසනෙ. දංසනමිහ දන්‌තසුකතකත්‌තිකා ක්‍රියා අභිධීයතෙ. සභාවත්‌තා ධාතුයා සාධනප්‌පයොගසමවායී. ඛද්‌දති.
අදි බන්‌ධනෙ. අන්‌දති. අන්‌දු. අන්‌දුසද්‌දොපනෙත්‌ථ ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො ගහෙතබ්‌බො පාළියං ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගප්‌පයොගදස්‌සනතො ‘‘සෙය්‍යථාපි වාසෙට්‌ඨ අයං අචිරවතී නදී පූරා උදකස්‌ස සමතිත්‌තිකා කාකපෙය්‍යා, අථ පුරිසො ආගච්‌ඡෙය්‍ය පාරත්‌ථිකො පාරගවෙසී පාරගාමී පාරං තරිතුකාමො, සො ඔරිමතීරෙ දළ්‌හාය අන්‌දුයා පච්‌ඡාබාහං ගාළ්‌හබන්‌ධනබන්‌ධො’’ති. තත්‍ර අන්‌දූති යං කිඤ්‌චි බන්‌ධනං වා. ‘‘යථා අන්‌දුඝරෙ පුරිසො’’ති හි වුත්‌තං. බන්‌ධනවිසෙසො වා, ‘‘අන්‌දුබන්‌ධනාදීනි ඡින්‌දිත්‌වා පලායිංසූ’’ති හි වුත්‌තං. අපිච අන්‌දනට්‌ඨෙන බන්‌ධනට්‌ඨෙන අන්‌දු වියාතිපි අන්‌දු, පඤ්‌ච කාමගුණා. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා ‘‘ඉමෙ ඛො වාසෙට්‌ඨ පඤ්‌ච කාමගුණා අරියස්‌ස විනයෙ අන්‌දූතිපි බන්‌ධනන්‌තිපි වුච්‌චන්‌තී’’ති. නිග්‌ගහීතාගමවසෙනායං ධාතු වුත්‌තා. කත්‌ථචි පන විගතනිග්‌ගහීතාගමොපි හොති, තං යථා? ‘‘අවිජ්‌ජා භික්‌ඛවෙ පුබ්‌බඞ්‌ගමා අකුසලානං ධම්‌මානං සමාපත්‌තියා අන්‌වදෙව අහිරික’’න්‌ති පාළි. එත්‌ථ අනුඅන්‌දති අනුබන්‌ධතීති අන්‌වදි. අන්‌වදි එව අන්‌වදෙවාති කිතවිග්‌ගහො සන්‌ධිවිග්‌ගහො ච වෙදිතබ්‌බො. තථා හි අට්‌ඨකථායං ‘‘අන්‌වදෙවාති අනුබන්‌ධමානමෙවා’’ති වුත්‌තං, තං අවිජ්‌ජමහිරිකං අනුබන්‌ධමානමෙව හොතීති අත්‌ථො.
ඉදි පරමිස්‌සරියෙ ඉන්‌දති. ඉන්‌දනං, ඉන්‌දො.
එත්‌ථ ඉන්‌දොති අධිපතිභූතො යො කොචි. සො හි ඉන්‌දති පරෙසු ඉස්‌සරියං පාපුණාතීති ඉන්‌දොති වුච්‌චති. අපිච ඉන්‌දොති සක්‌කො. සක්‌කස්‌ස හි අනෙකානි නාමානි –
සක්‌කො පුරින්‌දදො ඉන්‌දො, වත්‍රභූ පාකසාසනො;
සහස්‌සනෙත්‌තො මඝවා, දෙවරාජා සුජම්‌පති.
සහස්‌සක්‌ඛො දසසත-ලොචනො වජිරාවුධො;
හූතපති මහින්‌දො ච, කොසියො දෙවකුඤ්‌ජරො.
සුරාධිපො සුරනාථො, වාසවො තිදිවාධිභූ;
ජම්‌බාරි චෙව වජිර-හත්‌ථො අසුරසාසනො;
ගන්‌ධරාජා දෙවින්‌දො, සුරින්‌දො අසුරාභිභූති.
එවං අනෙකානි නාමානි. එකොපි හි අත්‌ථො අනෙකසද්‌දප්‌පවත්‌තිනිමිත්‌තතාය අනෙකනාමො. තෙනාහ භගවා –
සක්‌කො මහාලි දෙවානමින්‌දො පුබ්‌බෙ මනුස්‌සභූතො සමානො මඝො නාම මාණවො අහොසි, තස්‌මා ‘‘මඝවා’’ති වුච්‌චති. සක්‌කො මහාලි දෙවානමින්‌දො පුබ්‌බෙ මනුස්‌සභූතො සමානො පුරෙ දානං අදාසි, තස්‌මා ‘‘පුරින්‌දදො’’ති වුච්‌චති. සක්‌කො මහාලි දෙවානමින්‌දො පුබ්‌බෙ මනුස්‌සභූතො සමානො සක්‌කච්‌චං දානං අදාසි, තස්‌මා ‘‘සක්‌කො’’ති වුච්‌චති. සක්‌කො මහාලි දෙවානමින්‌දො පුබ්‌බෙ මනුස්‌සභූතො සමානො ආවාසං අදාසි, තස්‌මා ‘‘වාසවො’’ති වුච්‌චති. සක්‌කො මහාලි දෙවානමින්‌දො සහස්‌සං අත්‌ථානං මුහුත්‌තෙන චින්‌තෙති, තස්‌මා ‘‘සහස්‌සක්‌ඛො’’ති වුච්‌චති. සක්‌කස්‌ස මහාලි දෙවානමින්‌දස්‌ස සුජා නාම අසුරකඤ්‌ඤා පජාපති, තස්‌මා ‘‘සුජම්‌පතී’’ති වුච්‌චති. සක්‌කො මහාලි දෙවානමින්‌දො දෙවානං තාවතිංසානං ඉස්‌සරියාධිපච්‌චං රජ්‌ජං කාරෙති, තස්‌මා ‘‘දෙවානමින්‌දො’’ති වුච්‌චතීති.
එවමෙකස්‌සාපි අත්‌ථස්‌ස අනෙකානි සද්‌දප්‌පවත්‌තිනිමිත්‌තානි දිස්‌සන්‌ති.
තථා හි යෙන පවත්‌තිනිමිත්‌තෙන තාවතිංසාධිපතිම්‌හි ඉන්‌දසද්‌දො පවත්‌තො, න තෙන තත්‌ථ සක්‌කාදිසද්‌දා පවත්‌තා, අථ ඛො අඤ්‌ඤෙන. තථා යෙන සම්‌මාදිට්‌ඨියං පඤ්‌ඤාසද්‌දො පවත්‌තො, න තෙන තත්‌ථ විජ්‌ජාදිසද්‌දා. යෙන සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානං පුබ්‌බඞ්‌ගමභාවෙන උප්‌පන්‌නධම්‌මස්‌මිං චිත්‌තසද්‌දො පවත්‌තො, න තෙන තත්‌ථ විඤ්‌ඤාණාදිසද්‌දා. න හි විනා කෙනචි පවත්‌තිනිමිත්‌තෙන සද්‌දො පවත්‌තතීති. එකොපි අත්‌ථො සම්‌මුත්‍යත්‌ථො ච පරමත්‌ථො ච අනෙකසද්‌දප්‌පව්‌ත්‌තිනිමිත්‌තතාය අනෙකනාමොති දට්‌ඨබ්‌බං.
එත්‌ථ සියා ‘‘නාමානීති වදථ, කිං නාමං නාමා’’ති. වුච්‌චතෙ – ඊදිසෙ ඨානෙ අත්‌ථෙසු සද්‌දප්‌පවත්‌තිනිමිත්‌තං ‘‘නාම’’න්‌ති ගහිතං, යං ‘‘ලිඞ්‌ග’’න්‌තිපි වුච්‌චති. තථා හි ‘‘නාම’’න්‌ති ච ‘‘ලිඞ්‌ග’’න්‌ති ච සද්‌දොපි වුච්‌චති, ‘‘අඤ්‌ඤං සොභනං නාමං පරියෙසිස්‌සාමි. ලිඞ්‌ගඤ්‌ච නිප්‌පජ්‌ජතෙ’’තිආදීසු විය. අසභාවධම්‌මභූතං නාමපඤ්‌ඤත්‌තිසඞ්‌ඛාතං අත්‌ථෙසු සද්‌දප්‌පවත්‌තිනිමිත්‌තම්‌පි වුච්‌චති ‘‘නාමගොත්‌තං න ජීරති. සතලිඞ්‌ගො’’තිආදීසු විය. ඉති නාමසද්‌දෙනපි ලිඞ්‌ගසද්‌දෙනපි සද්‌දප්‌පවත්‌තිනිමිත්‌තස්‌ස කථනං දට්‌ඨබ්‌බං. සද්‌දප්‌පවත්‌තිනිමිත්‌තඤ්‌ච නාම ලොකසඞ්‌කෙතසිද්‌ධො තංතංවචනත්‌ථනියතො සාමඤ්‌ඤාකාරවිසෙසොති ගහෙතබ්‌බං. සො එවංභූතොයෙව සාමඤ්‌ඤාකාරවිසෙසො නාම පඤ්‌ඤත්‌තීති පුබ්‌බාචරියා වදන්‌ති . සො හි තස්‌මිං තස්‌මිං අත්‌ථෙ සද්‌දං නාමෙති තස්‌ස තස්‌ස අත්‌ථස්‌ස නාමසඤ්‌ඤං කරොතීති නාමං, පකාරෙහි ඤාපනතො පඤ්‌ඤත්‌ති ච. සවිඤ්‌ඤත්‌තිවිකාරස්‌ස පන සද්‌දස්‌ස සම්‌මුතිපරමත්‌ථසච්‌චානං පකාරෙහි ඤාපනතො පඤ්‌ඤත්‌තිභාවෙ වත්‌තබ්‌බමෙව නත්‌ථි. සද්‌දස්‌සෙව හි එකන්‌තෙන පඤ්‌ඤත්‌තිභාවො ඉච්‌ඡිතබ්‌බො ‘‘නිරුත්‌තිපටිසම්‌භිදා පරිත්‌තාරම්‌මණා’’ති ච ‘‘නිරුත්‌තිපටිසම්‌භිදා පච්‌චුප්‌පන්‌නාරම්‌මණා’’ති ච ‘‘නිරුත්‌තිපටිසම්‌භිදා බහිද්‌ධාරම්‌මණා’’ති ච පාළිදස්‌සනතො. ඉධ පන සද්‌දප්‌පවත්‌තිනිමිත්‌තාධිකාරත්‌තා නාමවසෙන අත්‌ථො පකාසිතො. එවං අනෙකවිධස්‌ස සාමඤ්‌ඤාකාරවිසෙසොති පුබ්‌බාචරියෙහි ගහිතස්‌ස නාමපඤ්‌ඤත්‌තිසඞ්‌ඛාතස්‌ස සද්‌දප්‌පවත්‌තිනිමිත්‌තස්‌ස වසෙන එකොපි ඤෙය්‍යත්‌ථො අනෙකලිඞ්‌ගොති ගහෙතබ්‌බො. තෙනාහ ආයස්‌මා සුහෙමන්‌තො පභින්‌නපටිසම්‌භිදො –
‘‘සතලිඞ්‌ගස්‌ස අත්‌ථස්‌ස, සතලක්‌ඛණධාරිනො;
එකඞ්‌ගදස්‌සී දුම්‌මෙධො, සතදස්‌සීව පණ්‌ඩිතො’’ති.
එවං සබ්‌බාභිධානෙසුපි ඉමිනා නයෙන යථාරහං අත්‌ථො විභාවෙතබ්‌බො නයඤ්‌ඤූහි.
විදි අවයවෙ. වින්‌දති. යදි අභිධානමත්‌ථි, ‘‘වින්‌දො’’ති දිස්‌සති. යථා කණ්‌ඩති. කණ්‌ඩො.
ඛිදි අවයවෙති චන්‌දවිදුනො වදන්‌ති. තෙසං මතෙ ‘‘ඛින්‌දතී’’ති රූපං.
නිදි කුච්‌ඡායං. කුච්‌ඡාසද්‌දො ගරහත්‌ථො. නින්‌දති. නින්‌දා.
පොරාණමෙතං අතුල, නෙතං අජ්‌ජතනාමිව;
නින්‌දන්‌ති තුණ්‌හිමාසීනං, නින්‌දන්‌ති බහුභාණිනං;
මිතභාණිම්‌පි නින්‌දන්‌ති, නත්‌ථි ලොකෙ අනින්‌දිතො.
අසිලොකො අකිත්‌ති ච, අසිලාඝා ච අත්‌ථුති.
නන්‌ද සමිද්‌ධියං. අකම්‌මිකා ධාතු. නන්‌දති පුත්‌තෙහි පුත්‌තිමා. නන්‌දාය නුන මරණෙන. නන්‌දසි සිරිවාහන. නන්‌දනං වනං. අභිසද්‌දයොගෙ පනායං සකම්‌මකොපි. අභිනන්‌දන්‌ති ආගතං නාභිනන්‌දන්‌ති මරණං.
සිරීව රූපිනිං දිස්‌වා, නන්‌දිතං ආසි තං කුලං;
තෙන නන්‌දාති මෙ නාමං, සුන්‌දරං පවරං අහු.
රම්‌මං වෙළුවනං යෙන, න දිට්‌ඨං සුගතාලයං;
න තෙන නන්‌දනං දිට්‌ඨං, ඉති මඤ්‌ඤෙ මහෙසයං.
යෙන වෙළුවනං දිට්‌ඨං, නරනන්‌දනනන්‌දනං;
සුදිට්‌ඨං නන්‌දනං තෙන, අමරින්‌දසුනන්‌දනං.
චදි හිලාදනෙ දිත්‌තියඤ්‌ච. හිලාදනං සුඛනං. දිත්‌ති සොභා. චන්‌දති. චන්‌දනො, චන්‌දො.
එත්‌ථ ච චන්‌දනස්‌සපි අනෙකානි නාමානි – චන්‌දනං, ගන්‌ධසාරො, මලයජො, සුවණ්‌ණචන්‌දනං, හරිචන්‌දනං, රත්‌තචන්‌දනං, ගොසීතචන්‌දනං. චන්‌දයති හිලාදයති සීතගුණසමඞ්‌ගිතාය සත්‌තානං පලිළාහං වූපසමෙන්‌තං සුඛං උප්‌පාදෙතීති චන්‌දනං. චන්‌දොති සොමො, සොපි චන්‌දයති හිලාදයති සීතගුණසම්‌පත්‌තියා අත්‌තනො පභාය සත්‌තානං පරිළාහං වූපසමෙන්‌තො සුඛං උප්‌පාදෙතීති චන්‌දොති වුච්‌චති. අථ වා චන්‌දති දිබ්‌බති සිරියා විරොචතීති චන්‌දො. ආගමට්‌ඨකථාසු පන ‘‘ඡන්‌දං ජනෙතීති චන්‌දො’’ති වුත්‌තං. තස්‌සාපි අනෙකානි නාමානි –
චන්‌දිමා මා නිසානාථො, ඔසධී සො නිසාපති.
උළුරාජා සසඞ්‌කො ච, හිමරංසි සසීපි ච;
ද්‌විජරාජා සසධරො, තාරාපති හිමංසු ච.
කුමුදබන්‌ධවො චෙව, මිගඞ්‌කො ච කලානිධි;
සුධං සුධි ධූපි යූප-රස්‌මි චෙව ඛමාකරො;
නක්‌ඛත්‌තෙසො ච රජනී-කරො සුබ්‌භංසු එව ච.
තදි චෙතායං. තන්‌දති. තන්‌දී.
කදි කලදි අව්‌හානෙ රොදනෙ ච. කන්‌දති, පක්‌කන්‌දති. පක්‌කන්‌දුං, කන්‌දන්‌තො, කලන්‌දකො.
කලිදි පරිදෙවනෙ. කලින්‌දති.
ඛොද පටිඝාතෙ. ඛොදති.
ඛන්‌ද ගතිසොසනෙසු. ඛන්‌දති. ඛන්‌දො. ඛන්‌දො නාම එකො දෙවො, යො ‘‘කුමාරො සත්‌තිධරො’’ති ච වුච්‌චති.
ඛුදි ආපවනෙ. ඛුන්‌දති.
සිදි සීතියෙ. සීතියං සීතිභාවො. සින්‌දති. සොසින්‌දො, සොතත්‌තො.
වන්‌ද අභිවාදනථුතීසු. වන්‌දති, අභිවන්‌දති. අභිවන්‌දනා, වන්‌දනං, වන්‌දකො.
එත්‌ථ පන වන්‌දතීති පදස්‌ස නමස්‌සති ථොමෙති වාති අත්‌ථො. තථා හි සුත්‌තන්‌තටීකාකාරො ‘‘වන්‌දෙති වන්‌දාමි ථොමෙමි වා’’ති ආහ.
භදි කල්‌ලාණෙ සොඛියෙ ච. කල්‌ලාණං කල්‍යාණං, සොඛියං සුඛිනො භාවො, සුඛමිච්‌චෙවත්‌ථො. භන්‌දති. භන්‌දකො, භද්‌දො, භද්‍රො.
එත්‌ථ පන මන්‌දොති අඤ්‌ඤාණීපි බාලදාරකොපි වුච්‌චති. තත්‌ථ අඤ්‌ඤාණී මන්‌දති අඤ්‌ඤාණභාවෙන අප්‌පසංසිතබ්‌බම්‌පි පුග්‌ගලං ථොමෙතීති මන්‌දො. මන්‌දති අමොදිතබ්‌බට්‌ඨානෙපි මොදතීති මන්‌දො. මන්‌දති දානසීලාදිපුඤ්‌ඤක්‍රියාසු පමජ්‌ජතීති මන්‌දො. මන්‌දති අත්‌තනො ච පරෙසඤ්‌ච හිතාහිතං අචින්‌තෙන්‌තො ඛාදනීයභොජනීයාදීහි අත්‌තනො කායං සඤ්‌ජාතමෙදං කුරුමානො සුපතීති මන්‌දො. මන්‌දති අයුත්‌තං පරෙසං ක්‍රියං දිට්‌ඨානුගතිආපජ්‌ජනෙන ගච්‌ඡති ගණ්‌හාතීති මන්‌දො. අථ වා මන්‌දති පුනප්‌පුනං පටිසන්‌ධිග්‌ගහණවසෙන ගබ්‌භං ගච්‌ඡතීති මන්‌දො. වුත්‌තඤ්‌හි භගවතා ‘‘පුනප්‌පුනං ගබ්‌භමුපෙති මන්‌දො’’ති. බාලදාරකො පන මන්‌දති යුත්‌තායුත්‌තමජානන්‌තො උත්‌තානසෙය්‍යංපරිවත්‌තනසෙය්‍යං වා සුපතීති මන්‌දො. තථා හි –
‘‘නොනීතසුඛුමාලං මං, ජාතපල්‌ලවකොමලං;
මන්‌දං උත්‌තානසයනං, පිසාචභයතජ්‌ජිතා.
පාදමූලෙ මහෙසිස්‌ස, සායෙසුං දීනමානසා;
ඉදං දදාම තෙ නාථ, සරණං හොහි නායකා’’ති
වුත්‌තං, ඉති උත්‌තානසයනතො පට්‌ඨාය යාව මන්‌දදසකං, තාව ‘‘මන්‌දො’’ති ‘‘දාරකො’’ති දට්‌ඨබ්‌බො. අප්‌පත්‌ථවාචකොපි පන මන්‌දසද්‌දො හොති, සො පාටිපදිකත්‌තා ඉධ නාධිප්‌පෙතො, අථ වා මන්‌දති අප්‌පභාවෙන ගච්‌ඡති පවත්‌තතීති නිප්‌ඵන්‌නපාටිපදිකවසෙනපි ගහෙතබ්‌බො.
මුද හාසෙ. හසනං හාසො තුට්‌ඨි. මොදති, පමොදති. සම්‌මොදති. සම්‌මොදකො. සම්‌මොදමානා ගච්‌ඡන්‌ති මුදිතා. මුදා.
එත්‌ථ ච ‘‘යෙසං නො සන්‌ථතෙ දාරකා උහදන්‌තිපි උම්‌මිහන්‌තිපී’’ති අයං පාළි නිදස්‌සනං, තත්‍ර උහදන්‌තිපීති වච්‌චම්‌පි කරොන්‌ති. උම්‌මිහන්‌තිපීති පස්‌සාවම්‌පි කරොන්‌ති. පච්‌ඡිමපදස්‌සත්‌ථො මිහ සෙචනෙති ධාතුවසෙන දට්‌ඨබ්‌බො. අයං පන චුරාදිගණෙපි වත්‌තති ද්‌විගණිකත්‌තා. ඉමස්‌මිඤ්‌හි ඨානෙ ‘‘මුත්‌තෙති ඔහදෙති චා’’ති චරියාපිටකපාළිප්‌පදෙසො නිදස්‌සනං. තත්‌ථ මුත්‌තෙතීති පස්‌සාවං කරොති. ඔහදෙතීති කරීසං විස්‌සජ්‌ජෙති.
උද මොදෙ කීළායඤ්‌ච. උදති. උදානං. උදග්‌ගො.
තත්‌ථ උදානන්‌ති කෙනට්‌ඨෙන උදානං? උදානනට්‌ඨෙන. කිමිදං උදානනං නාම? පීභිවෙගසමුට්‌ඨාපිතො උදාහාරො. යථා හි යං තෙලාදි මිනිතබ්‌බවත්‌ථු මානංගහෙතුං න සක්‌කොති, විස්‌සන්‌දිත්‌වා ගච්‌ඡති, තං ‘‘අවසෙකො’’ති වුච්‌චති. යඤ්‌ච ජලං තළාකං ගහෙතුං න සක්‌කොති, අජ්‌ඣොත්‌ථරිත්‌වා ගච්‌ඡති, තං ‘‘ඔඝො’’ති වුච්‌චති, එවමෙව යං පීතිවෙගසමුට්‌ඨාපිතං විතක්‌කවිප්‌ඵාරං හදයං සන්‌ධාරෙතුං න සක්‌කොති, සො අධිකො හුත්‌වා අන්‌තො අසණ්‌ඨහිත්‌වා වචීද්‌වාරෙන නික්‌ඛමන්‌තො පටිග්‌ගාහකනිරපෙක්‌ඛො උදාහාරවිසෙසො ‘‘උදාන’’න්‌ති වුච්‌චති. උදග්‌ගොති සඤ්‌ජාතසොමනස්‌සො.
කුද ඛුද ගුද කීළායමෙව. කොදති. ඛොදති. ගොදති.
සූද පග්‌ඝරණෙ. සූදති. සුත්‌තං. සූදො. රඤ්‌ඤො සූදා මහානසෙ.
එත්‌ථ ච සුත්‌තන්‌ති සූදති ධෙනු විය ඛීරං අත්‌ථෙ පග්‌ඝරාපෙතීති සුත්‌තං, තෙපිටකං බුද්‌ධවචනං. සකම්‌මිකධාතුත්‌තා පන ‘‘පග්‌ඝරාපෙතී’’ති කාරිතවසෙන අත්‌ථො කථෙතුං ලබ්‌භති. තථා හි ‘‘කරොතී’’ති පදස්‌ස ‘‘නිප්‌ඵාදෙතී’’ති අත්‌ථො කථෙතුං ලබ්‌භති. සූදොති භත්‌තකාරො. යො ‘‘ආළාරිකො, ඔදනිකො, සූපකාරො, රසකො’’ති ච වුච්‌චති. සූදති ‘‘එවඤ්‌චෙවඤ්‌ච කතෙ ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා සුගන්‌ධං මනාපං සුරසඤ්‌ච භවිස්‌සතී’’ති රන්‌ධනක්‍රියාය සුකුසලතාය රසං පග්‌ඝරාපෙති අභිනිබ්‌බත්‌තෙතීති සූදො.
රහද අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙ. රහදති. රහදො.
හිලාදි සුඛෙ ච. චකාරො පුබ්‌බත්‌ථාපෙක්‌ඛකො. හිලාදති. හිලාදනං, හිලාදො, මෙත්‌තාසහායකතසත්‌තමහාහිලාදො.
සද්‌ද කුච්‌ඡිතෙ සද්‌දෙ. සද්‌දති.
මිද ස්‌නෙහෙ. ස්‌නෙහො නාම වසාසඞ්‌ඛාතො ස්‌නෙහො පීතිස්‌නෙහොති දුවිධො. ඉධ පන වසාසඞ්‌ඛාතො ස්‌නෙහො අධිප්‌පෙතො, මෙදති මෙදො.
එත්‌ථ ච මෙදතීති මෙදසහිතො භවති අයං පුරිසොති අත්‌ථො. මෙදො නාම ථූලස්‌ස සකලසරීරං ඵරිත්‌වා කිසස්‌ස ජඞ්‌ඝමංසාදීනි නිස්‌සාය ඨිතො පත්‌ථින්‌නසිනෙහො, සො වණ්‌ණෙන හලිද්‌දිවණ්‌ණො හොති. කාරිතෙ ‘‘මෙදෙති මෙදයතී’’ති රූපානි. තථා හි ‘‘තෙ ඉමං කායං බලං ගාහෙන්‌ති නාම බ්‍රූහෙන්‌ති නාම මෙදෙන්‌ති නාමා’’ති පාළි දිස්‌සති. තත්‌ථ මෙදෙන්‌තීති සඤ්‌ජාතමෙදං කරොන්‌තීති අත්‌ථො. ඉමිස්‌සා පන ධාතුයා දිවාදිගණං පත්‌තාය පීතිසිනෙහත්‌ථෙ ‘‘මෙජ්‌ජතී’’ති සුද්‌ධකත්‌තුරූපං භවති. චුරාදිගණං පන පත්‌තාය ‘‘මෙදෙති මෙදයතී’’ති සුද්‌ධකත්‌තුරූපානි භවන්‌තීති දට්‌ඨබ්‌බං.
සිද මොචනෙ. සිදති. සෙදො.
සන්‌ද පසවනෙ. පසවනං සන්‌දනං අවිච්‌ඡෙදප්‌පවත්‌ති. සන්‌දති උදකං. මහන්‌තො පුඤ්‌ඤාභිසන්‌දො.
එත්‌ථ ච පුඤ්‌ඤාභිසන්‌දොති පුඤ්‌ඤප්‌පවාහො, පුඤ්‌ඤනදීතිපි වත්‌තුං යුජ්‌ජති.
මද්‌ද මද්‌දනෙ. මද්‌දභි, පමද්‌දති. මාරසෙනප්‌පමද්‌දනො. කණ්‌ටකං මද්‌දති.
කදි වෙලම්‌බෙ. විලම්‌බභාවො වෙලම්‌බො. කන්‌දති.
කද අව්‌හානෙ රොදනෙ ච. කදති.
ඛදි උජ්‌ඣනෙ. ඡන්‌දති.
සද සාදනෙ. සදති. අස්‌සාදො.
සීද විසරණගත්‍යාවසානෙසු. විසරණං විප්‌ඵරණං. ගත්‍යාවසානං ගමනස්‌ස අවසානං ඔසානං අභාවකරණං, නිසීදනන්‌ති අත්‌ථො. සීදති, ලාබූනි සීදන්‌ති. සංසීදති, ඔසීදති, පසීදති, විප්‌පසීදති. පසාදො. පසන්‌නො. විප්‌පසන්‌නො. පසාදකො. පසාදිතො. පාසාදො. ඔසීදාපකො. කුසීතො. ආසීනො. නිසින්‌නො. නිසින්‌නකො. සන්‌නිසීවෙසු පක්‌ඛිසු. නිසීදනං, නිසින්‌නං. නිසජ්‌ජා. ගොනිසාදො, උපනිසා. සීදෙති. සීදයති. සීදාපෙති. සීදාපයති. පසාදෙති. නිසීදිතුං. නිසීදාපෙතුං, නිසාදෙතුං, නිසීදාපෙති, නිසීදාපෙත්‌වා. උච්‌ඡඞ්‌ගෙ මං නිසාදෙත්‌වා, පිතා අත්‌ථානුසාසති. නිසීදිත්‌වාතිපි පාඨො. නිසීදිත්‌වා. නිසීදිත්‌වාන. නිසීදිතුන . නිසීදිය. නිසීදියාන. සංසීදිත්‌වා. අවසීදිත්‌වා. ඔසීදිත්‌වා.
තත්‌ථ කුසීතොති වීරියෙනාධිගන්‌තබ්‌බස්‌ස අත්‌ථස්‌ස අලාභතො කුච්‌ඡිතෙනාකාරෙන සීදතීති කුසීතො. අථ වා සයම්‌පි කුච්‌ඡිතෙනාකාරෙන සීදති අඤ්‌ඤෙපි සීදාපෙති තං නිස්‌සාය අඤ්‌ඤෙසං සීදනස්‌ස සම්‌භවතොති කුසීතො. තථා හි වුත්‌තං –
‘‘පරිත්‌තං කට්‌ඨමාරූය්‌හ, යථා සීදෙ මහණ්‌ණවෙ;
එවං කුසීතමාගම්‌ම, සාධජීවීපි සීදතී’’ති;
කුසීතොති චෙත්‌ථ දස්‌ස තත්‌තං ‘‘සුගතො’’ති එත්‌ථ විය ‘‘සතස්‌මීති හොතී’’ති එත්‌ථ විය ච. තථා හි සීදතීති සතං, අනිච්‌චස්‌සෙතං අධිවචනං. ඉමිනා උච්‌ඡෙදදිට්‌ඨි වුත්‌තා. සතඉති චෙත්‌ථ අවිභත්‌තිකො නිද්‌දෙසො. සන්‌නිසීවෙසූති පරිස්‌සමවිනොදනත්‌ථං සබ්‌බසො නිසීදන්‌තෙසු, විස්‌සමමානෙසූති අත්‌ථො, දකාරස්‌ස වකාරං කත්‌වා නිද්‌දෙසො. නිසීදනන්‌ති නිසීදනක්‍රියා. මඤ්‌චපීඨාදිකං වා ආසනං. තඤ්‌හි නිසීදන්‌ති එත්‌ථාති නිසීදනන්‌ති වුච්‌චති. නිසින්‌නන්‌ති නිසීදනක්‍රියා එව. එත්‌ථ පන ‘‘ගතෙ ඨිතෙ නිසින්‌නෙ සුත්‌තෙ ජාගරිතෙ භාසිතෙ තුණ්‌හීභාවෙ සම්‌පජානකාරී හොති. මාතුගාමෙන සද්‌ධිං රහො මඤ්‌ඤෙ තයා නිසින්‌නන්‌ති කුක්‌කුච්‌චං උපදහතීතිආදීසු චස්‌ස පයොගො වෙදිතබ්‌බො. එත්‌ථ හි ගමනං ගභං, ඨානං ඨිතං, නිසීදනං නිසන්‌නං, සුපනං සුත්‌තං, ජාගරණං ජාගරිතං, භාසනං භාසිතන්‌ති වුච්‌චති. නිසජ්‌ජාති නිසීදනා. ගොනිසාදොති ගොනිසජ්‌ජනා. උපනිසාති උපනිසීදති ඵලං එත්‌ථාති උපනිසා, කාරණං. නිසාදෙතුන්‌ති නිසීදාපෙතුං. නිසාදෙත්‌වාති නිසීදාපෙත්‌වා.
වාච්‌චලිඞ්‌ගො තිලිඞ්‌ගො සො, ගතාදීසුප්‍යයං නයො.
චද යාචනෙ. යාචනං අජ්‌ඣෙසනං. චදති.
මිද මෙද මෙධාහිංසාසු. මිදති. මෙදති.
නිද නෙද කුච්‌ඡාසන්‌නිකරිසෙසු. කුච්‌ඡා ගරහා. සන්‌නිකරිසං වොහාරවිසෙසො. නිදති. නෙදති.
බුන්‌දි නිසානෙ. නිසානං තෙජනං තික්‌ඛතා. බුන්‌දති. බොන්‌දි.
එත්‌ථ ච බොන්‌දීති සරීරං. තඤ්‌හි බුන්‌දානි තික්‌ඛානි පිසුණඵරුසවාචාදීනි වා පඤ්‌ඤාවීරියාදීනි වා එත්‌ථ සන්‌තීති බොන්‌දීති වුච්‌චති, සඤ්‌ඤොගපරත්‌තෙපි උකාරස්‌සොකාරාදෙසො, පාපකල්‍යාණජනවසෙනෙස අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. බොන්‌දිසද්‌දස්‌ස සරීරවාචකතා පන –
‘‘නාහං පුන න ච පුන, න චාපි අපුනප්‌පුනං;
හත්‌ථිබොන්‌දිං පවෙක්‌ඛාමි, තථා හි භයතජ්‌ජිතො’’තිආදීසු
දට්‌ඨබ්‌බා. ඉමානිස්‌ස නාමානි –
කායො දෙහං සරීරඤ්‌ච, වපු බිම්‌බඤ්‌ච විග්‌ගහං;
බොන්‌දි ගත්‌තං තනු චෙව, අත්‌තභාවො තථූපධි;
සමුස්‌සයොති චෙතානි, දෙහනාමානි හොන්‌ති හි.
වද වියත්‌තියං වාචායං. වදති, වජ්‌ජති. වදෙති, ඔවදති, ඔවදෙති, පටිවදති. අභිවදති, අනුවදති, උපවදති, අපවදති. නිවදති. අඤ්‌ඤානිපි යොජෙතබ්‌බානි. තත්‌ථ ‘‘වජ්‌ජන්‌තු භොන්‌තො අම්‌ම’’න්‌ති පාළිදස්‌සනතො වජ්‌ජතීති පදං වුත්‌තං. කෙචි පන ගරූ ‘‘වජ්‌ජෙතී’’ති රූපං ඉච්‌ඡන්‌ති, තං උපපරික්‌ඛිත්‌වා යුත්‌තඤ්‌චෙ ගහෙතබ්‌බං, ‘‘උපාසකො භික්‌ඛුං වදෙති. තෙන යොගෙන ජනකායං, ඔවදෙති මහාමුනී’’ති ච දස්‌සනතො වදෙති ඔවදෙතීති ච වුත්‌තං. සබ්‌බානෙතානි සුද්‌ධකත්‌තුපදානි.
කම්‌මෙ ‘‘වදියති, ඔවදියති, වජ්‌ජියති. වදියමානො, වජ්‌ජමානො, ඔවදියමානො, ඔවජ්‌ජමානො න කරොති සාසනං’’ ඉච්‌චාදීනි භවන්‌ති. ‘‘වාදො, ඔවාදො, පටිවාදො, පවාදො, අභිවාදනං, අනුවාදො, උපවාදො, අපවාදො, විවාදො, නිවාදනං, වජ්‌ජං, වදනං’’ ඉච්‌චෙවමාදීනි නාමිකපදානි යොජෙතබ්‌බානි.
‘‘වදිතුං, වදිත්‌වා, විවදිත්‌වා’’ ඉච්‌චෙවමාදීනි ච තුමන්‌තාදීනි පදානි.
තත්‌ථ වාදොති කථා. වදිතබ්‌බං වත්‌තබ්‌බන්‌ති වජ්‌ජං, කිං තං? වචනං. එතෙන සච්‌චවජ්‌ජෙන, සමඞ්‌ගිනී සාමිකෙන හොමීති එත්‌ථ හි වචනං ‘‘වජ්‌ජ’’න්‌ති වුච්‌චති. වදන්‌ති එතෙනාති වදනං, මුඛං. මුඛස්‌ස හි ඉමානි නාමානි –
වදනං ලපනං තුණ්‌ඩං, මුඛ මස්‌සඤ්‌ච ආනනං;
සූකරාදිමුඛං තුණ්‌ඩ-මිති ඤෙය්‍යං විසෙසතො.
තත්‍ර වදතීති පිතා පුත්‌තං වදති. අපිච වදතීති භෙරී වදති, නාදං මුඤ්‌චතීති අත්‌ථො. එස නයො වජ්‌ජතීති එත්‌ථාපි.
තත්‍රායං පදමාලා, වදති, වදන්‌ති. වදසි, වදථ. වදාමි, වදාම. වදතෙ, වදන්‌තෙ. වදසෙ, වදව්‌හෙ. වදෙ, වදම්‌හෙ.
වදතු, වදන්‌තු. වදාහි, වද, වදථ. වදාමි, වදාම. වදතං, වදන්‌තං. වදස්‌සු, වදව්‌හො. වදෙ, වදාමසෙ.
වජ්‌ජති, වජ්‌ජන්‌ති. වජ්‌ජසි, වජ්‌ජථ. වජ්‌ජාමි, වජ්‌ජාම. වජ්‌ජතෙ, වජ්‌ජන්‌තෙ. වජ්‌ජසෙ, වජ්‌ජව්‌හෙ. වජ්‌ජෙ, වජ්‌ජම්‌හෙ.
වජ්‌ජතු , වජ්‌ජන්‌තු. වජ්‌ජාහි, වජ්‌ජ, වජ්‌ජථ. වජ්‌ජාමි, වජ්‌ජාම. වජ්‌ජතං, වජ්‌ජන්‌තං. වජ්‌ජස්‌සු, වජ්‌ජව්‌හො. වජ්‌ජෙ, වජ්‌ජාම්‌හසෙ. ඉමා ද්‌වෙ පදමාලා වදධාතුස්‌ස වජ්‌ජාදෙසවසෙන වුත්‌තාති දට්‌ඨබ්‌බං. අත්‍රායං සුඛුමත්‌ථවිනිච්‌ඡයො, ‘‘මානුස්‌සකා ච දිබ්‌බා ච, තූරියා වජ්‌ජන්‌ති තාවදෙ’’ති පාළි. එත්‌ථ වජ්‌ජන්‌තීති ඉදං සුද්‌ධකත්‌තුපදං තද්‌දීපකත්‌තා. කිං විය?
‘‘උදීරයන්‌තු සඞ්‌ඛපණවා, වදන්‌තු එකපොක්‌ඛරා;
නදන්‌තු භෙඊ සන්‌නද්‌ධා, වග්‌ගූ වදන්‌තු දුන්‌දුභී’’ති
එත්‌ථ ‘‘උදීරයන්‌තු වදන්‌තු’’ආදීනි විය. තථා හි අට්‌ඨකථායං ‘‘වජ්‌ජන්‌තීති වජ්‌ජිංසූති අතීතවචනෙ වත්‌තමානවචනං වෙදිතබ්‌බ’’න්‌ති සුද්‌ධකත්‌තුවසෙන විවරණං කතං, තස්‌මා ඊදිසෙසු ඨානෙසු වදධාතුස්‌ස වජ්‌ජාදෙසො දට්‌ඨබ්‌බො.
‘‘සඞ්‌ඛා ච පණවා චෙව, අථොපි දිණ්‌ඩිමා බහූ;
අන්‌තලික්‌ඛම්‌හි වජ්‌ජන්‌ති, දිස්‌වානච්‌ඡෙරකං නභෙ’’ති
එත්‌ථ පන වජ්‌ජන්‌තීති හෙතුකත්‌තුපදං තද්‌දීපකත්‌තා. තඤ්‌ච ඛො වණ්‌ණසන්‌ධිවිසයත්‌තා වාදයන්‌තීති කාරිතපදරූපෙන සිද්‌ධං. තථා හි ‘‘වාදයන්‌තී’’ති පදරූපං පතිට්‌ඨපෙත්‌වා යකාරෙ පරෙ සරලොපො කතො, ද්‍යකාරසඤ්‌ඤොගස්‌ස ජ්‌ජකාරද්‌වයං පුබ්‌බක්‌ඛරස්‌ස රස්‌සත්‌තඤ්‌ච භවති. තෙනාහ අට්‌ඨකථායං ‘‘වජ්‌ජන්‌තීති වාදයන්‌තී’’ති හෙතුකත්‌තුවසෙන විවරණං. තථා හි ‘‘දෙවතා නභෙ අච්‌ඡෙරකං භගවතො යමකපාටිහාරියං දිස්‌වා අන්‌තලික්‌ඛෙ එතානි සඞ්‌ඛපණවාදීනි තූරියානි වාදයන්‌තී’’ති හෙතුකත්‌තුවසෙන අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො භවති, තස්‌මා ඊදිසෙසු ඨානෙසු වදස්‌ස වජ්‌ජාදෙසො න භවති.
කෙචෙත්‌ථ වදෙය්‍යුං ‘‘අන්‌තලික්‌ඛම්‌හි වජ්‌ජන්‌ති, දිස්‌වානච්‌ඡෙරකං නභෙ’’ති එත්‌ථාපි ‘‘වජ්‌ජන්‌තී’’ති පදං සුද්‌ධකත්‌තුපදමෙව, න හෙතුකත්‌තුපදං ‘‘වජ්‌ජන්‌තීති වාදයන්‌තී’’ති විවරණෙ කතෙපි, තථා හි ‘‘යෙ කෙචිමෙ දිට්‌ඨිපරිබ්‌බසානා, ‘‘ඉදමෙව සච්‌ච’න්‌ති විවාදයන්‌තී’’ති ච ‘‘එවම්‌පි විග්‌ගය්‌හ විවාදයන්‌තී’’ති ච එවමාදීසු වදන්‌තිපදෙන සමානත්‌ථං ‘‘වාදයන්‌තී’’ති පදඤ්‌ච සාසනෙ දිට්‌ඨ’’න්‌ති? තන්‌න, ‘‘දිස්‌වා’’ති දස්‌සනක්‍රියාවචනතො. න හි සඞ්‌ඛපණවාදීනං පාටිහාරියාදිදස්‌සනං උපපජ්‌ජති දස්‌සනචිත්‌තස්‌ස අභාවතොති. සච්‌චං, තථාපි –
‘‘රාදන්‌තෙ දාරකෙ දිස්‌වා, උබ්‌බිද්‌ධා විපුලා දුමා;
සයමෙවොනමිත්‌වාන, උපගච්‌ඡන්‌ති දාරකෙ’’ති
එත්‌ථ විය උපචරිතත්‌තා උපපජ්‌ජතෙව දස්‌සනවචනං. තස්‌මා ‘‘වජ්‌ජන්‌තීති වාදයන්‌තී’’ති විවරණං සුද්‌ධකත්‌තුවසෙන කතන්‌ති? තන්‌න, හෙට්‌ඨා –
‘‘සඞ්‌ගීතියො ච වත්‌තන්‌ති, අම්‌බරෙ අනිලඤ්‌ජසෙ;
චම්‌මනද්‌ධානි වාදෙන්‌ති, දිස්‌වානච්‌ඡෙරකං නභෙ’’ති
ඉමින්‌නා ගාථාය ‘‘වාදෙන්‌තීති වාදයන්‌ති දෙවතා’’ති සපාඨසෙසස්‌ස අත්‌ථවිවරණස්‌ස හෙතුකත්‌තුවසෙන කතත්‌තා. අථාපි වදෙය්‍යුං ‘‘සඞ්‌ඛා ච පණවා චෙව, අථොපි දිණ්‌ඩිමා බහූ’ති පච්‌චත්‌තවචනවසෙන වුත්‌තත්‌තා වජ්‌ජන්‌තීති පදං කම්‌මවාචකපද’’න්‌ති චෙ? තම්‌පි න, කම්‌මවසෙන විවරණස්‌ස අකතත්‌තා, කත්‌තුවසෙන පන කතත්‌තාති නිට්‌ඨමෙත්‌ථ ගන්‌තබ්‌බං.
අයමෙත්‌ථ විනිච්‌ඡයො වෙදිතබ්‌බො. ද්‌විගණිකො වදධාතු භූවාදිගණිකො ච චුරාදිගණිකො ච. සො හි භූවාදිගණෙ වත්‌තන්‌තො ‘‘වදති වජ්‌ජතී’’ති සුද්‌ධකත්‌තුරූපානි ජනෙත්‌වා ‘‘වාදෙති, වාදයති, වාදාපෙති, වාදාපයතී’’ති චත්‌තාරි හෙතුකත්‌තුරූපානි ජනෙති, චුරාදිගණෙ පන ‘‘වාදෙති, වාදයතී’’ති සුද්‌ධකත්‌තුරූපානි ජනෙත්‌වා ‘‘වාදාපෙති, වාදාපයතී’’ති ච ද්‌වෙ හෙතුකත්‌තුරූපානි ජනෙති, තස්‌මා සාසනෙ ‘‘වාදෙන්‌ති වාදයන්‌තී’’ති සුද්‌ධකත්‌තුපදානි දිස්‌සන්‌ති. ‘‘වදෙය්‍ය, වදෙය්‍යුං’’ ඉච්‌චාදි සබ්‌බං නෙය්‍යං. ‘‘වජ්‌ජෙය්‍ය, වජ්‌ජෙය්‍යුං’’ ඉච්‌චාදි ච සබ්‌බං නෙය්‍යං වජ්‌ජාදෙසවසෙන.
අථ වා වදෙය්‍ය, වදෙය්‍යුං, වජ්‌ජුං. පිතා මාතා ච තෙ දජ්‌ජුන්‌ති පදමිව. එත්‌ථ ච ‘‘වජ්‌ජුං වා තෙ න වා වජ්‌ජුං, නත්‌ථි නාසාය රූහනා’’ති පාළි නිදස්‌සනං. වදෙය්‍යුං වාන වදෙය්‍යුංවාති අත්‌ථො. වදෙය්‍යාසි, වජ්‌ජාසි, වජ්‌ජෙසි ඉච්‌චපි. වුත්‌තො වජ්‌ජාසි වන්‌දනං. වජ්‌ජෙසි ඛො ත්‌වං වාමූරං. වදෙය්‍යාථ, වජ්‌ජාථ. අම්‌මං අරොගං වජ්‌ජාථ. වදෙය්‍යාමි, වජ්‌ජාමි, වදෙය්‍යාම, වජ්‌ජාම. වදෙථ, වදෙරං. වදෙථො, වදෙය්‍යාව්‌හො, වජ්‌ජාව්‌හො. වදෙය්‍යං, වජ්‌ජං, වදෙය්‍යාම්‌හෙ, වජ්‌ජාම්‌හෙ. පුබ්‌බෙ විය ඉධාපි යකාරෙ පරෙ සරලොපො දට්‌ඨබ්‌බො. අඤ්‌ඤානිපි උපපරික්‌ඛිත්‌වා ගහෙතබ්‌බානි.
ඉදානි පරොක්‌ඛාදිරූපානි කථයාම. වද, පාවද, යථා බභුව. දකාරලොපෙ ‘‘පාව’’ ඉතිපි රූපං භවති, ‘‘පටිපං වදෙහි භද්‌දන්‌තෙ’’ති එත්‌ථ ‘‘පටිප’’න්‌ති පදං විය. තථා හි ‘‘යො ආතුමානං සයමෙව පාව’’ ඉති පාළි දිස්‌සති. එත්‌ථ පසද්‌දො උපසග්‌ගො දීඝං කත්‌වා වුත්‌තො ‘‘පාවදති පාවචන’’න්‌තිආදීසු විය, පාවාති ච ඉදං අතීතවචනං, අට්‌ඨකථායං පන අතීතවචනං ඉදන්‌ති ජානන්‌තොපි ගරු වත්‌තමානවචනවසෙන ‘‘පාවාති වදතී’’ති විවරණමකාසි ඊදිසෙසු ඨානෙසු කාලවිපල්‌ලාසවසෙන අත්‌ථස්‌ස වත්‌තබ්‌බත්‌තා.
ආයස්‌මාපි ච සාරිපුත්‌තො නිද්‌දෙසෙ ‘‘යො ආතුමානං සයමෙව පාවා’’ති පදං නික්‌ඛිපිත්‌වා ආතුමා වුච්‌චති අත්‌තා, සයමෙව පාවාති සයමෙව අත්‌තානං පාවදති, ‘‘අහමස්‌මි සීලසම්‌පන්‌නො’’ති වා ‘‘වතසම්‌පන්‌නො’’ති වාති වත්‌තමානවචනෙන අත්‌ථං නිද්‌දිසි. අථ වා පාවාති ඉදං න කෙවලං වදධාතුවසෙනෙව නිප්‌ඵන්‌නං, අථ ඛො උධාතුවසෙනපි. තථා හි ඉදං පපුබ්‌බස්‌ස උසද්‌දෙ ඉති ධාතුස්‌ස පයොගෙ උකාරස්‌ස ඔකාරාදෙසං කත්‌වා තතො පරොක්‌ඛාභූතෙ අකාරෙ පරෙ ඔකාරස්‌ස ආවාදෙසං තතො ච සන්‌ධිකිච්‌චං කත්‌වා සිජ්‌ඣති, තස්‌මා උධාතුස්‌ස වදධාතුයා සමානත්‌ථත්‌තා තන්‌නිප්‌ඵන්‌නරූපස්‌ස ච වදධාතුයා නිප්‌ඵන්‌නරූපෙන සමානරූපත්‌තා ‘‘සයමෙව අත්‌තානං පාවදතී’’ති වදධාතුවසෙන නිද්‌දිසීති දට්‌ඨබ්‌බං.
ඉදානි විච්‌ඡින්‌නා පදමාලා ඝටීයති. වද, වදුං. වදෙ, වදිත්‌ථ, වදං, වදිම්‌හ. වදිත්‌ථ, වදිරෙ. වදිත්‌ථො, වදිව්‌හො. වදිං, වදිම්‌හෙ. පාවද, පාව ඉච්‌චපි. පාවදු. පාවදෙ, පාවදිත්‌ථ. පාවදං, පාවදිම්‌හ. පාවදිත්‌ථ, පාවදිරෙ. පාවදිත්‌ථො, පාවදිව්‌හො. පාවදිං, පාවදිම්‌හෙ. තථා ‘‘වජ්‌ජ, වජ්‌ජු’’ ඉච්‌චාදීනි පරොක්‌ඛාරූපානි.
‘‘අවදා, අවදූ. අවජ්‌ජා, අවජ්‌ජූ’’ ඉච්‌චාදීනි හිය්‍යත්‌තනීරූපානි.
‘‘අවදි, වදි, අවදුං, වදුං, අවදිංසු, වදිංසු. අවජ්‌ජි, වජ්‌ජි’’ ඉච්‌චාදීනි අජ්‌ජතනීරූපානි.
‘‘වදිස්‌සති, වදිස්‌සන්‌ති. වජ්‌ජිස්‌සති, වජ්‌ජිස්‌සන්‌ති’’ ඉච්‌චාදීනි භවිස්‌සන්‌තීරූපානි.
‘‘අවදිස්‌සා, වදිස්‌සා, අවජ්‌ජිස්‌සා, වජ්‌ජිස්‌සා’’ ඉච්‌චාදීනි කාලාතිපත්‌තිරූපානි. සෙසානි සබ්‌බානිපි යථාසම්‌භවං විත්‌ථාරෙතබ්‌බානි. යා පනෙත්‌ථ වදධාතු වියත්‌තියං වාචායං වුත්‌තා, සා කත්‌ථචි ‘‘වදන්‌තං එකපොක්‌ඛරා. භෙරිවාදකො’’තිආදීසු අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙපි වත්‌තති උපචරිතවසෙනාති දට්‌ඨබ්‌බං.
විද ඤාණෙ. ඤාණං ජානනං. විදති. වෙදො. විදූ. කාරිතෙ ‘‘වෙදෙති. වෙදයති. සයං අභිඤ්‌ඤා සච්‌ඡිකත්‌වා පවෙදෙති. වෙදයන්‌ති ච තෙ තුට්‌ඨිං, දෙවා මානුසකා උභො’’ති පයොගා. තත්‌ථ පවෙදෙතීති බොධෙති ඤාපෙති පකාසෙති. වෙදොති විදති සුඛුමම්‌පි කාරණං ආජානාතීති වෙදො, පඤ්‌ඤායෙතං නාමං. ‘‘වෙදෙහමුනී’’ති එත්‌ථ හි ඤාණං වෙදොති වුච්‌චති. වෙදොති වා වෙදගන්‌ථස්‌සපි නාමං විදන්‌ති ජානන්‌ති එතෙන උච්‌චාරිතමත්‌තෙන තදාධාරං පුග්‌ගලං ‘‘බ්‍රාහ්‌මණො අය’’න්‌ති, විදන්‌ති වා එතෙන බ්‍රාහ්‌මණා අත්‌තනා කත්‌තබ්‌බකිච්‌චන්‌ති වෙදො. සො පන ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදවසෙන තිවිධො. ආථබ්‌බණවෙදං පන පණීතජ්‌ඣාසයා න සික්‌ඛන්‌ති පරූපඝාතසහිතත්‌තා. තස්‌මා පාළියං ‘‘තිණ්‌ණං වෙදානං පාරගූ’’ති වුත්‌තං. එතෙයෙව ‘‘ඡන්‌දො, මන්‌තො, සුතී’’ති ච වුච්‌චන්‌ති.
පඤ්‌ඤායං තුට්‌ඨියං වෙදෙ, වෙදසද්‌දො පවත්‌තති;
පාවකෙපි ච සො දිට්‌ඨො, ජාතසද්‌දපුරෙචරො;
පච්‌ඡානුගෙ ජාතසද්‌දෙ, සති තුට්‌ඨජනෙපි ච;
‘‘වෙදගූ සබ්‌බධම්‌මෙ’’ති එත්‌ථාපි විදිතෙසු ච.
විදූති පණ්‌ඩිතමනුස්‌සො. සො හි යථාසභාවතො කම්‌මඤ්‌ච ඵලඤ්‌ච කුසලාදිභෙදෙ ච ධම්‌මෙ විදතීති ‘‘විදූ’’ති වුච්‌චති.
රුද අස්‌සුවිමොචනෙ, සකම්‌මිකවසෙනිමිස්‌සා අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. රොදති, රුදති ඉච්‌චපි. රුණ්‌ණං. රුදිතං. රොදනං. රොදන්‌තො. රොදමානො. රොදන්‌තී. රොදමානා. රුදමුඛා. රුදං. රුදන්‌තො.
තත්‌ථ රොදතීති කිං රොදති? මතං පුත්‌තං වා භාතරං වා රොදති. තත්‍රායං පාළි ‘‘නාහං භන්‌තෙ එතං රොදාමි, යං මං භන්‌තෙ භගවා එවමාහ’’. අයං පනෙත්‌ථ අත්‌ථො – ‘‘යං මං භන්‌තෙ භගවා එවමාහ, අහං එතං භගවතො බ්‍යාකරණං න පරොදාමි න පරිදෙවාමි න අනුත්‌ථුනාමී’ති එවං සකම්‌මිකවසෙනත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, න අස්‌සුමුඤ්‌චනමත්‌තෙන.
‘මතං වා අම්‌ම රොදන්‌ති, යො වා ජීවං න දිස්‌සති;
ජීවන්‌තං අම්‌ම පස්‌සන්‌ති, කස්‌මා මං අම්‌ම රොදසී’ති
අයඤ්‌චෙත්‌ථ පයොගො’’ති ඉදමට්‌ඨකථාවචනං. ඉදං පන ටීකාවචනං – ‘‘යථා සකම්‌මකා ධාතුසද්‌දා අත්‌ථවිසෙසවසෙන අකම්‌මකා හොන්‌ති ‘විබුද්‌ධො පුරිසො විබුද්‌ධො කමලසණ්‌ඩො’ති, එවං අත්‌ථවිසෙසවසෙන අකම්‌මකාපි සකම්‌මකා හොන්‌තීති දස්‌සෙතුං ‘න පරිදෙවාමි න අනුත්‌ථුනාමී’ති ආහ. අනුත්‌ථුනසද්‌දො සකම්‌මකවසෙන පයුජ්‌ජති ‘පුරාණානි අනුත්‌ථුන’න්‌තිආදීසු. අයඤ්‌චෙත්‌ථ පයොගොති ඉමිනා ගාථාය අනුත්‌ථුනනං රුදනං අධිප්‌පෙතන්‌ති දස්‌සෙතී’’ති.
දලිද්‌ද දුග්‌ගතියං. දුක්‌ඛස්‌ස ගති පතිට්‌ඨාති දුග්‌ගතීති අයං අත්‌ථො ‘‘අපායං දුග්‌ගතිංවිනිපාතං නිරයං උපපජ්‌ජතී’’තිආදීසු යුජ්‌ජති, ඉධ පන ඉදං අත්‌ථං අග්‌ගහෙත්‌වා අඤ්‌ඤො අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. කථං දුග්‌ගතීති? දුක්‌ඛෙන කිච්‌ඡෙන ගති ගමනං අන්‌නපානාදිලාභො දුග්‌ගතීති. දලිද්‌දති. දලිද්‌දො, දලිද්‌දී, දාලිද්‌දියං. තත්‌ථ දලිද්‌දතීති සබ්‌බං ඉච්‌ඡිතිච්‌ඡිතං පරං යාචිත්‌වා එව දුක්‌ඛෙන අධිගච්‌ඡති, න අයාචිත්‌වාති අත්‌ථො. දුලිද්‌දොති දුග්‌ගතමනුස්‌සො. දලිද්‌දීති දුග්‌ගතා නාරී. දලිද්‌දස්‌ස භාවො දාලිද්‌දියං. එත්‌ථ ච සබ්‌බමෙව ‘‘දලිද්‌දතී’’ති ලොකිකප්‌පයොගදස්‌සනතො ‘‘දලිද්‌දතී’’ති ක්‍රියාපදං විභාවිතං. සාසනෙ පන තං ක්‍රියාපදං න ආගතං, ‘‘දලිද්‌දො දලිද්‌දී’’ති නාමපදානියෙව ආගතානි. අනාගතම්‌පි තං ‘‘නාථතී’’ති පදමිව සාසනානුලොමත්‌තා ගහෙතබ්‌බමෙව. ගරූ පන කච්‌චායනමතවසෙන දල දුග්‌ගතිම්‌හීති දුග්‌ගතිවාචකදලධාතුතො ඉද්‌දපච්‌චයං කත්‌වා ‘‘දලිද්‌දො’’ති නාමපදං දස්‌සෙසුං.
තුද බ්‍යථනෙ. තුදති, විතුදති. කම්‌මනි ‘‘තුජ්‌ජති, විතුජ්‌ජමානො, වෙදනාභිභුන්‌නො’’ති රූපානි.
තුදන්‌ති වාචාහි ජනා අසඤ්‌ඤතා,
සරෙහි සඞ්‌ගාමගතංව කුඤ්‌ජරං;
සුත්‌වාන වාක්‍යං ඵරුසං උදීරිතං,
අධිවාසයෙ භික්‌ඛු අදුට්‌ඨචිත්‌තො;
නුද පෙරණෙ. පෙරණං චුණ්‌ණිකරණං පිසනං, නුදති, පනුදති. පනුදනං.
විදි ලාභෙ. වින්‌දති. උට්‌ඨාතා වින්‌දතෙ ධනං. ගොවින්‌දො.
ඛදි පරිඝාතෙ. පරිඝාතං සමන්‌තතො හනනං. ඛන්‌දති.
දකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ධකාරන්‌තධාතු
ධා ධාරණෙ. දධාති, විදධාති. යං පණ්‌ඩිතො නිපුණං සංවිධෙති. නිධිං නිධෙති. නිධි නාම නිධීයති. තාව සුනිහිතො සන්‌තො. යතො නිධිං පරිහරි. නිදහති. කුහිං දෙව නිදහාමි. පරිදහති. යො වත්‌තං පරිදහිස්‌සති. ධස්‌සති. පරිධස්‌සති. බාලොති පරං පදහති. සක්‍යා ඛො අම්‌බට්‌ඨ රාජානං උක්‌කාකං පිතාමහං දහන්‌ති. සද්‌දහති තථාගතස්‌ස බොධිං. සද්‌ධා, සද්‌දහනා, සද්‌ධාතබ්‌බං, සද්‌දහිතබ්‌බං, සද්‌ධායිකො, පච්‌චයිකො. සද්‌ධෙය්‍යවචසා උපාසිකා. සද්‌දහිතුං, සද්‌දහිත්‌වා. විසෙසාධානං. සොතාවධානං. සොතං ඔදහති. ඔහිතසොතො. සොතං ඔදහිත්‌වා. මච්‌චුධෙය්‍යං, මාරධෙය්‍යං, නාමධෙය්‍යං, ධාතු, ධාතා, විධාතා. විධි. අභිධානං, අභිධෙය්‍යං, නිධානවතී වාචා, ආධානගාහී, සන්‌ධි. අඤ්‌ඤානිපි යොජෙතබ්‌බානි.
විපුබ්‌බො ධා කරොත්‍යත්‌ථෙ, අභිපුබ්‌බො තු භාසනෙ;
න්‍යාසංපුබ්‌බො යථායොගං, න්‍යාසාරොපනසන්‌ධිසු.
ඉමස්‌මා පන ධාධාතුතො පුබ්‌බස්‌ස අපි ඉච්‌චුපසග්‌ගස්‌ස අකාරො ක්‌වචි නිච්‌චං ලොපං පප්‌පොති, ක්‌වචි නිච්‌චං ලොපං න පප්‌පොති. අත්‍ර ලොපො වුච්‌චතෙ, ද්‌වාරං පිදහති, ද්‌වාරං පිදහන්‌තො, පිදහිතුං, පිදහිත්‌වා, එවං අකාරලොපො භවති. ද්‌වාරං අපිදහිත්‌වා, එවං අකාරලොපො න භවති. එත්‌ථ හි අකාරො අපිඋපසග්‌ගස්‌ස අවයවො න හොති. කින්‌ති චෙ? පටිසෙධත්‌ථවාචකො නිපාතොයෙව, උපසග්‌ගාවයවො පන අදස්‌සනං ගතො, අයං නිච්‌චාලොපො. එවං ධාධාතුතො පුබ්‌බස්‌ස අපි ඉච්‌චුපසග්‌ගස්‌ස අකාරො ක්‌වචි නිච්‌චං ලොපං පප්‌පොති, ක්‌වචි නිච්‌චං ලොපං න පප්‌පොති. ඉදං අච්‌ඡරියං ඉදං අබ්‌භුතං. යත්‍ර හි නාම භගවතො පාවචනෙ එවරූපපොපි නයො සන්‌දිස්‌සති විඤ්‌ඤූනං හදයවිම්‌හාපනකරො, යො එකස්‌මිංයෙව ධාතුම්‌හි එකස්‌මිංයෙව උපසග්‌ගෙ එකස්‌මිංයෙවත්‌ථෙ ක්‌වචි ලොපාලොපවසෙන විභජිතුං ලබ්‌භති. ඉදානි මයං සොතූනං පරමකොසල්‌ලජනනත්‌ථං තදුභයම්‌පි ආකාරං එකජ්‌ඣං කරොන්‌තා තදාකාරවතිං ජිනවරපාළිං ආනයාම –
අපිධෙතුං මහාසින්‌ධුං, තං කථං සො භවිස්‌සති;
න තෙ සක්‌කොමි අක්‌ඛාතුං, අත්‌ථං ධම්‌මඤ්‌ච පුච්‌ඡිතො.
චිත්‌තත්‌ථසාධනිං එතං, ගාථං සම්‌භවජාතකෙ;
පඤ්‌ඤාසම්‌භවමිච්‌ඡන්‌තො, කරෙ චිත්‌තෙ සුමෙධසො’’ති.
ධු ගතිථෙරියෙසු. ගති ගමනං, ථෙරියං ථිරභාවො. ධවති. ධුවං.
එත්‌ථ ච ධුවන්‌ති ථිරං. ‘‘නිච්‌චො ධුවො සස්‌සතො අවිපරිණාමධම්‌මො’’තිආදීසු විය, තස්‌මා ධුවන්‌ති ථිරං කිඤ්‌චි ධම්‌මජාතං. අථ වා ධුවන්‌ති ඉදං ගතිථෙරියත්‌ථවසෙන නිබ්‌බානස්‌සෙව අධිවචනං භවිතුමරහති. තඤ්‌හි ජාතිජරාබ්‍යාධිමරණසොකාදිතො මුච්‌චිතුකාමෙහි ධවිතබ්‌බං ගන්‌තබ්‌බන්‌ති ධුවං, උප්‌පාදවයාභාවෙන වා නිච්‌චසභාවත්‌තා ධවති ථිරං සස්‌සතං භවතීති ධුවං. යඤ්‌හි සන්‌ධාය භගවතා ‘‘ධුවඤ්‌ච වො භික්‌ඛවෙ දෙසෙස්‌සාමි ධුවගාමිනිඤ්‌ච පටිපද’’න්‌ති වුත්‌තං. ධුවසද්‌දො ‘‘වචනං ධුවසස්‌සත’’න්‌ති එත්‌ථ ථිරෙ වත්‌තති. ‘‘ධුවඤ්‌ච භික්‌ඛවෙ දෙසෙස්‌සාමී’’ති එත්‌ථ නිබ්‌බානෙ. ‘‘ධුවං බුද්‌ධො භවිස්‌සසී’’ති එත්‌ථ පන එකංසෙ නිපාතපදභාවෙන වත්‌තතීති දට්‌ඨබ්‌බං.
ධූ විධූනනෙ. ඌකාරස්‌ස ඌවත්‌තං. ධූවති. ධූවිතා, ධූවිතබ්‌බං. රස්‌සත්‌තෙ ‘‘ධුතො, ධුතවා’’ ඉච්‌චපි රූපානි භවන්‌ති.
ධෙ පානෙ. ධයති, ධීයති. ධෙන.
එත්‌ථ ච ධෙනූති ධයති පිවති ඉතො ඛීරං පොතකොති ධෙනු, ‘‘ගොධෙනු, අස්‌සධෙනු, මිගධෙනූ’’ති ධෙනුසද්‌දො සාමඤ්‌ඤවසෙන සපොතිකාසු තිරච්‌ඡානගතිත්‌ථීසු වත්‌තති, එවං සන්‌තෙපි යෙභුය්‍යෙන ගාවියං වත්‌තති. තථා හි ‘‘සත්‌ත ධෙනුසතෙ දත්‌වා’’ති පාළි දිස්‌සති.
සිධු ගතියං සෙධති, නිසෙධති, පටිසෙධති. සිද්‌ධො, පසිද්‌ධො, නිසිද්‌ධො, පටිසිද්‌ධො, පටිසෙධිතො, පටිසෙධකො, පටිසෙධො, පටිසෙධිතුං, පටිසෙධිත්‌වා. ඉධ අචින්‌තෙය්‍යබලත්‌තා උපසග්‌ගානං තංයොගෙ සිධුධාතුස්‌ස නානප්‌පකාරා අත්‌ථා සම්‌භවන්‌ති, අඤ්‌ඤෙසම්‌පි එවමෙව.
සිධු සත්‌ථෙ මඞ්‌ගල්‍යෙ ච. සත්‌ථං සාසනං, මඞ්‌ගල්‍යං පාපවිනාසනං වුද්‌ධිකාරණං වා. සෙධති. සිද්‌ධො, පසිද්‌ධො, පසිද්‌ධි.
දධ ධාරණෙ. ජනස්‌ස තුට්‌ඨිං දධතෙති දධි. ධකාරස්‌ස හකාරත්‌තෙ ‘‘දහතී’’ති රූපං. අයං ඉත්‌ථී ඉමං ඉත්‌ථිං අය්‍යිකං දහති. ඉමෙ පුරිසා ඉමං පුරිසං පිතාමහං දහන්‌ති. චිත්‌තං සමාදහාතබ්‌බං. සමාදහං චිත්‌තං.
එධ වුද්‌ධියං ලාභෙ ච. එධති. එධො, සුඛෙධිතො. ගම්‌භීරෙ ගාධමෙධති.
එත්‌ථ ච එධොති එධති. වඩ්‌ඪති එතෙන පාවකොති එධො. ඉන්‌දනං, උපාදානං. සුඛෙධිතොති සුඛෙන එධිතො, සුඛසංවඩ්‌ඪිතොති අත්‌ථො. ගාධමෙධතීති ගාධං පතිට්‌ඨිතං එධති ලභති.
බද්‌ධ සංහරිසෙ. සංහරිසො විනිබද්‌ධක්‍රියා. බද්‌ධති, විනිබද්‌ධති. විනිබද්‌ධා.
ගාධ පතිට්‌ඨානිස්‌සයගන්‌ධෙසු. ගාධති. ගාධං කත්‌තා. ගම්‌භීරතො අගාධං.
බාධ විලොළනෙ බාධති, විබාධති. ආබාධො. ආබාධති චිත්‌තං විලොළෙතීති ආබාධො.
බන්‌ධ බන්‌ධනෙ බන්‌ධති. බන්‌ධනකො, බන්‌ධො, බන්‌ධාපිතො, පටිබන්‌ධො, බන්‌ධනං, බන්‌ධො, සම්‌බන්‌ධනං, සම්‌බන්‌ධො, පබන්‌ධො, බන්‌ධු.
තත්‌ථ බන්‌ධනන්‌ති බන්‌ධන්‌ති සත්‌තෙ එතෙනාති බන්‌ධනං, සඞ්‌ඛලිකාදි. ‘‘අයං අම්‌හාකං වංසො’’ති සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බට්‌ඨෙන බන්‌ධු, ථෙරගාථාසංවණ්‌ණනායං පන ‘‘පෙමබන්‌ධනෙන බන්‌ධූ’’ති වුත්‌තං.
දධි අසීඝචාරෙ. අසීඝචාරො අසීඝප්‌පවත්‌ති. දන්‌ධති. දන්‌ධො, දන්‌ධපඤ්‌ඤො. යො දන්‌ධකාලෙ තරති, තරණීයෙ ච දන්‌ධති.
වද්‌ධ වද්‌ධනෙ. වද්‌ධති. වද්‌ධි, වුද්‌ධි, වද්‌ධො, වුද්‌ධො, ජාතිවුද්‌ධො, ගුණවුද්‌ධො, වයොවුද්‌ධො.
යෙ වුද්‌ධමපචායන්‌ති, නරා ධම්‌මස්‌ස කොවිදා;
දිට්‌ඨෙව ධම්‌මෙ පාසංසා, සම්‌පරායෙ ච සුග්‌ගතිං.
සධු සද්‌දකුච්‌ඡියං. සධති.
පිළධි අලඞ්‌කාරෙ. පිළන්‌ධති. පිළන්‌ධනං.
පිළන්‌ධනමලඞ්‌කාරො, මණ්‌ඩනඤ්‌ච විභූසනං;
පසාධනඤ්‌චාභරණං, පරියායා ඉමෙ මතා.
මෙධ හිංසායං සඞ්‌ගමෙ ච. මෙධති. මෙධා, මෙධාවී. අත්‍ර මෙධාති අසනි විය සිලුච්‌චයෙ කිලෙසෙ මෙධති හිංසතීති මෙධා. මෙධති වා සිරියා සීලාදීහි ච සප්‌පුරිසධම්‌මෙහි සහ ගච්‌ඡති න එකිකා හුත්‌වා තිට්‌ඨතීති මෙධා, පඤ්‌ඤායෙතං නාමං. තථා හි –
නක්‌ඛත්‌තරාජාරිව තාරකානං;
සීලං සිරී චාපි සතඤ්‌ච ධම්‌මො,
අන්‌වායිකා පඤ්‌ඤවතො භවන්‌තී’’ති
වුත්‌තං. මෙධාවීති ධම්‌මොජපඤ්‌ඤාය ච සමන්‌නාගතො පුග්‌ගලො.
සධු මධු උන්‌දෙ. සධති. මධති. මධු.
බුධ බොධනෙ. බොධති. බුද්‌ධො. අභිසම්‌බුද්‌ධානො. සම්‌බුද්‌ධං. අසම්‌බුද්‌ධං. බොධි. දිවාදිගණෙපි අයං දිස්‌සති. තත්‍රහි ‘‘බුජ්‌ඣතී’’ති රූපං, ඉධ පන ‘‘බොධතී’’ති රූපං. ‘‘යො නින්‌දං අපබොධතී’’ති පාළි දිස්‌සති. කාරිතෙ පන ‘‘බොධෙති’’ ඉච්‌චාදීනි.
යුධ සම්‌පහාරෙ. යොධති. යොධො. යොධෙථ මාරං පඤ්‌ඤාවුධෙන. යුද්‌ධං. චරණායුධො, චරණාවුධො වා. ආවුධං. දිවාදිගණිකස්‌ස පනස්‌ස ‘‘යුජ්‌ඣතී’’ති රූපං.
දීධි දිත්‌තිවෙධනෙසු. දීධති. දීධිති. එත්‌ථ ච දීධිතීති රස්‌මි. අනෙකානි හි රස්‌මිනාමානි.
රස්‌මි ආභා පභා රංසි, දිත්‌ති භා රුචි දීධිති;
මරීචි ජුති භාණ්‌ව’සු, මයූඛො කිරණො කරො;
නාගධාමො ච ආලොකො, ඉච්‌චෙතෙ රස්‌මිවාචකා.
චකාරන්‌තරූපානි.
නකාරන්‌තධාතු
නී නයෙ. නෙති, නයති, විනෙති. විනෙය්‍ය හදයෙ දරං. ආනෙති. ආනයති. නෙතා. විනෙතා. නායකො. නෙය්‍යො . වෙනෙය්‍යො. වෙනයිකො. විනීතො පුරිසො. නීයමානෙ පිසාචෙන, කින්‌නු තාත උදික්‌ඛති. නීයන්‌තො. නෙත්‌තං. නෙත්‌ති. භවනෙත්‌ති සමූහතා. නෙත්‌තිකො. උදකඤ්‌හි නයන්‌ති නෙත්‌තිකා. නෙත්‌තා. නෙත්‌තෙ උජුං ගතෙ සති. නයො. විනයො. ආයතනං. නෙතුං. විනෙතුං. නෙත්‌වා. විනෙත්‌වා ඉච්‌චාදීනි.
තත්‌ථ නෙත්‌තන්‌ති සමවිසමං දස්‌සෙන්‌තං අත්‌තභාවං නෙතීති නෙත්‌තං, චක්‌ඛු. නෙත්‌තීති නෙන්‌ති එතාය සත්‌තෙති නෙත්‌ති, රජ්‌ජු. භවනෙත්‌තීති භවරජ්‌ජු, තණ්‌හායෙතං නාමං. තාය හි සත්‌තා ගොණා විය ගීවාය බන්‌ධිත්‌වා තං තං භවං නිය්‍යන්‌ති, තස්‌මා භවනෙත්‌තීති වුච්‌චති. නෙත්‌තිකාති කස්‌සකා. නෙත්‌තාති ගවජෙට්‌ඨකො යූථපති. නයොති නයනං ගමනං නයො, පාළිගති. අථ වා තත්‌ථ තත්‌ථ නෙතබ්‌බොති නයො, සදිසභාවෙන නෙතබ්‌බාකාරො. නීයතීති නයො, තථත්‌තනයාදි. නීයති එතෙනාති නයො, අන්‌තද්‌වයවිවජ්‌ජනනයාදි.
තථා හි ඡබ්‌බිධො නයො තථත්‌තනයො පත්‌තිනයො දෙසනානයො අන්‌තද්‌වයවිවජ්‌ජනනයො අචින්‌තෙය්‍යනයො අධිප්‌පායනයොති. තෙසු තථත්‌තනයො අන්‌තද්‌වයවිවජ්‌ජනනයෙන නීයති, පත්‌තිනයො අචින්‌තෙය්‍යනයෙන, දෙසනානයො අධිප්‌පායනයෙන නීයති. එත්‌ථාදිම්‌හි තිවිධො නයො කම්‌මසාධනෙන නීයතීති ‘‘නයො’’ති වුච්‌චති, පච්‌ඡිමො පන තිවිධො නයො කරණසාධනෙන නීයති එතෙන තථත්‌තාදිනයත්‌තයමිති ‘‘නයො’’ති වුච්‌චති. ඉමස්‌මිං අත්‌ථෙ පපඤ්‌චියමානෙ ගන්‌ථවිත්‌ථාරො සියාති විත්‌ථාරො න දස්‌සිතො.
විනෙති සත්‌තෙ එත්‌ථ, එතෙනාති වා විනයො. කායවාචානං විනයනතොපි විනයො. ආයතනන්‌ති අනමතග්‌ගෙ සංසාරෙ පවත්‌තං අතීව ආයතං සංසාරදුක්‌ඛං යාව න නිවත්‌තති, තාව නයතෙව පවත්‌තතෙවාති ආයතනං.
අයං පනෙත්‌ථ අත්‌ථුද්‌ධාරො. ‘‘ආයතනන්‌ති අස්‌සානං කම්‌බොජො ආයතනං, ගුන්‌නං දක්‌ඛිණාපථො ආයතන’’න්‌ති එත්‌ථ සඤ්‌ජාතිට්‌ඨානං ආයඅනං නාම. ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්‌ති නං විහඞ්‌ගමා.
ඡායං ඡායත්‌ථිනො යන්‌ති, ඵලත්‌ථං ඵලභොජිනො’’ති එත්‌ථ සමොසරණට්‌ඨානං. ‘‘පඤ්‌චිමානි භික්‌ඛවෙ විමුත්‌තායතනානී’’ති එත්‌ථ කාරණං. අඤ්‌ඤෙපි පන පයොගා යත පතියතනෙති එත්‌ථ පකාසිතා.
නී පාපනෙ. නෙති, නයති. නයනං.
නු ථුතියං. නොති, නවති. නුතො.
ථන පන ධන සද්‌දෙ. ථනති. පනති. ධනති.
කන දිත්‌තිකන්‌තීසු. කනති. කඤ්‌ඤා. කනකං.
එත්‌ථ ච යොබ්‌බනිභාවෙ ඨිතත්‌තා රූපවිලාසෙන කනති දිප්‌පති විරොචතීති කඤ්‌ඤා. අථ වා කනියති කාමියභි අභිපත්‌ථියති පුරිසෙහීතිපි කඤ්‌ඤා, යොබ්‌බනිත්‌ථී. කනකන්‌ති කනති, කනීයතීති වා කනකං, සුවණ්‌ණං. සුවණ්‌ණස්‌ස හි අනෙකානි නාමානි.
සුවණ්‌ණං කනකං හෙමං, කඤ්‌චනං හටකම්‌පි ච;
ජාතරූපං තපනීයං, වණ්‌ණං තබ්‌භෙදකා පන;
ජම්‌බුනදං සිඞ්‌ගිකඤ්‌ච, චාමිකරන්‌ති භාසිතා.
තත්‌ථ වනන්‌ති. තං සම්‌භජන්‌ති මයූරකොකිලාදයො සත්‌තාති වනං, අරඤ්‌ඤං. වනති සම්‌භජති සංකිලෙසපුග්‌ගලන්‌ති වනං, තණ්‌හා.
මන අබ්‌භාසෙ. මනති. මනො.
මාන වීමංසායං, වීමංසති. වීමංසා.
ජන සුන සද්‌දෙ. ජනති. සුනති.
එත්‌ථ ච ‘‘කස්‌මා තෙ එකො භුජො ජනති, එකො තෙ න ජනතී භුජො’’ති පාළි නිදස්‌සනං. තත්‌ථ ජනතීති සුනති සද්‌දං කරොති.
ඛනු අවදාරණෙ ඛනති. සුඛං. දුක්‌ඛං. ඛතො ආවාටො.
තත්‌ථ සුඛන්‌ති සුට්‌ඨු දුක්‌ඛං ඛනතීති සුඛං. දුට්‌ඨු ඛනති කායිකචෙතසිකසුඛන්‌ති දුක්‌ඛං. අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපටිපක්‌ඛා හි එතෙ ධම්‌මා. ද්‌විධා චිත්‌තං ඛනතීති වා දුක්‌ඛං. චුරාදිගණවසෙන පන ‘‘සුඛයතීති සුඛං, දුක්‌ඛයතීති දුක්‌ඛ’’න්‌ති නිබ්‌බචනානි ගහෙතබ්‌බානි. සමාසපඅවසෙන ‘‘සුකරං ඛමස්‌සාති සුඛං, දුක්‌කරං ඛමස්‌සාති දුක්‌ඛ’’න්‌ති නිබ්‌බචනානිපි විවිධා හි සද්‌දානං බ්‍යුප්‌පත්‌ති පවත්‌ති නිමිත්‌තඤ්‌ච.
දාන අවඛණ්‌ඩනෙ. දානති. අපදානං.
සාන තෙජනෙ. තෙජනං නිසානං. සානති.
හන හිංසාගතීසු. එත්‌ථ පන හිංසාවචනෙන ඵරුසාය වාචාය පීළනඤ්‌ච දණ්‌ඩාදීහි පහරණඤ්‌ච ගහිතං, තස්‌මා හන හිංසාපහරණගතීසූති අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. තථා හි ‘‘රාජානො චොරං ගහෙත්‌වා හනෙය්‍යුං වා බන්‌ධෙය්‍යුං වා’’ති. පාඨස්‌ස අත්‌ථං සංවණ්‌ණෙන්‌තෙහි ‘‘හනෙය්‍යුන්‌ති පොථෙය්‍යුඤ්‌චෙව ඡින්‌දෙය්‍යුඤ්‌චා’’ති වුත්‌තං. එත්‌ථ ච ඡෙදනං නාම හත්‌ථපාදාදිඡෙදනං වා සීසච්‌ඡෙදවසෙන මාරණං වා. හනස්‌ස වධාදෙසො ඝාතාදෙසො ච භවති, හන්‌ති හනති, හනන්‌ති. හනසි, හනථ. සෙසං සබ්‌බං නෙය්‍යං.
හිංසාදයො චත්‌තාරො අත්‌ථා ලබ්‌භන්‌ති. ‘‘හන්‌ති හත්‌ථෙහි පාදෙහී’’ති එත්‌ථ පන හන්‌තීති පහරතීති අත්‌ථො. ‘‘කුද්‌ධො හි පිතරං හන්‌ති. වික්‌කොසමානා තිබ්‌බාහි, හන්‌ති නෙසං වරං වර’’න්‌ති. එත්‌ථ හන්‌තීති මාරෙන්‌තීති අත්‌ථො. ‘‘වධති, වධෙති, ඝාතෙති’’ ඉච්‌චපි රූපානි භවන්‌ති. තත්‌ථ ‘‘වධති න රොදති, ආපත්‌ති දුක්‌කටස්‌ස. අත්‌තානං වධිත්‌වා වධිත්‌වා රොදතී’’තිආදීසු වධො පහරණං. පාණං වධෙති. පාණවධො. ‘‘එස වධො ඛණ්‌ඩහාලස්‌ස. සත්‌තෙ ඝාතෙතී’’ති ච ආදීසු වධො මාරණං.
‘‘උපාහනං, වධූ’’ති ච එත්‌ථ හනවධසද්‌දත්‌ථොගමනං. ‘‘පුරිසං හනති. සීතං උණ්‌හං පටිහනති’’ ඉච්‌චාදීනි කත්‌තුපදානි. දෙවදත්‌තො යඤ්‌ඤදත්‌තෙන හඤ්‌ඤති. තතො වාතාතපෙ ඝොරෙ, සඤ්‌ජාතෙ පටිහඤ්‌ඤති. පච්‌චත්‌තවචනස්‌සෙකාරත්‌තං, යථා ‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙ’’ති. විහාරෙනාති පදං සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බං, ඉච්‌චාදීනි කම්‌මපදානි. හන්‌තා. හතො. වධකො. වධූ. ආඝාතො. උපඝාතො. ඝාතකො. පටිඝො. සඞ්‌ඝො. බ්‍යග්‌ඝො. සකුණග්‌ඝි. හන්‌තුං, හනිතුං, හන්‌ත්‌වා, හනිත්‌වා. වජ්‌ඣෙත්‌වා, වධිත්‌වා ඉච්‌චාදීනි සනාමිකානි තුමන්‌තාදිපදානි.
තත්‌ථ උපාහනන්‌ති තං තං ඨානං උපහනන්‌ති උපගච්‌ඡන්‌ති තතො ච ආහනන්‌ති ආගච්‌ඡන්‌ති එතෙනාති උපාහනං. වධූති කිලෙසවසෙන සුනඛම්‌පි උපගමනසීලාති වධූ, සබ්‌බාසං ඉත්‌ථීනං සාධාරණමෙතං. අථ වා වධූති සුණිසා. තථා හි ‘‘තෙන හි වධු යදා උතුනී අහොසි, පුප්‌ඵං තෙ උප්‌පන්‌නං, අථ මෙ ආරොචෙය්‍යාසී’’ති එත්‌ථ වධූති සුණිසා වුච්‌චති. සා පන ‘‘අයං නො පුත්‌තස්‌ස භරියා’’ති සස්‌සුසසුරෙහි අධිගන්‌තබ්‌බා ජානිතබ්‌බාති වධූති වුච්‌චති. ගත්‍යත්‌ථානං කත්‌ථචි බුද්‌ධියත්‌ථකථනතො අයමත්‌ථො ලබ්‌භතෙව. ‘‘සුණ්‌හා, සුණිසා, වධූ’’ ඉච්‌චෙතෙ පරියායා. සඞ්‌ඝොති භික්‌ඛුසමූහො. සමග්‌ගං කම්‌මං සමුපගච්‌ඡතීති සඞ්‌ඝො, සුට්‌ඨු වා කිලෙසෙ හන්‌ති තෙන තෙන මග්‌ගාසිනා මාරෙතීතිපි සඞ්‌ඝො, පුථුජ්‌ජනාරියවසෙන වුත්‌තානෙතානි. විවිධෙ සත්‌තෙ ආහනති භුසො ඝාතෙතීති බ්‍යග්‌ඝො. සො එව ‘‘වියග්‌ඝො, වග්‌ඝො’’ති ච වුච්‌චති. අපරම්‌පි පුණ්‌ඩරීකොති තස්‌ස නාමං. දුබ්‌බලෙ සකුණෙ හන්‌තීති සකුණග්‌ඝි, සෙනො, අයං පන හනධාතු දිවාදිගණෙ ‘‘පටිහඤ්‌ඤතී’’ති අකම්‌මකං කත්‌තුපදං ජනෙති. තථා හි ‘‘බුද්‌ධස්‌ස භගවතො වොහාරො ලොකියෙ සොතෙ පටිහඤ්‌ඤතී’’තිආදිකා පාළියො දිස්‌සන්‌ති.
අන පාණනෙ. පාණනං සසනං. අනති. ආනං, පානං. ‘‘තත්‌ථ ආනන්‌ති අස්‌සාසො. පානන්‌ති පස්‌සාසො. එතෙසු අස්‌සාසොති බහි නික්‌ඛමනවාතො. පස්‌සාසොති අන්‌තො පවිසනවාතො’’ති විනයට්‌ඨකථායං වුත්‌තං, සුත්‌තන්‌තට්‌ඨකථාසු පන උප්‌පටිපාටියා ආගතං. තත්‌ථ යස්‌මා සබ්‌බෙසම්‌පි ගබ්‌භසෙය්‍යකානං මාතුකුච්‌ඡිතො නික්‌ඛමනකාලෙ පඨමං අබ්‌භන්‌තරවාතො බහි නික්‌ඛමති, පච්‌ඡා බාහිරවාතො සුඛුමං රජං ගහෙත්‌වා අබ්‌භන්‌තරං පවිසන්‌තො තාලුං ආහච්‌ච නිබ්‌බායති, තස්‌මා විනයට්‌ඨකථායං ‘‘අස්‌සාසොති බහි නික්‌ඛමනවාතො, පස්‌සාසොති අන්‌තො පවිසනවාතො’’ති වුත්‌තං. එතෙසු ද්‌වීසු නයෙසු විනයනයෙන අන්‌තො උට්‌ඨිතසසනං අස්‌සාසො, බහි උට්‌ඨිතසසනං පස්‌සාසො. සුත්‌තන්‌තනයෙන පන බහි උට්‌ඨහිත්‌වාපි අන්‌තො සසනතො අස්‌සාසො. අන්‌තො උට්‌ඨහිත්‌වාපි බහි සසනතො පස්‌සාසො. අයමෙව ච නයො ‘‘අස්‌සාසාදිමජ්‌ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්‌ඡතො අජ්‌ඣත්‌තං වික්‌ඛෙපගතෙන චිත්‌තෙන කායොපි චිත්‌තම්‌පි සාරද්‌ධා ච හොන්‌ති ඉඤ්‌ජිතා ච ඵන්‌දිතා චා’’ති, ‘‘පස්‌සාසාදිමජ්‌ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්‌ඡතො බහිද්‌ධා වික්‌ඛෙපගතෙන චිත්‌තෙන කායොපි චිත්‌තම්‌පි සාරද්‌ධා ච හොන්‌ති ඉඤ්‌ජිතා ච ඵන්‌දිතා චා’’ති ඉමාය පාළියා සමෙතීති වෙදිතබ්‌බං.
ධන ධඤ්‌ඤෙ. ධනනං ධඤ්‌ඤං, සිරිපුඤ්‌ඤපඤ්‌ඤානං සම්‌පදාති අත්‌ථො. ධාතුඅත්‌ථො හි යෙභුය්‍යෙන භාවවසෙන කථියති ඨපෙත්‌වා වක්‌කරුක්‌ඛතචෙති එවමාදිප්‌පභෙදං. යථා භාවත්‌ථෙ වත්‌තමානෙන යපච්‌චයෙන සද්‌ධිං නකාරස්‌ස ය්‍යකාරං කත්‌වා ථෙනනං ථෙය්‍යන්‌ති වුච්‌චති, එවමිධ යපච්‌චයෙන සද්‌ධිං නකාරස්‌ස ඤ්‌ඤකාරං කත්‌වා ධනනං ධඤ්‌ඤන්‌ති වුච්‌චති. ධනිනො වා භාවො ධඤ්‌ඤං, තස්‌මිං ධඤ්‌ඤෙ. ධන්‌ති, ධනති. ධනිතං. ධඤ්‌ඤං. යස්‌මා පන ධඤ්‌ඤසද්‌දෙන සිරිපුඤ්‌ඤපඤ්‌ඤාසම්‌පදා ගහිතා, තස්‌මා ‘‘ධඤ්‌ඤපුඤ්‌ඤලක්‌ඛණසම්‌පන්‌නං පුත්‌තං විජායී’’තිආදීසු ධඤ්‌ඤසද්‌දෙන සිරිපඤ්‌ඤාව ගහෙතබ්‌බා පුඤ්‌ඤස්‌ස විසුං වචනතො.
‘‘නදතො පරිසායන්‌තෙ, වාදිතබ්‌බපහාරිනො;
යෙ තෙ දක්‌ඛන්‌ති වදනං, ධඤ්‌ඤා තෙ නරපුඞ්‌ගව.
දීඝඞ්‌ගුලී තම්‌බනඛෙ, සුභෙ ආයතපණ්‌හිකෙ;
යෙ පාදෙ පණමිස්‌සන්‌ති, තෙපි ධඤ්‌ඤා ගුණන්‌ධර.
මධුරානි පහට්‌ඨානි, දොසග්‌ඝානි හිතානි ච;
යෙතෙවාක්‍යානි සොස්‌සන්‌ති, තෙපි ධඤ්‌ඤානරුත්‌තමා’’ති
එවමාදීසු පන ධඤ්‌ඤසද්‌දෙන පුඤ්‌ඤසම්‌පදා ගහෙතබ්‌බා, පුඤ්‌ඤසම්‌පදාය වා සද්‌ධිං සිරිපඤ්‌ඤාසම්‌පදාපි ගහෙතබ්‌බා. ඉදමෙත්‌ථ නිබ්‌බචනං ‘‘ධඤ්‌ඤං සිරිපුඤ්‌ඤපඤ්‌ඤාසම්‌පදා එතෙසං අත්‌ථීති ධඤ්‌ඤා’’ති. ‘‘ධඤ්‌ඤං මඞ්‌ගලසම්‌මත’’න්‌ති එත්‌ථ තු ‘‘උත්‌තමරතනං ඉද’’න්‌ති ධනායිතබ්‌බං සද්‌ධායිතබ්‌බන්‌ති ධඤ්‌ඤං, සිරිසම්‌පන්‌නං පුඤ්‌ඤසම්‌පන්‌නං පඤ්‌ඤාසම්‌පන්‌නන්‌තිපි අත්‌ථො යුජ්‌ජති. ‘‘ධඤ්‌ඤං ධනං රජතං ජාතරූප’’න්‌ති ච ආදීසු ‘‘නත්‌ථි ධඤ්‌ඤසමං ධන’’න්‌ති වචනතො ධනායිතබ්‌බන්‌ති ධඤ්‌ඤං, කිං තං? පුබ්‌බණ්‌ණං. අපිච ඔසධිවිසෙසොපි ධඤ්‌ඤන්‌ති වුච්‌චති. ධනසද්‌දස්‌ස ච පන සමාසවසෙන ‘‘අධනො, නිද්‌ධනො’’ති ච නත්‌ථි ධනං එතස්‌සාති අත්‌ථෙන දලිද්‌දපුග්‌ගලො වුච්‌චති. ‘‘නිධනං යාතී’’තිඑත්‌ථ තු කම්‌පනත්‌ථවාචකස්‌ස ධූධාතුස්‌ස වසෙන විනාසො නිධනන්‌ති වුච්‌චතීති.
මුන ගතියං. මුනති.
චිනෙ මඤ්‌ඤනායං. අලුත්‌තන්‌තොයං ධාතු, යථා ගිලෙ, යථා ච මිලෙ. චිනායති, ඔචිනායති. ‘‘සබ්‌බො තං ජනො ඔචිනායතූ’’ති ඉදමෙත්‌ථ පාළි නිදස්‌සනං. ඔචිනායතති අවමඤ්‌ඤතූති.
ඉති භූවාදිගණෙ තවග්‌ගන්‌තධාතුරූපානි
සමත්‌තානි.
පකාරන්‌තධාතු
ඉදානි පවග්‌ගන්‌තධාතුරූපානි වුච්‌චන්‌තෙ –
පා පානෙ. පානං පිවනං. ‘‘පාති, පාන්‌ති. පාතු, පාන්‌තු’’ ඉච්‌චාදි යථාරහං යොජෙතබ්‌බං.
ඛිප්‌පං ගීවං පසාරෙහි, න තෙ දස්‌සාමි ජීවිතං;
අයඤ්‌හිතෙ මයා රූළ්‌හො, සරො පාස්‌සති ලොහිතන්‌ති.
අත්‍ර හි පාස්‌සතීති පිවිස්‌සති. ‘‘පාස්‌සති, පාස්‌සන්‌ති. පාස්‌සසි, පාස්‌සථ. පාස්‌සාමි, පාස්‌සාම’’ ඉච්‌චාදිනා, ‘‘අපස්‌සා, අපස්‌සංසු’’ ඉච්‌චාදිනා ච නයෙන සෙසං සබ්‌බං යොජෙතබ්‌බං නයඤ්‌ඤූහි. කො හි සමත්‌ථො සබ්‌බානි බුද්‌ධවචනසාගරෙ විචිත්‍රානි විප්‌පකිණ්‌ණරූපන්‌තරරතනානි උද්‌ධරිත්‌වා දස්‌සෙතුං, තස්‌මා සබ්‌බාසුපි ධාතූසු සඞ්‌ඛෙපෙන ගහණූපායමත්‌තමෙව දස්‌සිතං. පිවති, පිවන්‌ති. පිවං, පිවන්‌තො, පිවමානො, පිවං භාගිරසොදකං. කාරිතෙ කුමාරං ඛීරං පායෙති. මුහුත්‌තං තණ්‌හාසමනං, ඛීරං ත්‌වං පායිතො මයා. කම්‌මෙ පීයති, පීතං. තුමාදීසු ‘‘පාතුං, පිවිතුං, පිත්‌වා, පිවිත්‌වා, පායෙත්‌වා’’ ඉච්‌චාදීනි යොජෙතබ්‌බානි. අඤ්‌ඤෙසුපි ඨානෙසු පාළිනයානුරූපෙන සද්‌දරූපානි එවමෙව යොජෙතබ්‌බානි.
පා රක්‌ඛණෙ. පාති. නිපාති. පිතා, ගොපො.
පා පූරණෙ. පාති, විප්‌පාති. විප්‌පො.
විප්‌පොති බ්‍රාහ්‌මණො. සො හි විප්‌පෙති පූරෙති විසිට්‌ඨෙන වෙදුච්‌චාරණාදිනා අත්‌තනො බ්‍රාහ්‌මණකම්‌මෙන ලොකස්‌ස අජ්‌ඣාසයං අත්‌තනො ච හදයෙ වෙදානීති විප්‌පොති වුච්‌චති. ‘‘ජාතො විප්‌පකුලෙ අහ’’න්‌ති එත්‌ථ හි බ්‍රාහ්‌මණො ‘‘විප්‌පො’’ති වුච්‌චති. තස්‌ස කුලං විප්‌පකුලන්‌ති.
පූ පවනෙ. පවති. පුත්‌තො, පුඤ්‌ඤං. එත්‌ථ පුත්‌තොති අත්‌තනො කුලං පවති සොධෙතීති පුත්‌තො. කියාදිගණං පන පත්‌වා ‘‘පුනාතී’’ති වත්‌තබ්‌බං.
පුත්‌තො’ත්‍රජො සුතො සූනු,
තනුජො තනයො’රසො;
පුත්‌තනත්‌තාදයො චාථ,
අපච්‌චන්‌ති පවුච්‌චරෙ.
වත්‌තබ්‌බං සෙසට්‌ඨානෙසු, යථාරහමුදීරයෙ;
පාළියඤ්‌හි අත්‍රජාති, ඉත්‌ථී පුත්‌තී කථියති;
එත්‌ථ පන –
‘‘තතො ද්‌වෙ සත්‌තරත්‌තස්‌ස, වෙදෙහස්‌සත්‍රජා පියා;
රාජකඤ්‌ඤා රුචා නාම, ධාතිමාතරමබ්‍රවී’’ති
අයං පාළි නිදස්‌සනං. ‘‘පුත්‌තී, ධීතා, දුහිතා, අත්‌තජා’’ති ඉච්‌චෙතෙ පරියායා. එවං අත්‍රජාති ඉත්‌ථිවාචකස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගස්‌ස දස්‌සනතො සුතසද්‌දාදීසුපි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගනයො ලබ්‌භමානාලබ්‌භමානවසෙන උපපරික්‌ඛිතබ්‌බො. තථා හි ලොකෙ ‘‘වෙස්‌සො, සුද්‌දො, නරො, කිංපුරිසො’’ ඉච්‌චාදීනං යුගළභාවෙන ‘‘වෙස්‌සී, සුද්‌දී, නාරී, කිංපුරිසී’’තිආදීනි ඉත්‌ථිවාචකානි ලිඞ්‌ගානි දිස්‌සන්‌ති. ‘‘පුරිසො පුමා’’ ඉච්‌චාදීනං පන යුගළභාවෙන ඉත්‌ථිවාචකානි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගානි න දිස්‌සන්‌ති. පුඤ්‌ඤන්‌ති එත්‌ථ පන අත්‌තනො කාරකං පවති සොධෙතීති පුඤ්‌ඤං. කියාදිගණං පන පත්‌වා පුනාතීති පුඤ්‌ඤන්‌ති වත්‌තබ්‌බං.
අඤ්‌ඤො අත්‌ථොපි වත්‌තබ්‌බො, නිරුත්‌තිලක්‌ඛණස්‌සිතො;
තස්‌මා නිබ්‌බචනං ඤෙය්‍යං, ජනපූජාදිතො ඉධ.
පරං පුජ්‌ජභවං ජනෙතීති පුඤ්‌ඤං. සදා පූජිතං වා ජනෙතීති පුඤ්‌ඤං. ජනං අත්‌තකාරං පුනාතීති පුඤ්‌ඤං. අසෙසං අපුඤ්‌ඤං පුනාතීති පුඤ්‌ඤං.
කල්‍යාණං කුසලං පුඤ්‌ඤං, සුභමිච්‌චෙව නිද්‌දිසෙ;
කම්‌මස්‌ස කුසලස්‌සාධි-වචනං වචනෙ පටු.
පෙ ගතියං. පෙති, පෙන්‌ති. පෙසි, පෙථ. ඉධ භික්‌ඛවෙ එකච්‌චො අස්‌සඛළුඞ්‌කො පෙහීති වුත්‌තො විද්‌ධො සමානො චොදිතො සාරථිනා පච්‌ඡතො පටිසක්‌කති, පිට්‌ඨිතො රථං පටිවත්‌තෙති. උම්‌මග්‌ගං ගණ්‌හාති, උබ්‌බටුමං රථං කරොති.
පෙ වුද්‌ධියං පයති. පායො, අපායො. එත්‌ථ අපායොති නත්‌ථි පායො වුද්‌ධි එත්‌ථාති අපායො. අයධාතුවසෙනපි අත්‌ථො නෙතබ්‌බො, අයතො වුද්‌ධිතො, සුඛතො වා අපෙතොති අපායො, නිරයතිරච්‌ඡානයොනිපෙත්‌තිවිසයඅසුරකායා.
පෙ සොසනෙ. පායති, පයති වා. නිපකො. එත්‌ථ නිපකො නිපයති විසොසෙති පටිපක්‌ඛං, තතො වා අත්‌තානං නිපාති රක්‌ඛතීති නිපකො, සම්‌පජානො.
ගුප රක්‌ඛණෙ. ගොපති. ගොපකො.
නගරං යථා පච්‌චන්‌තං, ගුත්‌තං සාන්‌තරබාහිරං.
එවං ගොපෙථ අත්‌තානං, ඛණො වෙ මා උපච්‌චගා.
ගොපෙථාති ගොපෙය්‍ය රක්‌ඛෙය්‍ය.
වප සන්‌තානෙ. වපති.
සප සමවායෙ. සපති.
චුප මන්‌දගතියං. චොපති.
තුප හිංසායං. තොපති. තුප්‌පති.
ගුප ගොපනජිගුච්‌ඡනෙසු. ගොපති, ජිගුච්‌ඡති. ජිගුච්‌ඡං, ජිගුච්‌ඡමානො. ජෙගුච්‌ඡී. ජිගුච්‌ඡිත්‌වා ඉච්‌චාදීනි.
කපු හිංසාතක්‌කලගන්‌ධෙසු. කප්‌පති. කප්‌පූරො.
කපු සාමත්‌ථියෙ. ඉදං අම්‌හාකං කප්‌පති. නෙතං අම්‌හෙසු කප්‌පති.
කප කරුණායං. කපති. කපණො, කාපඤ්‌ඤං. තත්‌ථ කපතීති කරුණායති, කාපඤ්‌ඤන්‌ති කපණභාවො.
වප බීජනික්‌ඛෙපෙ. බීජං වපති. වාපකො. වාපිතං ධඤ්‌ඤං. වුත්‌තං බීජං පුරිසෙන. බීජං වප්‌පති. වප්‌පමඞ්‌ගලං.
සුප සයනෙ. සුපති. සුඛං සුපන්‌ති මුනයො, යෙ ඉත්‌ථීසු න බජ්‌ඣරෙ. සුත්‌තො පුරිසො, සුපනං, සුත්‌තං.
ඛිප පෙරණෙ. පෙරණං චුණ්‌ණිකරණං පිසනං. ඛෙපති. ඛෙපකො.
ඛිප අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙ. ඛිපති. ඛිපිතසද්‌දො. යදා ච ධම්‌මං දෙසෙන්‌තො, ඛිපි ලොකග්‌ගනායකො.
ඛිප ඡඩ්‌ඩනො. ඛිපති, උක්‌ඛිපති, වික්‌ඛිපති, අවඛිපති, සංඛිපති. ඛිත්‌තං, උක්‌ඛිත්‌තං, පක්‌ඛිත්‌තං, වික්‌ඛිත්‌තං ඉච්‌චාදීනි.
ඔප නිට්‌ඨුභනෙ. නිට්‌ඨුභනං ඛෙළපාතනං. ඔපති. ඔසධං සඞ්‌ඛරිත්‌වා මුඛෙ ඛෙළං ඔපි.
ලිපි උපලෙපෙ. ලෙපති. ලිත්‌තං පරමෙන තෙජසා.
ඛිපි ගතියං. ඛිම්‌පති.
ඩිප ඛෙපෙ. ඩෙපති.
නිදපි නිදම්‌පනෙ. නිදම්‌පනං නාම සස්‌සරුක්‌ඛාදීසු වීහිසීසං වා වරකසීසං වා අච්‌ඡින්‌දිත්‌වා ඛුද්‌දකසාඛං වා අභඤ්‌ජිත්‌වා යථාඨිතමෙව හත්‌ථෙන ගහෙත්‌වා ආකඩ්‌ඪිත්‌වා බීජමත්‌තස්‌සෙව වා පණ්‌ණමත්‌තස්‌සෙව වා ගහණං. පුරිසො වීහිසීසං නිදම්‌පති, රුක්‌ඛපත්‌තං නිදම්‌පති. නිදම්‌පකො, නිදම්‌පිතං, නිදම්‌පිතුං, නිදම්‌පිත්‌වා.
තප උබ්‌බෙගෙ. උබ්‌බෙගො උත්‍රාසො භීරුතා. තපති, උත්‌තපති. ඔත්‌තප්‌පං, ඔත්‌තප්‌පියං ධනං.
තප ධූප සන්‌තාපෙ. තපති. තපොධනං, ආතාපො. ආතාපී. ආතපං. ධූපති, සන්‌ධූපනො, කම්‌මෙ තාපියති. ධූපියති. භාවෙ තාපනං, තාපො, පරිතාපො, සන්‌තාපො. ධූපනං.
පකාරන්‌තධාතුරූපානි.
ඵකාරන්‌තධාතු
පුප්‌ඵ විකසනෙ. අකම්‌මකො චායං සකම්‌මකො ච. පුප්‌ඵති. පුප්‌ඵං, පුප්‌ඵනං, පුප්‌ඵිතො, පුප්‌ඵිතුං, පුප්‌ඵිත්‌වා. පුප්‌ඵන්‌ති පුප්‌ඵිනො දුමා. ථලජා දකජා පුප්‌ඵා, සබ්‌බෙ පුප්‌ඵන්‌ති තාවදෙ. මඤ්‌ජූසකො නාම රුක්‌ඛො යත්‌තකානි උදකෙ වා ථලෙ වා පුප්‌ඵානි, සබ්‌බානි පුප්‌ඵති.
තුඵ හිංසායං. තොඵති.
දඵ දඵි වප්‌ඵ ගතියං. දඵති. දම්‌ඵති. වප්‌ඵති.
දිඵ කථනයුද්‌ධනින්‌දාහිංසාදානෙසු. දෙඵති. දෙඵො.
තඵ තිත්‌තියං. තිත්‌ති තප්‌පනං, තඵති.
දුඵ උපක්‌කිලෙසෙ. උපක්‌කිලිස්‌සනං උපක්‌කිලෙසො. දොඵති.
ගුඵ ගන්‌ථෙ. ගන්‌ථො ගන්‌ථිකරණං. ගොඵති.
ඵකාරන්‌තධාතුරූපානි.
බකාරන්‌තධාතු
පබ්‌බ වබ්‌බ මබ්‌බ කබ්‌බ ඛබ්‌බ ගබ්‌බ සබ්‌බ චබ්‌බ ගතියං. පබ්‌බති. වබ්‌බති. මබ්‌බති. කබ්‌බති. ඛබ්‌බති. ගබ්‌බති. සබ්‌බති. චබ්‌බති.
අබ්‌බ සබ්‌බ හිංසායඤ්‌ච. ගත්‍යාපෙක්‌ඛාය චකාරො. අබ්‌බති. සබ්‌බති.
කුබි අච්‌ඡාදනෙ. කුබ්‌බති.
ලුබි තුබි අද්‌දනෙ. ලුම්‌බති. තුම්‌බති. ලුම්‌බිනීවනං. උදකතුම්‌බො. අථොපි ද්‌වෙ ච තුම්‌බානි.
චුබි වදනසංයොගෙ. පුත්‌තං මුද්‌ධනි චුම්‌බති. මුඛෙ චුම්‌බති. එත්‌ථ සියා ‘‘යදි වදනසංයොගෙ චුබිධාතු වත්‌තති, කථං අම්‌බුධරබින්‌දුචුම්‌බිතකූටොති එත්‌ථ අවදනෙ අවිඤ්‌ඤාණකෙ පබ්‌බතකූටෙ අම්‌බුධරබින්‌දූනං චුම්‌බනං වුත්‌ත’’න්‌ති? සච්‌චං, තං පන චුම්‌බනාකාරසදිසෙනාකාරෙන සම්‌භවං චෙතසි ඨපෙත්‌වා වුත්‌තං, යථා අදස්‌සනසම්‌භවෙපි දස්‌සනසදිසෙනාකාරෙන සම්‌භූතත්‌තා ‘‘රොදන්‌තෙ දාරකෙ දිස්‌වා, උබ්‌බිද්‌ධා විපුලා දුමා’’ති අචක්‌ඛුකානම්‌පි රුක්‌ඛානං දස්‌සනං වුත්‌තං, එවමිධාපි චුම්‌බනාකාරසදිසෙනාකාරෙන සම්‌භූතත්‌තා අවදනානම්‌පි අම්‌බුධරබින්‌දූනං චුම්‌බනං වුත්‌තං. සභාවතො පන අවිඤ්‌ඤාණකානං දස්‌සනචුම්‌බනාදීනි ච නත්‌ථි, සවිඤ්‌ඤාණකානංයෙව තානි හොන්‌තීති. අයං නයො කමු පදවික්‌ඛෙපෙතිආදීසුපි නෙතබ්‌බො.
උබ්‌බි තුබ්‌බි ථුබ්‌බි දුබ්‌බි ධුබ්‌බි හිංසත්‌ථා. උබ්‌බති. තුබ්‌බති. ථුබ්‌බති. දුබ්‌බති. දුබ්‌බා. ධුබ්‌බති. එත්‌ථ දුබ්‌බාති දබ්‌බතිණං, යං ‘‘තිරියා නාම තිණජාතී’’ති පාළියං ආගතං. එත්‌ථ ච දුබ්‌බාති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං, දබ්‌බන්‌ති නපුංසකලිඞ්‌ගන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
කුබ්‌බි උග්‌ගමෙ. කුබ්‌බති.
පුබ්‌බ පබ්‌බ සබ්‌බ පූරණෙ. පුබ්‌බති. පබ්‌බති. සබ්‌බති. එත්‌ත සියා ‘‘නනු භො පුබ්‌බසබ්‌බසද්‌දා සබ්‌බනාමානි, කස්‌මා පනෙතෙ ධාතුචින්‌තායං ගහිතා’’ති? වුච්‌චතෙ – සබ්‌බනාමෙසු ච තුමන්‌තාදිවිරහිතෙසු ච නිපාතෙසු උපසග්‌ගෙසු ච ධාතුචින්‌තා නාම නත්‌ථි, ඉමානි පන සබ්‌බනාමානි න හොන්‌ති. කෙවලං සුතිසාමඤ්‌ඤෙන සබ්‌බනාමානි විය උපට්‌ඨහන්‌ති, තෙන තෙ තබ්‌භාවමුත්‌තත්‌තා ධාතුචින්‌තායං පුබ්‌බාචරියෙහි ගහිතා ‘‘පුබ්‌බති සබ්‌බතී’’ති පයොගදස්‌සනතොති. යදි එවං කස්‌මා බුද්‌ධවචනෙ එතානි රූපානි න සන්‌තීති? අනාගමනභාවෙන න සන්‌ති, න අවිජ්‌ජමානභාවෙන. කිඤ්‌චාපි බුද්‌ධවචනෙසු එතානි රූපානි න සන්‌ති, තථාපි පොරාණෙහි අනුමතා පුරාණභාසාති ගහෙතබ්‌බානි, යථා ‘‘නාථතීති නාථො’’ති එත්‌ථ ‘‘නාථතී’’ති රූපං බුද්‌ධවචනෙ අවිජ්‌ජමානම්‌පි ගහෙතබ්‌බං හොති, එවං ඉමානිපි. තස්‌මා වොහාරෙසු විඤ්‌ඤූනං කොසල්‌ලත්‌ථාය සාසනෙ අවිජ්‌ජමානාපි සාසනානුරූපා ලොකිකප්‌පයොගා ගහෙතබ්‌බාති ‘‘පුබ්‌බති සබ්‌බතී’’ති රූපානි ගහිතානි. එස නයො අඤ්‌ඤෙසුපි ඨානෙසු වෙදිතබ්‌බො.
චම්‌බ අදනෙ. චම්‌බති.
කබ්‌බ ඛබ්‌බ ගබ්‌බ දබ්‌බෙ. දබ්‌බො අහඞ්‌කාරො. කබ්‌බති. ඛබ්‌බති. ගබ්‌බති.
අබි දබි සද්‌දෙ. අම්‌බති. අම්‌බා, අම්‌බු. දම්‌බති.
ලබි අවසංසනෙ. අවසංසනං අවලම්‌බනං. ලම්‌බති, විලම්‌බති, බ්‍යාලම්‌බති. නීචෙ චො’ලම්‌බතෙ සූරියො. ආලම්‌බති . ආලම්‌බනං, තදාලම්‌බනං, තදාලම්‌බණං, තදාලම්‌බං වා. ලාබු. අලාබු වා, අකාරො හි තබ්‌භාවෙ.
බකාරන්‌තධාතුරූපානි.
භකාරන්‌තධාතු
භා දිත්‌තියං. චන්‌දො භාති, පඤ්‌හා මං පටිභාති. රත්‌ති විභාති. භාණු, පටිභානං. විභාතා රත්‌ති.
භී භයෙ. භායති. භයං, භයානකො, භීමො, භීමසෙනො, භීරු, භීරුකො, භීරුකජාතිකො. කාරිතෙ ‘‘භායෙති, භායයති, භායාපෙති, භායාපයතී’’ති රූපානි.
සභු සම්‌භු හිංසායං. සභති. සම්‌භති.
සුම්‌භ භාසනෙ ච. චකාරො හිංසාපෙක්‌ඛකො. සුම්‌භති. සුම්‌භො. කුසුම්‌භො.
එත්‌ථ සුම්‌භොති ආවාටො. ‘‘සුම්‌භං නික්‌ඛනාහී’’ති ඉදමෙත්‌ථ නිදස්‌සනං. කුසුම්‌භොති ඛුද්‌දකආවාටො, ‘‘පබ්‌බතකන්‌දරපදරසාඛාපරිපූරා කුසුම්‌භෙ පරිපූරෙන්‌තී’’ති ඉදමෙත්‌ථ නිදස්‌සනං.
අබ්‌භ වබ්‌භ මබ්‌භ ගතියං. අබ්‌භති. අබ්‌භො. වබ්‌භති. මබ්‌භති.
එත්‌ථ අබ්‌භොති මෙඝො. සො හි අබ්‌භති අනෙකසතපටලො හුත්‌වා ගච්‌ඡතීති ‘‘අබ්‌භො’’ති වුච්‌චති. ‘‘විජ්‌ජුමාලී සතක්‌කකූ’’ති වුත්‌තං. සතක්‌කකූති ච අනෙකසතපටලො. එත්‌ථ ච අබ්‌භසද්‌දො තිලිඞ්‌ගිකො දට්‌ඨබ්‌බො. තථා හි අයං ‘‘අබ්‌භුට්‌ඨිතොව ස යාති, ස ගච්‌ඡං න නිවත්‌තතී’’ති එත්‌ථ පුල්‌ලිඞ්‌ගො. ‘‘අබ්‌භා, මහිකා, ධූමො, රජො, රාහූ’’ති එත්‌ථ ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො. ‘‘අබ්‌භානි චන්‌දමණ්‌ඩලං ඡාදෙන්‌තී’’ති එත්‌ථ නපුංසකලිඞ්‌ගො.
ඉමානි පන මෙඝස්‌ස නාමානි –
මෙඝො වලාහකො ලඞ්‌ඝි, ජීමූතො අම්‌බුදො ඝනො;
ධාරාධරො අම්‌බුධරො, පජ්‌ජුන්‌නො හිමගබ්‌භකො.
යභ මෙථුනෙ. මිථුනස්‌ස ජනද්‌වයස්‌ස ඉදං කම්‌මං මෙථූනං, තස්‌මිං මෙථුනෙ යභධාතු වත්‌තති. යභති. යාභස්‌සං.
එත්‌ථ ච ‘‘මෙථුන’’න්‌ති එසා සබ්‌භිවාචා, ලජ්‌ජාසම්‌පන්‌නෙහි පුග්‌ගලෙහි වත්‌තබ්‌බභාසාභාවතො. තථා හි ‘‘මෙථුනො ධම්‌මො න පටිසෙවිතබ්‌බො’’ති ච ‘‘න මෙ රාජා සඛා හොති, න රාජා හොති මෙථුනො’’ති ච සොභනෙ වාචාවිසයෙ අයං භාසා ආගතා. ‘‘යභතී’’තිආදිකා පන භාසා ‘‘සිඛරණී’’තිආදිකා භාසා විය අසම්‌භිවාචා. න හි හිරොත්‌තප්‌පසම්‌පන්‌නො ලොකියජනොපි ඊදිසිං වාචං භාසති. එවං සන්‌තෙපි අධිමත්‌තුක්‌කංසගතහිරොත්‌තප්‌පොපි භගවා මහාකරුණාය සඤ්‌චොදිතහදයො ලොකානුකම්‌පාය පරිසමජ්‌ඣෙ අභාසි. අහො තථාගතස්‌ස මහාකරුණාති.
ඉමානි පන මෙථුනධම්‌මස්‌ස නාමානි –
සංවෙසනං නිද්‌ධුවනං, මෙථුනං සූරතං රතං;
බ්‍යථයො ගාමධම්‌මො ච, යාභස්‌සං මොහනං රති.
අසද්‌ධම්‌මො ච වසල-ධම්‌මො මීළ්‌හසුඛම්‌පි ච;
ද්‌වයංද්‌වයසමාපත්‌ති, ද්‌වන්‌දො ගම්‌මො’දකන්‌තිකො.
සිභ විභ කත්‌ථනෙ. සිභති. විභති.
එත්‌ථ ච අම්‌භො වුච්‌චති උදකං. තඤ්‌හි නිජ්‌ජීවම්‌පි සමානං ඔඝකාලාදීසු විස්‌සන්‌දමානං අම්‌භති සද්‌දං කරොතීති අම්‌භොති වුච්‌චති.
ඉමානිස්‌ස නාමානි –
පානීයං උදකං තොයං, ජලං පාතො ච අම්‌බු ච;
දකං කං සලිලං වාරි, ආපො අම්‌භො පපම්‌පි ච.
නීරඤ්‌ච කෙපුකං පානි, අමතං එලමෙව ච,
ආපොනාමානි එතානි, ආගතානි තතො තතො.
එත්‌ථ ච ‘‘වාලග්‌ගෙසු ච කෙපුකෙ. පිවිතඤ්‌ච තෙසං භුසං හොති පානී’’තිආදයො පයොගා දස්‌සෙතබ්‌බා.
ථභි ඛභි පටිබද්‌ධෙ ථම්‌භති, විත්‌ථම්‌භති. ඛම්‌භති, වික්‌ඛම්‌භති. ථම්‌භො. ථද්‌ධො, උපත්‌ථම්‌භො. උපත්‌ථම්‌භිනී. වික්‌ඛම්‌භො. වික්‌ඛම්‌භිතකිලෙසො.
ජභ ජභි ගත්‌තවිනාමෙ. ජභති. ජම්‌භති, විජම්‌භති. විජම්‌භනං, විජම්‌භිතා. විජම්‌භන්‌තො, විජම්‌භමානො, විජම්‌භිතො.
සබ්‌භ කථනෙ. සබ්‌භති.
වබ්‌භ භොජනෙ. වබ්‌භති.
ගබ්‌භ ධාරණෙ. ගබ්‌භති. ගබ්‌භො.
එත්‌ථ ගබ්‌භොති මාතුකුච්‌ඡිපි වුච්‌චති කුච්‌ඡිගතපුත්‌තොපි. තථා හි ‘‘යමෙකරත්‌තිං පඨමං, ගබ්‌භෙ වසති මාණවො’’ති එත්‌ථ මාතුකුච්‌ඡි ‘‘ගබ්‌භො’’ති වුච්‌චති. ‘‘ගබ්‌භො මෙ දෙව පතිට්‌ඨිතො. ගබ්‌භො ච පතිතො ඡමා’’ති ච එත්‌ථ පන කුච්‌ඡිගතපුත්‌තො. අපිච ගබ්‌භොති ආවාසවිසෙසො. ‘‘ගබ්‌භං පවිට්‌ඨො’’තිආදීසු හි ඔවරකො ‘‘ගබ්‌භො’’ති වුච්‌චති.
රභ රාභස්‌සෙ. ආපුබ්‌බො රභ හිංසාකරණවායමනෙසු. රාභස්‌සං රාභසභාවො. තංසමඞ්‌ගිනො පන පාළියං ‘‘චණ්‌ඩා රුද්‌ධා රභසා’’ති එවං ආගතා.
තත්‌ථ රභසාති කරණුත්‌තරියා. රභති, ආරභති, සමාරභති, ආරම්‌භති. රභසො. ආරම්‌භො. සමාරම්‌භො, ආරභන්‌තො. සමාරභන්‌තො. ආරද්‌ධං මෙ වීරියං. සාරම්‌භං. අනාරම්‌භං. සාරම්‌භො තෙ න විජ්‌ජති. පකාරණාරම්‌භො. වීරියාරම්‌භො. ආරභිතුං. ආරභිත්‌වා. ආරබ්‌භ.
එත්‌ථ වීරියාරම්‌භොති වීරියසඞ්‌ඛාතො ආරම්‌භො. ආරම්‌භසද්‌දො කම්‌මෙ ආපත්‌තියං ක්‍රියාය වීරියෙ හිංසාය විකොපනෙති අනෙකෙසු අත්‌ථෙසු ආගතො.
‘‘යං කිඤ්‌චි දුක්‌ඛං සම්‌භොභි, සබ්‌බං ආරම්‌භපච්‌චයා;
ආරම්‌භානං නිරොධෙන, නත්‌ථි දුක්‌ඛස්‌ස සම්‌භවො’’ති
එත්‌ථ හි කම්‌මං ආරම්‌භොති ආගතං. ‘‘ආරම්‌භති ච විප්‌පටිසාරී ච හොතී’’ති එත්‌ථ ආපත්‌ති. ‘‘මහායඤ්‌ඤා මහාරම්‌භා, න තෙ හොන්‌ති මහප්‌ඵල්‌ලා’’ති එත්‌ථ යූපුස්‌සාපනාදික්‍රියා. ‘‘ආරම්‌භථ නික්‌කමථ, යුඤ්‌ජථ බුද්‌ධසාසනෙ’’ති එත්‌ථ වීරියං. ‘‘සමණං ගොතමං උද්‌දිස්‌ස පාණං ආරම්‌භන්‌තී’’ති එත්‌ථ හිංසා. ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්‌භා පටිවිරතො හොතී’’ති එත්‌ථ ඡෙදනභඤ්‌ජනාදිකං විකොපනං. ඉච්‌චෙවං –
විකොපනෙ ච ආරම්‌භ-සද්‌දො හොතීති නිද්‌දිසෙ;
ලභ ලාභෙ. ලභති, ලබ්‌භති. ලාභො, ලද්‌ධං, අලත්‌ථ, අලත්‌ථුං.
සුභ දිත්‌තියං. සොභති. සොභා, සොභනං, සොභිතො.
ඛුභ සඤ්‌චලනෙ. ඛොභති, සඞ්‌ඛොභති. හත්‌ථිනාගෙ පදින්‌නම්‌හි, ඛුබ්‌භිත්‌ථ නගරං තදා. ඛොභා, සඞ්‌ඛොභො.
නභ තුභ හිංසායං. නභති. තුභති.
සම්‌භ විස්‌සාසෙ. සම්‌භති. සම්‌භත්‌ති, සම්‌භත්‌තො.
ලුභ විමොහනෙ. ලොභති, පලොභති. ථුල්‌ලකුමාරීපලොභනං. කාරිතෙ පන ‘‘ලොභෙති, පලොභෙති, පලොභෙත්‌වා’’ති රූපානි භවන්‌ති. දිවාදිගණං පන පත්‌වා ගිද්‌ධියත්‌ථෙ ‘‘ලුබ්‌භතී’’ති රූපං භවති.
දභි ගන්‌ථනෙ. දම්‌භති. දම්‌භනං.
රුභි නිවාරණෙ. රුම්‌භති, සන්‌නිරුම්‌භති. සන්‌නිරුම්‌භො, සන්‌නිරුම්‌භිත්‌වා.
උභ උබ්‌භ උම්‌භ පූරණෙ. උභති. උබ්‌භති. උම්‌භති. උභනා. උබ්‌භනා. උම්‌භනා. ඔභො. කෙටුභං. උබ්‌භං. කුම්‌භො. කුම්‌භී. කාරිතෙ ‘‘ඔභෙති. උබ්‌භෙති. උම්‌භෙතී’’ති රූපානි භවන්‌ති.
තත්‌ථ කෙටුභන්‌ති ක්‍රියාකප්‌පවිකප්‌පො කවීනං උපකාරියසත්‌ථං. ඉදං පනෙත්‌ථ නිබ්‌බචනං කිටෙති ගමෙති ක්‍රියාදිවිභාගං, තං වා අනවසෙසපරියාදානතො කෙටෙන්‌තො ගමෙන්‌තො ඔභෙති පූරෙතීති කෙටුතං කිටඋභධාතුවසෙන. උබ්‌භති උබ්‌භෙති පූරෙතීති උබ්‌භං, පූරණන්‌ති අත්‌ථො. චරියාපිටකෙපි හි ඊදිසී සද්‌දගති දිස්‌සති, තං යථා? ‘‘මහාදානං පවත්‌තෙසි, අච්‌චුබ්‌භං සාගරූපම’’න්‌ති. තත්‌ථ ච අච්‌චුබ්‌භන්‌ති අතිවිය යාචකානං අජ්‌ඣාසයං පූරණං. අක්‌ඛුම්‌භන්‌තිපි පාඨො. කුම්‌භොති කං වුච්‌චති උදකං, තෙන උබ්‌භෙතබ්‌බොති කුම්‌භො, සො එව ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගවසෙන කුම්‌භී. එත්‌ථ ච ‘‘කුම්‌භී ධොවති ඔනතො’’ති පයොගො.
කුම්‌භසද්‌දො ඝටෙ හත්‌ථි-සිරොපිණ්‌ඩෙ දසම්‌බණෙ;
පවත්‌තතීති විඤ්‌ඤෙය්‍යො, විඤ්‌ඤුනා නයදස්‌සිනා.
භකාරන්‌තධාතුරූපානි.
මකාරන්‌තධාතු
මා මානෙ සද්‌දෙ ච. මාති. මාතා. එත්‌ථ මාතාති ජනිකා වා චූළමාතා වා මහාමාතා වා.
මූ බන්‌ධනෙ. මවති. කියාදිගණස්‌ස පනස්‌ස ‘‘මුනාතී’’ති රූපං.
මෙ පටිදානආදානෙසු. මෙති, මයති. මෙධා.
එත්‌ථ මෙධාති පඤ්‌ඤා. සා හි සුඛුමම්‌පි අත්‌ථං ධම්‌මඤ්‌ච ඛිප්‌පමෙව මෙති ච ධාරෙති චාති මෙධාති වුච්‌චති. එත්‌ථ පන මෙතීති ගණ්‌හාති. තථා හි අට්‌ඨසාලිනියං වුත්‌තං ‘‘අසනි විය සිලුච්‌චයෙ කිලෙසෙ මෙධති හිංසතීති මෙධා, ඛිප්‌පං ගහණධාරණට්‌ඨෙන වා මෙධා’’ති. සඞ්‌ගමත්‌ථවාචකස්‌ස පන මෙධධාතුස්‌ස වසෙන මෙධති සීලසමාධිආදීහි සද්‌ධම්‌මෙහි සිරියා ච සඞ්‌ගච්‌ඡතීති මෙධාති අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. එත්‌ථෙතං වුච්‌චති –
මෙධාසද්‌දස්‌ස නිප්‌ඵත්‌තිං, ජඤ්‌ඤා සුගතසාසනෙ’’ති.
ඔමා සාමත්‌ථියෙ. සාමත්‌ථියං සමත්‌ථභාවො. අලුත්‌තන්‌තොයං ධාතු, ඔමාති, ඔමන්‌ති.
අත්‍රායං පාළි ‘‘ඔමාති භන්‌තෙ භගවා ඉද්‌ධියා මනොමයෙන කායෙන බ්‍රහ්‌මලොකං උපසඞ්‌කමිතු’’න්‌ති. තත්‌ථ ඔමාතීති පහොති සක්‌කොති.
තිමු අද්‌දභාවෙ. අද්‌දභාවො තින්‌තභාවො. තෙමති. තින්‌තො, තෙමියො. තෙමිතුකාමා තෙමිංසු.
එත්‌ථ තෙමියොති එවංනාමකො කාසිරඤ්‌ඤො පුත්‌තො බොධිසත්‌තො. සො හි රඤ්‌ඤො චෙව මහාජනස්‌ස ච හදයං තෙමෙන්‌තො අද්‌දභාවං පාපෙන්‌තො සීතලභාවං ජනෙන්‌තො ජාතොති ‘‘තෙමියො’’ති වුච්‌චති.
නිතමි කිලමනෙ. නිතම්‌මති. හදයං දය්‌හතෙ නිතම්‌මාමි.
චමු ඡමු ජපු ඣමු උමු ජිමු අදනෙ. චමති. චමූ. චමූති සෙනා. ඡමති. ජමති. ඣමති. උමති. ජෙමති.
කමු පදවික්‌ඛෙපෙ. පදවික්‌ඛෙපො පදසා ගමනං. ඉදං පන වොහාරසීසමත්‌තං වචනං, තස්‌මා ‘‘නාස්‌ස කායෙ අග්‌ගි වා විසං වා සත්‌ථං වා කමතී’’තිආදීසු අපදවික්‌ඛෙපත්‌ථොපි ගහෙතබ්‌බො. කමති. චඞ්‌කමති, අතික්‌කමති. අභික්‌කමති. පටික්‌කමති. පක්‌කමති. පරක්‌කමති. වික්‌කමති. නික්‌කමති. සඞ්‌කමති. සඞ්‌කමනං. සඞ්‌කන්‌ති. කමනං. චඞ්‌කමනං. අතික්‌කමො. අභික්‌කමො. පටික්‌කමො. පක්‌කමො. වික්‌කමො. නික්‌කමො. අතික්‌කන්‌තො පුරිසො. අභික්‌කන්‌තා රත්‌ති. නික්‌ඛමති. අභිනික්‌ඛමති. කාරිතෙ නික්‌ඛාමෙති. අඤ්‌ඤානිපි යොජෙතබ්‌බානි. යස්‌මා පනායං ධාතු චුරාදිගණං පත්‌වා ඉච්‌ඡාකන්‌ති යත්‌ථෙසු වත්‌තති, තස්‌මා තෙපි අත්‌ථෙ උපසග්‌ගවිසෙසිතෙ කත්‌වා ඉධ අභික්‌කන්‌තසද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරං වත්‌තබ්‌බම්‌පි අවත්‌වා උපරි චුරාදිගණෙයෙව කථෙස්‌සාම.
යමු උපරමෙ. උපරමො විරමනං. යමභි. යමො. ‘‘පරෙ ච න විජානන්‌ති, මයමෙත්‌ථ යමාමසෙ’’ති ඉදමෙත්‌ථ නිදස්‌සනං. තත්‌ථ යමාමසෙති උපරමාම, නස්‌සාම, මරාමාති අත්‌ථො.
නම බහුත්‌තෙ සද්‌දෙ. බහුත්‌තො සද්‌දො නාම උග්‌ගතසද්‌දො. නමති.
අම දම හම්‌ම මිම ඡම ගතිම්‌හි. අමති. දමති. හම්‌මති. මිමති. ඡමති. ඡමා.
ඡමාති පථවී. ඡමාසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො දට්‌ඨබ්‌බො, ‘‘න ඡමායං නිසීදිත්‌වා ආසනෙ නිසින්‌නස්‌ස අගිලානස්‌ස ධම්‌මං දෙසෙස්‌සාමීති සික්‌ඛා කරණීයා’’ති ච ‘‘ඡමායං පරිවත්‌තාමි වාරිචරොව ඝම්‌මෙ’’ති ච පයොගදස්‌සනතො. සො ච ඛො සත්‌තහි අට්‌ඨහි වා විභත්‌තීහි ද්‌වීසු ච වචනෙසු යොජෙතබ්‌බො. ඡමන්‌ති ගච්‌ඡන්‌ති එත්‌ථාති ඡමා.
ධම සද්‌දග්‌ගිසං යොගෙසු. ධමධාතු සද්‌දෙ ච මුඛවාතෙන සද්‌ධිං අග්‌ගිසංයොගෙ ච වත්‌තති. තත්‌ථ පඨමත්‌ථෙ ‘‘සඞ්‌ඛං ධමති. සඞ්‌ඛධමකො. භෙරිං ධමති. භෙරිධමකො. ධමෙ ධමෙ නාතිධමෙ’’ති පයොගො. දුතියත්‌ථෙ ‘‘අග්‌ගිං ධමති. සමුට්‌ඨාපෙති අත්‌තානං, අණුං අග්‌ගිංව සන්‌ධම’’න්‌ති පයොගො.
භාම කොධෙ. භාමති.
නමු නමනෙ. නමති. නමො. නතං, නමනං. නති. නමං. නමමානො. නමන්‌තො. නමිතො. නාමං. නාමිතං. නමිතුං. නත්‌වා, නත්‌වාන. නමිත්‌වා, නමිත්‌වාන, නමිතුන. කාරිතෙ ‘‘නාමෙති, නාමයති. නාමෙත්‌වා. නාමයිත්‌වා’’ති රූපානි භවන්‌ති. තත්‍ර හි ‘‘නමති නමිත්‌වා’’ති එවංපකාරානි පදානි නමනත්‌ථෙ වන්‌දනායඤ්‌ච දට්‌ඨබ්‌බානි, ‘‘නමො නත්‌වා’’ති එවංපකාරානි පන වන්‌දනායමෙව. අත්‍රායමුපලක්‌ඛණමත්‌තා පයොගරචනා –
රුක්‌ඛො ඵලී ඵලභාරගරුතාය නමිත්‌වාන භිජ්‌ජති;
වුද්‌ධො ජරාජජ්‌ජරතාය නමති නමිත්‌වා ගච්‌ඡති;
සද්‌ධො බුද්‌ධං නමති නමිත්‌වා ගච්‌ඡති;
නමො බුද්‌ධස්‌ස සත්‌ථාරං නත්‌වාන අගමාසීති;
එත්‌ථ නමොති පදං නිපාතෙසුපි ලබ්‌භති. තෙන හි පච්‌චත්‌තොපයොගවචනානි අභින්‌නරූපානි දිස්‌සන්‌ති ‘‘දෙවරාජ නමො ත්‍යත්‌ථු. නමො කත්‌වා මහෙසිනො’’ති. උපසග්‌ගෙහිපි අයං යොජෙතබ්‌බා ‘‘පණමති, පණාමො, උණ්‌ණමති, උණ්‌ණති’’ ඉච්‌චාදිනා.
ඛමු සහනෙ. ඛමති. ඛන්‌ති. ඛමො, ඛමනං, එවං භාවෙ. කත්‌තරි පන ‘‘ඛන්‌තා. ඛමිතා. ඛමො හොති සීතස්‌සපි උණ්‌හස්‌සපී’’ති පයොගා.
සම අදස්‌සනෙ. සමති, වූපසමති අග්‌ගි.
යම පරිවෙසනෙ. යමති. යමො. යමරාජා.
සම සද්‌දෙ. සමති.
සම ථම වෙලම්‌බෙ. සමති. ථමති.
වායම ඊහායං. වායමති. වායාමො.
රමු කීළායං. රමති. විරමති. පටිවිරමති. උපරමති. ආරති. විරති. පටිවිරති. උපරති. වෙරමණි. විරමණං. රති. රමණං. රතො. ආරතො විරතො පටිවිරතො. උපරතො, උපරමො. ආරාමො.
වමු උග්‌ගිරණෙ. වමති. වමථු. වම්‌මිකො.
ධීරත්‌ථු තං විසං වන්‌තං, යමහං ජීවිතකාරණා;
වන්‌තං පච්‌චාවමිස්‌සාමි, මතං මෙ ජීවිතා වරං.
තත්‌ථ වම්‌මිකොති වමතීති, වන්‌තකොති, වන්‌තුස්‌සයොති, වන්‌තසිනෙහසම්‌බන්‌ධොති වම්‌මිකො. සො හි අහිනකුලඋන්‌දූරඝරගොළිකාදයො නානප්‌පකාරෙ පාණකෙ වමතීති වම්‌මිකො. උපචිකාහි වන්‌තකොති වම්‌මිකො. උපචිකාහි වමිත්‌වා මුඛතුණ්‌ඩකෙන උක්‌ඛිත්‌තපංසුචුණ්‌ණෙන කටිප්‌පමාණෙනපි පොරිසප්‌පමාණෙනපි උස්‌සිතොති වම්‌මිකො. උපචිකාහි වන්‌තඛෙළසිනෙහෙන ආබද්‌ධතාය සත්‌තසත්‌තාහං දෙවෙ වස්‌සන්‌තෙපි න විප්‌පකිරයති, නිදාඝෙපි තතො පංසුමුට්‌ඨිං ගහෙත්‌වා තස්‌මිං මුට්‌ඨිනා පීළියමානෙ සිනෙහොව නික්‌ඛමති, එවං වන්‌තසිනෙහසම්‌බන්‌ධොති වම්‌මිකො.
එත්‌ථ පන ‘‘භගවා, හිමවා’’තිආදීනි පදානි න කෙවලං වන්‌තුපච්‌චයවසෙනෙව නිප්‌ඵාදෙතබ්‌බානි, අථ ඛො වමුධාතුවසෙනපි නිප්‌ඵාදෙතබ්‌බානි, තෙනාහ විසුද්‌ධිමග්‌ගකාරකො ‘‘යස්‌මා පන තීසු භවෙසු තණ්‌හාසඞ්‌ඛාතං ගමනමනෙන වන්‌තං, තස්‌මා ‘‘භවෙසු වන්‌තගමනො’ති වත්‌තබ්‌බෙ භවසද්‌දතො භකාරං, ගමනසද්‌දතො ගකාරං, වන්‌තසද්‌දතො වකාරඤ්‌ච දීඝං කත්‌වා ආදාය භගවාති වුච්‌චති, යථා ලොකෙ ‘මෙහනස්‌ස ඛස්‌ස මාලා’ති වත්‌තබ්‌බෙ මෙඛලා’’ති වදතා නිරුත්‌තිනයෙන සද්‌දසිද්‌ධි දස්‌සිතා.
එත්‌ථ, සියා ‘‘විසමමිදං නිදස්‌සනං, යෙන ‘මෙහනස්‌ස ඛස්‌ස මාලා’ති එත්‌ථ මෙකාරඛකාරලාකාරානං කමතො ගහණං දිස්‌සති, ‘‘භවෙසු වන්‌තගමනො’ති එත්‌ථ පන භකාරවකාරගකාරානං කමතො ගහණං න දිස්‌සතී’’ති? සච්‌චං, ඉධ පන ‘‘අග්‌ගාහිතො, විජ්‌ජාචරණසම්‌පන්‌නො’’තිආදීසු විය ගුණසද්‌දස්‌ස පරනිපාතවසෙන ‘‘භවෙසු ගමනවන්‌තො’’ති වත්‌තබ්‌බෙපි එවමවත්‌වා සද්‌දසත්‌ථෙ යෙභුය්‍යෙන ගුණසද්‌දානං පුබ්‌බනිපාතභ්‌වස්‌ස ඉච්‌ඡිතත්‌තා සද්‌දසත්‌ථවිදූනං කෙසඤ්‌ච විඤ්‌ඤූනං මනං තොසෙතුං ‘‘භගවා’’ති පදෙ අක්‌ඛරක්‌කමං අනපෙක්‌ඛිත්‌වා අත්‌ථමත්‌තනිදස්‌සනවසෙන ‘‘ආහිතග්‌ගි, සම්‌පන්‌නවිජ්‌ජාචරණො’’තිආදීනි විය පුබ්‌බනිපාතවසෙන ‘‘භවෙසු වන්‌තගමනො’’ති වුත්‌තං. ඊදිසස්‌මිඤ්‌හි ඨානෙ ‘‘ආහිතග්‌ගී’’ති වා ‘‘අග්‌ගාහිතො’’ති වා ‘‘ඡින්‌නහත්‌ථො’’ති වා ‘‘හත්‌ථච්‌ඡින්‌නො’’ති වා පදෙසු යථා තථා ඨිතෙසුපි අත්‌ථස්‌ස අයුත්‌ති නාම නත්‌ථි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං සමානත්‌ථත්‌තා තෙසං සද්‌දානං.
වෙදජාතොතිආදීසු පන ඨානෙසු අත්‌ථෙවාති දට්‌ඨබ්‌බං. එවං විසුද්‌ධිමග්‌ගෙ ‘‘භගවා’’ති පදස්‌ස වමුධාතුවසෙනපි නිප්‌ඵත්‌ති දස්‌සිතා, තට්‌ටීකායම්‌පි ච දස්‌සිතා ‘‘භගෙ වමීති භගවා. භාගෙ වමීති භගවා’’ති. නිබ්‌බචනං පන එවං වෙදිතබ්‌බං – භගසඞ්‌ඛාතං සිරිං ඉස්‌සරියං යසඤ්‌ච වමි උග්‌ගිරි ඛෙළපිණ්‌ඩං විය අනපෙක්‌ඛො ඡඩ්‌ඩයීති භගවා. අථ වා භානි නාම නක්‌ඛත්‌තානි, තෙහි සමං ගච්‌ඡන්‌ති පවත්‌තන්‌තීති භගා, සිනෙරුයුගන්‌ධරඋත්‌තරකුරුහිමවන්‌තාදිභාජනලොකා, විසෙසසන්‌නිස්‌සයසොභාකප්‌පට්‌ඨියභාවතො. තෙපි භගවා වමි තන්‌නිවාසිසත්‌තාවාසසමතික්‌කමනතො තප්‌පටිබද්‌ධඡන්‌දරාගප්‌පහානෙන පජහීති භගවා.
පහාසි ලොකචිත්‌තඤ්‌ච, සුගතො භගවා තතො.
තථා ඛන්‌ධායතනධාතාදිභෙදෙ ධම්‌මකොට්‌ඨාසෙ සබ්‌බං පපඤ්‌ච සබ්‌බං යොගං සබ්‌බං ගන්‌ථං සබ්‌බං සංයොජනං සමුච්‌ඡින්‌දිත්‌වා අමතං ධාතුං සමධිගච්‌ඡන්‌තො වමි උග්‌ගිරි අනපෙක්‌ඛො ඡඩ්‌ඩයි න පච්‌චාවමීති භගවා. අථ වා සබ්‌බෙපි කුසලාකුසලෙ සාවජ්‌ජානවජ්‌ජෙ හීනප්‌පණීතෙ කණ්‌හසුක්‌කසප්‌පටිභාගෙ ධම්‌මෙ අරියමග්‌ගඤාණමුඛෙන වමි උග්‌ගිරි අනපෙක්‌ඛො පරිච්‌චජි පජහීති භගවා.
ඛන්‌ධායතනධාතාදී, ධම්‌මභෙදා මහෙසිනා;
කණ්‌හසුක්‌කා යතො වන්‌තා, තතොපි බගවා මතො.
ජාතකට්‌ඨකථායං පන හිමවාති පදස්‌ස වමුධාතුවසෙනපි නිප්‌ඵත්‌ති දස්‌සිතා. තථා හි සම්‌භවජාතකට්‌ඨකථායං ‘‘හිමවාති හිමපාතසමයෙ හිමයුත්‌තොති හිමවා. ගිම්‌හකාලෙ හිමං වමතීති හිමවා’’ති වුත්‌තං. එවං ජාතකට්‌ඨකථායං ‘‘හිමවා’’ති පදස්‌ස වමුධාතුවසෙනපි නිප්‌ඵත්‌ති දස්‌සිතා, අයං නයො ඊදිසෙසු ඨානෙසුපි නෙතබ්‌බො. ‘‘ගුණවාගණවා’’තිආදීසු පන න නෙතබ්‌බො. යදි නයෙය්‍ය, ‘‘ගුණවා ගණවා’’ති පදානං ‘‘නිග්‌ගුණො පරිහීනගුණො’’ති එවමාදිඅත්‌ථො භවෙය්‍ය, තස්‌මා අයං නයො සබ්‌බත්‌ථපි න නෙතබ්‌බො. එත්‌ථ සියා ‘‘යදි ‘‘භගවා’තිආදිපදානං වමුධාතුවසෙන නිප්‌ඵත්‌ති හොති, කථං ‘‘භගවන්‌තො, භගවන්‌ත’’න්‌තිආදීනි සිජ්‌ඣන්‌තී’’ති? යථා ‘‘භගවා’’ති පදං නිරුත්‌තිනයෙන සිජ්‌ඣති, තථා තානිපි තෙනෙව සිජ්‌ඣන්‌ති. අචින්‌තෙය්‍යො හි නිරුත්‌තිනයො කෙවලං අත්‌ථයුත්‌තිපටිබන්‌ධමත්‌තොව, අත්‌ථයුත්‌තියං සති නිප්‌ඵාදෙතුමසක්‌කුණෙය්‍යානිපි රූපානි අනෙනෙව සිජ්‌ඣන්‌ති. එත්‌ථ ච යං නිරුත්‌තිලක්‌ඛණං ආහරිත්‌වා දස්‌සෙතබ්‌බං සියා, තං උපරි රූපනිප්‌ඵාදනාධිකාරෙ උදාහරණෙහි සද්‌ධිං පකාසෙස්‌සාම.
ඉධ සාරමතෙ මුනිරාජමතෙ,
පරමං පටුතං සුජනො පිහයං;
විපුලත්‌ථධරං ධනිනීතිමිමං,
සතතං භජතං මතිසුද්‌ධකරං.
ඉති නවඞ්‌ගෙ සාට්‌ඨකථෙ පිටකත්‌තයෙ බ්‍යප්‌පථගතීසු විඤ්‌ඤුනං
කොසල්‌ලත්‌ථාය කතෙ සද්‌දනීතිප්‌පකරණෙ
සරවග්‌ගපඤ්‌චකන්‌තිකො නාම ධාතුවිභාගො
පන්‌නරසමො පරිච්‌ඡෙදො.
No comments:
Post a Comment