නමො තස්‌ස භගවතො අරහතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස.
අභිධානප්‌පදීපිකාටීකා
ගන්‌ථාරම්‌භ
නිස්‌සෙසගුණයුත්‌තස්‌ස, තස්‌ස නත්‌වා මහෙසිනො.
සත්‌ථන්‌තරා සමාදාය, සාරං සබ්‌බධරා තථා;
කරිය්‍යතෙ’භිධානප්‌ප-දීපකස්‌සත්‌ථවණ්‌ණනා.
පණාමාදිවණ්‌ණනා
[ක] ඉධායං ගන්‌ථකාරො පඨමමත්‌තනො පරෙසම්‌පි සම්‌මා හිතත්‌ථනිප්‌ඵාදනත්‌ථං පුඤ්‌ඤසම්‌පද’මාචිනොති ‘‘තථාගතො’’ච්‌චාදිනා. තත්‌ථ කරුණාකරො මහාකරුණාය උප්‌පත්‌තිට්‌ඨානභූතො යො තථාගතො භගවා කරොපයාතං අත්‌තනො හත්‌ථගතං සුඛප්‌පදං සුඛස්‌ස පතිට්‌ඨානභූතං සුඛකාරණං වා සුඛදායකං වා පදං නිබ්‌බානං ඔසජ්‌ජ චජිත්‌වා කලිසම්‌භවෙ දුක්‌ඛකාරණභූතෙ භවෙ සංසාරෙ කෙවලදුක්‌කරං සුකරෙනාසම්‌මිස්‌සං අච්‌චන්‌තදුක්‌කරං පඤ්‌චවිධපරිච්‌චාගාදිකං කරං කරොන්‌තො පරත්‌ථං පරෙසමත්‌ථංයෙව අකා කතවා, තමෙදිසං තථාගතං අහං නමාමි.
[ඛ] යඤ්‌ච ධම්‌මං ජරාරුජාදිමුත්‌තා ජරාරොගාදීහි විමුත්‌තා මුනිකුඤ්‌ජරා මුනිසෙට්‌ඨා භගවන්‌තො අපූජයුං පූජිතවන්‌තො, තථා උත්‌තරෙ උත්‌තමෙ සත්‌තානං වා සංසාරමහොඝපක්‌ඛන්‌දානං තතො උත්‌තරණසමත්‌ථෙ යහිං තරෙ යස්‌මිං ධම්‌මප්‌ලවෙ ඨිතා සම්‌මාපටිපජ්‌ජනවසෙන ආරූළ්‌හා නරානරා මනුස්‌සා ච දෙවා ච තිවට්‌ටම්‌බුනිධිං කිලෙසකම්‌මවිපාකවට්‌ටසඞ්‌ඛාතෙහි තීහි වට්‌ටෙහි ආකුලිතං සංසාරමහම්‌බුරාසිං තරිංසු තිණ්‌ණා, අඝප්‌පහං කිලෙසප්‌පහානකරං, සංසාරදුක්‌ඛප්‌පහානකරං වා තං ධම්‌මමපි අහං නමාමි.
[ග] මුනින්‌දොරසසූනුතං භගවතො උරෙ සම්‌භවධම්‌මදෙසනාය අරියභාවප්‌පත්‌තතාය මුනින්‌දස්‌ස ඔරසපුත්‌තභාවං ගතං පත්‌තං නුතං කිලෙසඛෙපනකං සුපුඤ්‌ඤඛෙත්‌තං පුඤ්‌ඤත්‌ථිකානං පුඤ්‌ඤබීජවිරුහනට්‌ඨානං සුඛෙත්‌තභූතං භුවනෙ ලොකෙ සුතං විස්‌සුතං , සුතධරං වා කිලෙසසවනාභාවෙන අස්‌සුතං අපාණොපි පාණො කරීයිත්‌ථාති පාණීකතො, පාතිමොක්‌ඛසංවරො, සොව සංවරො එතස්‌සත්‌ථීති පාණීකතසංවරො, තං පාණීකතසංවරං, වරං සීලාදිගුණෙහි සදෙවකෙහි ලොකෙහි පත්‌ථනීයං. ‘‘දෙවාපි තස්‌ස පිහයන්‌ති තාදිනො’’ති [උදා. 27] හි වුත්‌තං. සදා සබ්‌බස්‌මිං කාලෙ ගුණොඝෙන සීලාදිගුණසමූහෙන නිරන්‌තරන්‌තරං අවිච්‌ඡින්‌නමානසං, පරිපුණ්‌ණචිත්‌තං වා ගණම්‌පි අට්‌ඨන්‌නං අරියපුග්‌ගලානං සමූහං අපි අහං නමාමීති එවමෙත්‌ථ තිණ්‌ණම්‌පි සඞ්‌ඛෙපතො අත්‌ථයොජනා දට්‌ඨබ්‌බා.
[ඝ-ඞ] එවං පුඤ්‌ඤසම්‌පදමාචිනිත්‌වා කිමභිමතං සාධනීයමිච්‌චාහ ‘‘පකාසිස්‌සමභිධානප්‌පදීපික’’න්‌ති. බුද්‌ධාදීනමභිධානානං සරූපවසෙන, ලිඞ්‌ගවසෙන ච පරිදීපනතො පකාසනතො ‘‘අභිධානප්‌පදීපික’’න්‌ති ලද්‌ධනාමං සත්‌ථං පකාසිස්‌සං අන්‌තොභාවෙන නිප්‌ඵන්‌නං බහිභාවෙන පකාසිස්‌සං. අන්‌තොභාවස්‌ස හි බහිභාවමපෙක්‌ඛිත්‌වා භාවිතමුපපන්‌නං. නනු සන්‌තෙව පුබ්‌බාචරියානං නාමලිඞ්‌ගප්‌පකාසනාන්‍යමරකොසතිකණ්‌ඩොප්‌පලින්‍යාද්‍යභිධානසත්‌ථානි, පාණිනි බ්‍යාඩිවරරුචිචන්‌දගොමි රුද්‌දවාමනාදිවිහිතානි ච ලිඞ්‌ගසත්‌ථානි, තතො කිමිදමුච්‌චතෙ ඉච්‌චාහ ‘‘නාමලිඞ්‌ගානි බුද්‌ධභාසිතස්‌සාරහානි දස්‌සයන්‌තො’’ති. එතෙන සන්‌තෙස්‌වපි පුබ්‌බාචරියානං සත්‌ථෙසු යස්‌මා න තෙසු නාමලිඞ්‌ගානි බුද්‌ධවචනානුරූපානි හොන්‌ති , තස්‌මා තදනුරූපානි නාමලිඞ්‌ගානි දස්‌සයන්‌තො අභිධානසත්‌ථං පකාසිස්‌සාමීති එතමත්‌ථං දීපෙති. නම්‍යතෙ අභිධීයතෙ අත්‌ථො අනෙනාති නාමං, සද්‌දසත්‌ථෙ නමුධාතුවසෙන. ලිඞ්‌ගයතෙ ‘‘ඉත්‌ථියමතො ආපච්‌චයො’’ත්‍යාදිනා විභජ්‌ජතෙති, ඉත්‌ථාදයො වානෙන ලිඞ්‌ගීයන්‌තෙ බ්‍යඤ්‌ජීයන්‌තෙති ලිඞ්‌ගං, ඉත්‌ථිපුමනපුංසකං. කිමෙතස්‌ස අභිධානසත්‌ථස්‌ස කරණෙ පයොජනන්‌ති පුච්‌ඡායං යස්‌මිං සති තං සොතාරො සොතුමුස්‌සහන්‌ති, තං දස්‌සෙතුමාහ ‘‘නාමලිඞ්‌ගෙස්‌වි’’ච්‌චාදි. යතො බුද්‌ධවචනෙ පටුනො භාවො පාටවං, තදෙව අත්‌ථො පයොජනං, තං ඉච්‌ඡන්‌තීති පාටවත්‌ථිනො, තෙසං පාටවත්‌ථීනං සොතූනං නාමලිඞ්‌ගෙසු කොසල්‌ලං කුසලතා ඡෙකභාවො බුද්‌ධවචනෙ මහබ්‌බලං අත්‌ථස්‌ස නිච්‌ඡයකාරණං හොති, අතො තස්‌මා කාරණා බුද්‌ධභාසිතස්‌සාරහානි නාමලිඞ්‌ගානි දස්‌සයන්‌තො අභිධානප්‌පදීපිකං සත්‌ථං පකාසිස්‌සන්‌ති සම්‌බන්‌ධො.
[ච] ඉදානි සත්‌ථලහුභාවත්‌ථමාහ ‘‘භිය්‍යො’’ච්‌චාදි. භිය්‍යො බාහුල්‌ලෙන රූපන්‌තරා රූපභෙදෙන ඉත්‌ථිපච්‌චයපුම්‌භාවාදිකාරියකතෙන ථීපුන්‌නපුංසකං ඤෙය්‍යං, සො ච නාමානං නාමවිසෙසනස්‌ස, නාමපරාමසිසබ්‌බනාමසද්‌දස්‌ස ච ඤෙය්‍යො පකාරන්‌තරාභාවා. තත්‍ර නාමානං රූපභෙදො යථා – ඡුරිකා සත්‍ය’සිපුත්‌ති [අභිධාන 392 ගාථා]. අසි ඛග්‌ගො ච සායකො [අභිධාන 391 ගාථා]. පානීයං සලිලං දකන්‌ති [අභිධාන 661 ගාථා]. නාමවිසෙසනස්‌ස යථා – නිසීථො මජ්‌ඣිමා රත්‌තීති [අභිධාන 70 ගාථා]. නාමපරාමසිසබ්‌බනාමසද්‌දස්‌ස යථා – ආකඞ්‌ඛා රුචි වුත්‌තා සා, ත්‌වධිකා ලාලසා ද්‌විසූති [අභිධාන 163 ගාථා]. සාහචරියෙන නියතලිඞ්‌ගෙනාවිප්‌පයොගතො ථීපුන්‌නපුංසකං ඤෙය්‍යං. කත්‌ථචීති යත්‍ර රූපභෙදො නත්‌ථි, තං යථා – මරීචි මිගතණ්‌හිකා [අභිධාන 65 ගාථා]. රංසිමා භාකරො භානු [අභිධාන 63 ගාථා]. ආපො පයො ජලං වාරි [අභිධාන 661 ගාථා]. මරීඣාදයො හ්‍යභින්‌නරූපත්‌තා ලිඞ්‌ගන්‌තරෙපි සම්‌භාවියන්‌තෙහි නියතලිඞ්‌ගෙහි මිගතණ්‌හිකාභාකරජලාදිසද්‌දෙහි සාහචරියෙන තංලිඞ්‌ගෙ නිච්‌ඡීයන්‌තෙ. ආහච්‌චවිධානෙන ඉත්‌ථිපුමනපුංසකානං විසෙසෙත්‌වා කථනෙන ථීපුන්‌නපුංසකං ඤෙය්‍යං. ක්‌වචීති යත්‍ර න රූපභෙදො ලිඞ්‌ගනිණ්‌ණයස්‌ස නිමිත්‌තං, න ච සාහචරියං ලිඞ්‌ගභෙදොභිමතො, නෙකමෙව වා ලිඞ්‌ගමිච්‌ඡතෙ, තං යථා – වල්‌ලරී මඤ්‌ජරී නාරී [අභිධාන 550 ගාථා]. විටපො විටභීත්‌ථියං [අභිධාන 547 ගාථා]. භීතිත්‌ථී භයමුත්‌තාසො [අභිධාන 166 ගාථා]. වජිරං පුන්‌නපුංසකෙච්‌චාදි [අභිධාන 24 ගාථා].
[ඡ] ඉදානි රූපභෙදොති ලිඞ්‌ගනිණ්‌ණයස්‌ස පටිපත්‌තිහෙතුකො යො භින්‌නලිඞ්‌ගානං ද්‌වන්‌දො, තක්‌කරණපටිසෙධෙන අභින්‌නලිඞ්‌ගානමෙව ද්‌වන්‌දො කතොති පරිභාසිතුමුපක්‌කමතෙ ‘‘අභින්‌නලිඞ්‌ගින’’මිච්‌චාදි. අභින්‌නලිඞ්‌ගීනංයෙව නාමානං ද්‌වන්‌දො කතො, න භින්‌නලිඞ්‌ගීනං, යථා – විමුත්‍යසඞ්‌ඛතධාතු, සුද්‌ධිනිබ්‌බුතියො සියුන්‌ති [අභිධාන 9 ගාථා]. න කෙවලං ද්‌වන්‌දොයෙව, අථ ඛො එකසෙසොප්‍යභින්‌නලිඞ්‌ගානංයෙව කතො, යථා – නග්‌ගො දිගම්‌බරාවත්‌ථා. [අභිධාන 734 ගාථා] සබ්‌බධරකතෙ පන ‘‘ජීමූතා මෙඝපබ්‌බතා’’ ඉච්‌චුදාහටං. නනු ච භින්‌නලිඞ්‌ගානම්‌පි එකසෙසො කතො, යථා – මාතා පිතා තු පිතරො, පුත්‌තා තු පුත්‌තධීතරො [අභිධාන 249 ගාථා]. සසුරා සස්‌සු සසුරා, භාතුභගිනි භාතරොති [අභිධාන 250 ගාථා]. එත්‌ථ හි මාතා ච පිතා ච පිතරො, පුත්‌තො ච ධීතා ච පුත්‌තා, සස්‌සු ච සසුරො ච සසුරා, භාතා ච භගිනී ච භාතරොති භින්‌නලිඞ්‌ගානම්‌පි එකසෙසො දස්‌සිතොති. ඨානන්‌තරෙ තෙසං භින්‌නලිඞ්‌ගතාය දස්‌සිතත්‌තා න දොසො. තාතො තු ජනකො පිතා [අභිධාන 243 ගාථා]. අම්‌මා’ම්‌බා ජනනී මාතා [අභිධාන 244 ගාථා]. අපච්‌චං පුත්‌තොත්‍රජො සුතො [අභිධාන 240 ගාථා]. නාරියං දුහිතා ධීතා [අභිධාන 241 ගාථා]. ජායාපතීනං ජනනී, සස්‌සු වුත්‌තාථ තප්‌පිතා. සසුරොති ඉච්‌චාදිකඤ්‌හි තෙසං [අභිධාන 246 ගාථා] ඨානන්‌තරන්‌ති. තථා එත්‌ථ කමං විනා භින්‌නලිඞ්‌ගානං ගණනපාඨො විය සඞ්‌කරොපි න කතො. තත්‍ර හි සග්‌ගදිසාදයො අත්‌ථා යථාක්‌කමං තංසම්‌බන්‌ධා ච සක්‌කවිදිසාදයො අත්‌ථා සකසකසම්‌බන්‌ධසහිතා යථාභිධානං සරූපපටිපත්‍යමත්‌ථභිධෙය්‍යා, තථා තප්‌පරියායසම්‌බන්‌ධානි ච යානි නාමානි, තානි සබ්‌බානි තදභිධානාවසරෙ අභිධෙය්‍යානීති සුඛෙනෙකත්‍රෙව සකලනාමපටිපත්‌ති සරූපපටිපත්‌ති ච යථා සියාතිච්‌චෙතදත්‌ථං කමො අභ්‍යුපගම්‍යතෙ, තථා ච සත්‍යාවස්‌සං සග්‌ගාදිපරියායෙ දිවසද්‌දාදයො, හරාද්‍යවසරෙ කුමාරාදයො අභිධෙය්‍යා ඉති කමානුරොධෙන ලිඞ්‌ගසඞ්‌කරො පරිහරිතුමසක්‌කුණෙය්‍යො, යථාවුත්‌තන්‌තු කමං විනා නෙහ සඞ්‌කරො කතො, ඉති පරියායෙන ඉත්‌ථිප්‌පකරණාදික්‌කමෙන යථාසම්‌භවමභිධානතො, තං යථා – ඊති ත්‌විත්‌ථී අජඤ්‌ඤඤ්‌ච, උපසග්‌ගො උපද්‌දවොති [අභිධාන 401 ගාථා]. අත්‍ර හි යෙ තිලිඞ්‌ගා, තෙ තිලිඞ්‌ගාවසරෙ එව නිබද්‌ධා, න ගණනපාඨා විය උච්‌චාරණවසෙන, එවං සබ්‌බත්‍ර යථාසම්‌භවං නීයතෙ. වුත්‌තඤ්‌ච –
කතොත්‍ර භින්‌නලිඞ්‌ගාන-මවුත්‌තානං කමං විනා’’ති [අමර 1.4].
ඉදානි ලිඞ්‌ගවාචකානං ඨානවසෙනත්‌ථෙසු ගමනං දස්‌සෙතුමාහ ‘‘ලිඞ්‌ගවාචකෙ’’ච්‌චාදි. ගාථාපාදන්‌තමජ්‌ඣට්‌ඨා ගාථානං පාදානඤ්‌ච අන්‌තමජ්‌ඣට්‌ඨා ලිඞ්‌ගවාචකා අනෙකත්‌ථලිඞ්‌ගවාචකානි ඤාණදස්‌සනාදීනි ලිඞ්‌ගානි පුබ්‌බමත්‌ථං වාචකවසෙන යන්‌ති ගච්‌ඡන්‌ති. අපරෙ ගාථාපාදානමාදිට්‌ඨා ලිඞ්‌ගවාචකා පරමත්‌ථං යන්‌ති ගච්‌ඡන්‌ති. තං යථා –
ඵලෙ විපස්‌සනාදිබ්‌බ-චක්‌ඛුසබ්‌බඤ්‌ඤුතාසු ච;
පච්‌චවෙක්‌ඛණඤාණම්‌හි, මග්‌ගෙ ච ඤාණදස්‌සනං [අභිධාන 794 ගාථා].
ණාදො සද්‌ධාචීවරාදි-හෙත්‌වාධාරෙසු පච්‌චයො;
කීළාදිබ්‌බවිහාරාදො, විහාරො සුගතාලයෙ [අභිධාන 857 ගාථා].
ඛග්‌ගෙ කුරූරෙ නෙත්‌තිංසො, පරස්‌මිඤ්‌චාත්‍ර තීස්‌වමු [අභිධාන 1089 ගාථා];
කුසලෙ සුකතං සුට්‌ඨු-කතෙ ච සුකතො තිසු [අභිධාන 938 ගාථා].
සමයො සමවායෙ ච, සමූහෙ කාරණෙ ඛණෙ;
පටිවෙධෙ සියා කාලෙ, පහානෙ ලාභදිට්‌ඨිසු [අභිධාන 778 ගාථා].
කන්‌තාරො වනදුග්‌ගෙසු [අභිධාන 1107 ගාථා].
එත්‌ථ ච –
යෙභුය්‍යතාබ්‍යාමිස්‌සෙසු, විසංයොගෙ ච කෙවලං;
දළ්‌හත්‌ථෙනතිරෙකෙ චා-නවසෙසම්‌හි තං තිසු [අභිධාන 786 ගාථා].
සමාධිස්‌මිං පුමෙකග්‌ගො-නාකුලෙ වාච්‌චලිඞ්‌ගිකො [අභිධාන 1035 ගාථා].
ජළෙ ථූලො මහත්‍යපි [අභිධාන 1066 ගාථා] ච්‌චාදීසු
ගාථාමජ්‌ඣට්‌ඨානං , පාදන්‌තමජ්‌ඣට්‌ඨානඤ්‌ච ලිඞ්‌ගවාචකානං පුබ්‌බපරත්‌ථෙස්‌වපි ගමනභාවතො ‘‘පුබ්‌බං යන්‌තී’’ති ඉදං යෙභුය්‍යවසෙන වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා ගාථානං මජ්‌ඣන්‌තට්‌ඨා පුබ්‌බං යන්‌ති, ගාථාමජ්‌ඣට්‌ඨා, පාදන්‌තමජ්‌ඣට්‌ඨා ච පුබ්‌බාපරඤ්‌ච යන්‌තීති යථාලාභයොජනා දට්‌ඨබ්‌බා.
[ජ] ඉදානි විසෙසවිධිම්‌හි සත්‌ථලහුභාවත්‌ථං පරිභාසතෙ ‘‘පුමිත්‌ථිය’’මිච්‌චාදි. පුමිත්‌ථියං ‘‘ද්‌වීසූ’’ති පදං ඤෙය්‍යං, යථා – අසනි ද්‌වීසු [අභිධාන 24 ගාථා]. සබ්‌බලිඞ්‌ගෙ ලිඞ්‌ගත්‌තයෙ ‘‘තීසූ’’ති පදං ඤෙය්‍යං, යථා – සත්‌තන්‌නං පූරණෙ සෙට්‌ඨෙ’තිසන්‌තෙ සත්‌තමො තිසු [අභිධාන 942 ගාථා]. එත්‌ථ ච නිසිද්‌ධලිඞ්‌ගනාමං පාරිසෙසතො ‘‘සෙසලිඞ්‌ග’’න්‌ති ඤෙය්‍යං [නිසිද්‌ධලිඞ්‌ග සෙසත්‌ථං (අමර 1.5.)], යථා – වස්‌ස සංවච්‌ඡරා නිත්‌ථීති [අභිධාන 81 ගාථා]. අත්‍ර චෙකලිඞ්‌ගනිසෙධබ්‍යාඛ්‍යානෙන ලිඞ්‌ගද්‌වයවිධානන්‌ති [එකලිඞ්‌ගනිසෙධබ්‍යාජෙන ලිඞ්‌ගද්‌වයාභිධානමිති (අමරකොසචින්‌තාමණිටීකා)].
ගන්‌ථලාහවං විධායෙදානි පටිපත්‌තිලාහවත්‌ථමාහ ‘‘අභිධානන්‌තරාරම්‌භෙ’’ඉච්‌චාදි. අභිධානන්‌තරස්‌ස අඤ්‌ඤස්‌ස අභිධානස්‌ස ආරම්‌භෙ සති, තු අන්‌තො යස්‌ස අභිධානස්‌ස, අථ ආදි යස්‌ස අභිධානස්‌සාති ඉදං අභිධානද්‌වයඤ්‌ච ඤෙය්‍යං. ත්‌වන්‌තමථාදිකං නාමාදිපදං පුබ්‌බෙන න සම්‌බජ්‌ඣතෙති භාවො. තත්‍ර නාමපදං යථා – ජිනො සක්‌කො තු සිද්‌ධත්‌ථො [අභිධාන 4 ගාථා]. කෙසවො චක්‌කපාණ්‍යථ [අභිධාන 16 ගාථා]. මහිස්‌සරො සිවො සූලී [අභිධාන 16 ගාථා]. ලිඞ්‌ගපදං යථා – පුමෙ තු පණ්‌හි පාසණි [අභිධාන 277 ගාථා]. පුමෙ තූතු රජො පුප්‌ඵං [අභිධාන 238 ගාථා]. සා තිරොකරණීප්‍යථ [අභිධාන 298 ගාථා]. පුන්‌නපුංසකමුල්‌ලොචං [අභිධාන 299 ගාථා]. අත්‌ථපදං යථා – උදරෙ තු තථා පාචා’නලස්‌මිං ගහණීත්‌ථියං [අභිධාන 973 ගාථා]. පණීතො තීසු මධුරෙ, උත්‌තමෙ විහිතෙප්‍යථ. අඤ්‌ජසෙ විසිඛායඤ්‌ච, පන්‌තියං වීථි නාරියං [අභිධාන 940 ගාථා]. අථසද්‌දෙන චත්‍ර අනන්‌තරියත්‌ථෙන සකපරියායොපලක්‌ඛණතො අථො සද්‌දාදීසු ච න පුබ්‌බෙන සම්‌බජ්‌ඣතෙ. පාණකො චාප්‍යථො උච්‌චාලිඞ්‌ගො ලොමසපාණකොති [අභිධාන 623 ගාථා].
[ඣ] ඉදානි බුද්‌ධවචනානමනුරූපානම්‌පි පචුරප්‌පයොගානමෙව කෙසඤ්‌චි ගහණං අත්‌තනො සත්‌ථන්‌තරාපසය්‌හතාවසෙන අහංකාරපුබ්‌බිකාභාවඤ්‌ච දස්‌සෙතුමාහ ‘‘භිය්‍යො පයොග’’මිච්‌චාදි. සොගතෙ සුගතස්‌ස වචනභූතෙ ආගමෙ පිටකත්‌තයෙ, තඤ්‌හි ආගච්‌ඡන්‌ති තිවිධසම්‌පත්‌තියො එතෙනාති ආගමොති වුච්‌චති. තස්‌මිං භිය්‍යො පයොගං බාහුල්‌ලෙන පයුජ්‌ජතෙති පයොගො, තං ආගම්‌ම ගහෙත්‌වා ක්‌වචි අරඤ්‌ඤවග්‌ගාදීසු නිඝණ්‌ටුයුත්‌තිඤ්‌ච නිඝණ්‌ටුනාමකෙ සත්‌ථෙ ආගතං බුද්‌ධවචනානුරූපං යුත්‌තිඤ්‌ච ආනීය ආනෙත්‌වා නාමලිඞ්‌ගං කථීයති අන්‌තොභාවෙන නිප්‌ඵන්‌නං බහිභාවෙන පකාසීයතෙ. ආවිභාවත්‌තමෙව හි ජඤ්‌ඤත්‌තං සන්‌තකාරියකාරිනො. ආසීසායං වා අවස්‌සම්‌භාවිනොපි වචනස්‌ස වත්‌තමානත්‌ථවත්‌තිච්‌ඡාය වත්‌තමානත්‌තං, තථා හි ලොකෙ අවස්‌සම්‌භාවිනො සිද්‌ධිමභිසන්‌ධාය භාවිනමප්‌පත්‌තං වත්‌තමානත්‌තෙන වා අතීතත්‌තෙන වා වත්‌තුමිච්‌ඡති, තං යථා – ‘‘ඉදං මමමපාපයෙ’’ති කොචි කෙනචාභිහිතො සන්‌තො අවස්‌සං තං භවිස්‌සතීති මඤ්‌ඤමානො පාපියමානං පත්‌තං වා වත්‌තුමිච්‌ඡති , තතොයෙව ‘‘ආසීසායං භූතමිව චෙ’’ති [පාණිනි 3.3.132] තදතිදෙසවචනං පච්‌චාඛ්‍යායතෙ.
පණාමාදිවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
1. සග්‌ගකණ්‌ඩවණ්‌ණනා
1. ඉදානි යස්‌මා අභිධෙය්‍යත්‌ථො නාම පඤ්‌ඤත්‌තිපරමත්‌ථත්‌ථවසෙන දුවිධො, තෙසු යෙභුය්‍යෙන පඤ්‌ඤත්‌තත්‌ථතො පරමත්‌ථත්‌ථොව සෙට්‌ඨො, තෙසුපි ඔධිසො කිලෙසානං සමුච්‌ඡෙදපටිප්‌පස්‌සද්‌ධිකරත්‌තා යථාක්‌කමං අට්‌ඨ ධම්‌මා සෙට්‌ඨා, තතොපි නිබ්‌බානමෙව සෙට්‌ඨං, තෙසං සබ්‌බෙසම්‌පි ධම්‌මානං සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධොව සෙට්‌ඨො. වුත්‌තඤ්‌හි භගවතා ‘‘විරාගො සෙට්‌ඨො ධම්‌මානං, ද්‌විපදානඤ්‌ච චක්‌ඛුමා’’ති [ධ. ප. 273; නෙත්‌ති. 125]. එත්‌ථ හි ‘‘යාවතා, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මා සඞ්‌ඛතා වා අසඞ්‌ඛතා වා, විරාගො තෙසං ධම්‌මානං අග්‌ගමක්‌ඛායතී’’ති [අ. නි. 4.34; 5.32; ඉතිවු. 90] වචනතො සබ්‌බෙසම්‌පි සඞ්‌ඛතාසඞ්‌ඛතධම්‌මානං විරාගසඞ්‌ඛාතො නිබ්‌බානමෙව සෙට්‌ඨො, චක්‌ඛුමා පන සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො තෙසං සබ්‌බෙසම්‌පි ධම්‌මානං, දෙවමනුස්‌සාදිභෙදානං ද්‌විපදානඤ්‌ච පඤ්‌ඤත්‌තත්‌ථානං සෙට්‌ඨොති අයමත්‌ථො වුත්‌තො භගවතා, තස්‌මා සබ්‌බත්‌ථසෙට්‌ඨත්‌ථාභිධායකාභිධානභූතං බුද්‌ධාතිධානමෙව පඨමං සග්‌ගකණ්‌ඩස්‌ස ආදිම්‌හි පත්‌ථියවසෙන [සත්‌ථියවසෙන (ක.)] දස්‌සෙතුමාහ ‘‘බුද්‌ධො’’ච්‌චාදි. තත්‌ථ ජිනසද්‌දන්‌තං සබ්‌බබුද්‌ධස්‌ස නාමං. සබ්‌බං බුද්‌ධවාති බුද්‌ධො, සකම්‌මකා කත්‌තරි තපච්‌චයො. විසිට්‌ඨා බුද්‌ධි අස්‌සත්‌ථීති බුද්‌ධො, පසංසායං යදාදිනා ණපච්‌චයො. දානසීලක්‌ඛන්‌ධාදයො ඨානාට්‌ඨානඤාණාදයො වා දස බලානි යස්‌සෙති දසබලො. සාසති විනයති සත්‌තෙති සත්‌ථා. සබ්‌බධම්‌මජානනසීලතාය සබ්‌බඤ්‌ඤූ. ද්‌විපදානං, ද්‌විපදෙසු වා උත්‌තමො ද්‌විපදුත්‌තමො, බුද්‌ධවංසවණ්‌ණනායං [බු. වං. අට්‌ඨ. 37 නිදානකථා] නිද්‌ධාරණලක්‌ඛණාය ඡට්‌ඨියා සමාසස්‌ස පටිසිද්‌ධත්‌තා නෙදිසී නිද්‌ධාරණලක්‌ඛණා ඡට්‌ඨී ගම්‍යතෙ. කස්‌මා පන සො තත්‌ථ පටිසිද්‌ධොති? සමාසෙ යෙභුය්‍යෙන නිද්‌ධාරණලක්‌ඛණත්‌තයස්‌ස විකලාභාවතො. කිඤ්‌චාපි හි තත්‌ථ ඡට්‌ඨියායෙව පටිසිද්‌ධො, සත්‌තමියා පන නිද්‌ධාරණලක්‌ඛණාය විජ්‌ජමානත්‌තා තස්‌සාපි සො පටිසෙධනීයොයෙව. මුනීනං ඉන්‌දො රාජා මුනින්‌දො. පුඤ්‌ඤඤාණභාග්‍යාදයො භගං නාම, තංයොගා භගවා. නාථති සත්‌තානං හිතං යාචති, කිලෙසෙ වා උපතාපෙති, සත්‌තෙසු වා ඉස්‌සරියං කරොති, තෙසං වා හිතං ආසීසතීති නාථො. බුද්‌ධධම්‌මසමන්‌තඤාණදිබ්‌බචක්‌ඛුසඞ්‌ඛාතෙහි පඤ්‌චහි චක්‌ඛූහි සමන්‌නාගතත්‌තා චක්‌ඛුමා. සබ්‌බදා බ්‍යාමප්‌පභාය කායතො නිච්‌ඡරණවසෙන අඞ්‌ගීරසො. සබ්‌බාකාරෙන සබ්‌බධම්‌මානං මුනනතො මුනි, ධම්‌මවාදෙසු වා මොනකරණතො මුනි.
2. ලොකානං, ලොකෙසු වා නාථො ලොකනාථො. අත්‌තනො අධිකස්‌ස කස්‌සචිපි උත්‌තමපුග්‌ගලස්‌ස අභාවතො අනධිවරො, සබ්‌බපරියන්‌තගතත්‌තභාවත්‌තා වා නත්‌ථි එතස්‌ස ඉතො අඤ්‌ඤො අධිකො පත්‌ථෙතබ්‌බො අත්‌තභාවොති අනධිවරො. මහන්‌තානං සීලක්‌ඛන්‌ධාදීනං එසනතො ගවෙසනතො මහෙසි, මහන්‌තො වා ඊසො විභූති එතස්‌සාති මහෙසි. හිතං විනයති අනුසාසතීති විනායකො, විසිට්‌ඨං වා නිබ්‌බානං සත්‌තෙ නෙතීති විනායකො. සබ්‌බධම්‌මදස්‌සනසීලතාය ‘‘සමන්‌තචක්‌ඛූ’ති ලද්‌ධනාමෙන සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණෙන සමන්‌නාගතත්‌තා සමන්‌තචක්‌ඛු. සොභනං ගතං ඤාණමස්‌ස, සංසාරා වා සුට්‌ඨු අපුනරාවත්‌තියා ගතවාති සුගතො, සපරසුඛසිද්‌ධත්‌ථං වා සම්‌මා ගතවාති සුගතො. භූරි බහුකා පඤ්‌ඤා යස්‌ස, අනන්‌තත්‌තා වා භූරිසමා පඤ්‌ඤා එතස්‌සාති භූරිපඤ්‌ඤො, අනන්‌තාය මහාපථවියා සදිසපඤ්‌ඤොත්‍යත්‌ථො. කිලෙසාදිපඤ්‌චවිධං මාරං ජිතවාති මාරජි.
3. නරානං සීහො සෙට්‌ඨො, පරප්‌පවාදමද්‌දනසහනතො වා නරො ච සො සීහො චාති නරසීහො, සහතීති සීහො, නිරුත්‌තිනයෙන පුබ්‌බවණ්‌ණාකාරස්‌සීකාරො, සීහසදිසත්‌තා වා නරො ච සො සීහො චාති නරසීහො. යථා හි සීහො මිගරාජා චතූහි දාඨාහි සබ්‌බසත්‌තෙ හිංසති අභිභවති, තථා භගවාපි සීලපඤ්‌ඤාපුඤ්‌ඤිද්‌ධිසඞ්‌ඛාතෙහි චතූහි ධම්‌මෙහි සබ්‌බං ලොකං හිංසති අභිභවතීති ඔපම්‌මසංසන්‌දනං. සබ්‌බපුරිසානං සෙට්‌ඨත්‌තා නරවරො, නරානං වා දෙවමනුස්‌සානං සෙට්‌ඨත්‌තා නරවරො, ‘‘සීලෙ පතිට්‌ඨාය නරො සපඤ්‌ඤො’’ති [සං. නි. 1.23] එත්‌ථ විය නරසද්‌දෙන සබ්‌බෙ දෙවමනුස්‌සා සඞ්‌ගහිතා. ධම්‌මස්‌ස රාජපවත්‌තකත්‌තා ධම්‌මරාජා, ධම්‌මතො වා සදෙවකස්‌ස ලොකස්‌ස රාජා ජාතො, නාධම්‌මතොති ධම්‌මරාජා, ධම්‌මෙන රාජතීති වා ධම්‌මරාජා, ධම්‌මපාලකො වා රාජා ධම්‌මරාජා. මුනීනං සෙට්‌ඨත්‌තා මහාමුනි. දෙවානං අතිදෙවොති දෙවදෙවො, දෙවානං අධිකො වා දෙවො දෙවදෙවො. ලොකානං ගරු ආචරියො ලොකගරු, ලොකානං ගරුභාජනත්‌තා වා ලොකගරු. ධම්‌මස්‌ස සාමි යථාවුත්‌තනයෙන ධම්‌මස්‌සාමී. යථා පුරිමකා සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධා සබ්‌බඤ්‌ඤුභාවං ගතා, තථා අයම්‌පි ගතොති තථාගතො, තථා වා සම්‌මා ගතං ඤාණමස්‌සාති තථාගතොත්‍යාදිනා තථාගතසද්‌දස්‌ස අත්‌ථපපඤ්‌චො තත්‌ථ තත්‌ථ [දී. නි. අට්‌ඨ. 1.7; ම. නි. අට්‌ඨ. 1.12; සං. නි. අට්‌ඨ. 2.3.78; අ. නි. අට්‌ඨ. 1.1.70; උදා. අට්‌ඨ. 18; ඉතිවු. අට්‌ඨ. 38; ථෙරගා. අට්‌ඨ. 1.3; බු. වං. අට්‌ඨ. 2 නිදාන කථා; මහානි. අට්‌ඨ. 14; පටි. ස. අට්‌ඨ. 1.1.37; දී. නි. ටී. 1.7; දී. නි. අභි. ටී. 1.7; ම. නි. ටී. 1.12; අ. නි. ටී. 1.1.170] වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බො.
4. සයමෙව සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො භවති, අනඤ්‌ඤබොධිතොති සයම්‌භූ. සම්‌මා අවිපරීතෙන ස’මත්‌තනායෙව සබ්‌බධම්‌මෙ බුජ්‌ඣති අබුජ්‌ඣි බුජ්‌ඣිස්‌සතීති සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො. සෙට්‌ඨපඤ්‌ඤාය සමන්‌නාගතත්‌තා වරපඤ්‌ඤො. සත්‌තෙ සංසාරණ්‌ණවතො නිබ්‌බානපාරං නෙතීති නායකො. ජිතපඤ්‌චමාරත්‌තා ජිනො. එත්‌ථ ච සමන්‌තභද්‍ර, ලොකජි, ඡළභිඤ්‌ඤ, අද්‌වයවාදී, සිරීඝන, අකනිට්‌ඨග [අකනිට්‌ඨක (ක.)], ධම්‌මචක්‌ක, රාගාසනි [රාගාරි (ක.)], තිසරණ, ඛසම [ඛණසම (ක.) ඛෙන ආකාසෙන සමා තුල්‍යා ගුණා යස්‌ස සො (තිකණ්‌ඩසෙසටීකා 1.1.8)], ගුණාකර, මහාසුඛ, වජිර, මෙත්‌තාබල, අසම, ජිතාරි, මහාබොධි, ධම්‌මධාතු, සෙතකෙතු, ඛජි, තිමුත්‌ති [ඛජිරවිමුත්‌ති (ක.) ඛෙන ආකාසජ්‌ඣානෙන – සුඤ්‌ඤභාවනායාති භාවො – ජයති සංසාරභාවං යො, ජි+ ක්‌විප සුඤ්‌ඤවාදීනං බොද්‌ධානං ‘‘සුඤ්‌ඤං සබ්‌බමෙව’’ ඉත්‍යාකාරභාවනාය සංසාරභාවජයනතො තථාභාවො (සද්‌දකප්‌පද්‌දුම)], දසභූමිස්‌සර, පඤ්‌චඤාණ, බහුක්‌ඛම, සම්‌බුද්‌ධ, සබ්‌බදස්‌සී, මහාබල, සබ්‌බබොධ [සම්‌බොධධම්‌ම (ක.)], ධම්‌මකාය, සංගුත්‌ත, අරහ, ද්‌වාදසක්‌ඛ, වීතරාගාදීනිපි අනෙකානි බුද්‌ධස්‌ස නාමානි [ඉමානි පරියායවචනානි පායසො අමරකොසතො, තිකණ්‌ඩසෙසාභිධානතො ච ගහිතානි]. සමන්‌තතො පුඤ්‌ඤසම්‌භාරතො ච ඤාණසම්‌භාරතො ච භද්‍රො සෙට්‌ඨොති සමන්‌තභද්‍රොත්‍යාදීනි ච නිබ්‌බචනානි වෙදිතබ්‌බානි. වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘අසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;
ගුණෙන නාමමුද්‌ධෙය්‍යං, අපි නාමසහස්‌සතො’’ති [ධ. ස. අට්‌ඨ. 1313; උදා. අට්‌ඨ. 53; පටි. ම. අට්‌ඨ. 1.1.76; නෙත්‌ති. අට්‌ඨ. 38].
තත්‌ථ උද්‌ධෙය්‍යන්‌ති උද්‌ධරිතබ්‌බං. අපි නාමසහස්‌සතොති අනෙකෙහි නාමසහස්‌සෙහීත්‍යත්‌ථො. සබ්‌බබුද්‌ධනාමකථා.
සක්‌කාදිසත්‌තකං අම්‌හාකං බුද්‌ධස්‌ස නාමං. පඤ්‌චමාරෙ ජෙතුං සක්‌කොතීති සක්‌කො, භගිනීහි සද්‌ධිං සංවාසකරණතො වා ලොකමරියාදං ඡින්‌දිතුං සක්‌කුණන්‌තීති සක්‌කා, සාකියරාජූනං පුබ්‌බරාජානො, තෙසං වංසභූතත්‌තා භගවා ‘‘සක්‌කො’’ති වුච්‌චති. අස්‌ස ච ජාතිසමනන්‌තරං නිධයො රතනානි ච උප්‌පන්‌නානීති සිද්‌ධත්‌ථොති නාමං කතං, සබ්‌බෙසං වා ලොකානං සිද්‌ධා අත්‌ථා එතෙන හෙතුභූතෙනාති සිද්‌ධත්‌ථො. සුද්‌ධං ඔදනං අස්‌සාති සුද්‌ධොදනො, තස්‌ස අපච්‌චං සුද්‌ධොදනි. ගොතමවංසස්‌ස කපිලස්‌ස මුනිනො සිස්‌සතාය සක්‍යා ගොතමා, භගවා පන ගොතමවංසෙ උප්‌පන්‌නත්‌තා ගොතමස්‌ස මුනිනො අපච්‌චං ගොතමො.
5. සක්‍යවංසාවතිණ්‌ණො [සක්‍යවංසා පිත්‌ථිණ්‌ණො (ක.)] සක්‍යමුනි යො බුද්‌ධො සො සක්‍යසීහො, සක්‍යානං වා සෙට්‌ඨත්‌තා සක්‍යසීහො. සක්‍යකුලතො ජාතො මුනි සක්‍යමුනි. සූරියදෙවපුත්‌තස්‌ස සොතාපන්‌නත්‌තා භගවා ආදිච්‌චබන්‌ධූති වුච්‌චති, ආදිච්‌චස්‌ස බන්‌ධු ඤාතීති නිබ්‌බචනං කත්‌වා. එත්‌ථපි මායාදෙවීසුත, මහාසමණ, කලිසාසනාදීනි [කුලිසාසනාදීනි (ක.) කලිම්‌හි යුගෙ සාසනං අනුසාසනං යස්‌ස සො, අථවා කලිම්‌හි පාපෙ විවාදෙ වා සාසනං හිතසාධනං යස්‌ස සො (තිකණ්‌ඩසෙසටීකා 1.1.11)] ගොතමපරියායානි වෙදිතබ්‌බානි.
6. මොක්‌ඛාදීනි නිබ්‌බුතිපරියන්‌තානි ඡචත්‌තාලීස නාමානි නිබ්‌බානස්‌ස නාමානි. මුච්‌චන්‌ති එත්‌ථ, එතෙන වා රාගාදීහීති මොක්‌ඛො. නිරුජ්‌ඣන්‌ති එත්‌ථ රාගාදයොති නිරොධො, රුන්‌ධති වා නිබ්‌බානන්‌ති රොධො, කිලෙසො, සො එත්‌ථ නත්‌ථීති නිරොධො. වානසඞ්‌ඛාතාය තණ්‌හාය නික්‌ඛන්‌තත්‌තා, නිබ්‌බාති වා එතෙන රාගග්‌ගිආදිකොති නිබ්‌බානං. යථා පකතිදීපො නදීසොතෙන වුය්‌හමානානං පතිට්‌ඨා හොති, එවමිදම්‌පි නිබ්‌බානං සංසාරමහොඝෙන වුය්‌හමානානං පතිට්‌ඨාති දීපො වියාති දීපො, නික්‌කිලෙසානං වා පදීපසදිසභාවකරණතො දීපො වියාති දීපො, ‘‘නිබ්‌බන්‌ති ධීරා යථයං පදීපො’’ති හි වුත්‌තං, දිප්‌පති වා අරියානං ඤාණචක්‌ඛුස්‌සෙව පකාසතීති දීපො. තණ්‌හානං ඛයහෙතුත්‌තා තණ්‌හක්‌ඛයො. රාගාදීනං පටිපක්‌ඛත්‌තා, උත්‌තමට්‌ඨෙන වා පරං. තායති රක්‌ඛති අපායාදිතොති තාණං. නිලීයන්‌ති එත්‌ථ සංසාරභයභීරුකාති ලෙණං. නත්‌ථි දීඝරස්‌සාදිකං රූපං සණ්‌ඨානමෙතස්‌සාති අරූපං, අප්‌පච්‌චයත්‌තා වා අරූපං. රාගාදීනං සන්‌තකරණත්‌තා සන්‌තං. රාගක්‌ඛයහෙතුභාවෙන අවිපරීතත්‌තා, චතුසච්‌චපරියාපන්‌නත්‌තා වා සච්‌චං. නත්‌ථි ආලයො තණ්‌හා එත්‌ථාති අනාලයං.
7. පච්‌චයෙහි න සඞ්‌කරීයතෙති අසඞ්‌ඛතං. සිවං ඛෙමභාවං කරොතීති සිවං, සංසාරභීරුකෙහි සෙවිතබ්‌බත්‌තා වා සිවං, යදාදිනා වපච්‌චයො. නත්‌ථි එත්‌ථ මතං මරණං, එතස්‌මිං වා අධිගතෙ පුග්‌ගලස්‌ස මතන්‌ති අමතං. පස්‌සිතුං සුදුක්‌කරතාය සුදුද්‌දසං. පරෙහි උත්‌තමෙහි අරියපුග්‌ගලෙහි අයිතබ්‌බං ගන්‌තබ්‌බන්‌ති පරායණං, පරතො වා අයිතබ්‌බං ගන්‌තබ්‌බන්‌ති පරායණං, සංසාරසභාවතො අඤ්‌ඤසභාවවසෙන බුජ්‌ඣිතබ්‌බන්‌ත්‍යත්‌ථො, පරෙසං වා අරියපුග්‌ගලානං පතිට්‌ඨානත්‌තා පරායණං. යෙන චත්‌තාරො මග්‌ගා ඔධිසො කිලෙසෙ සරන්‌ති හිංසන්‌ති තං ධම්‌මං සරණං, අරියානං වසිතගෙහත්‌තා වා සරණං. ඊති උපද්‌දවො පවාසො ච තෙ යත්‌ථ න සන්‌ති, තං අනීතිකං, සත්‌තෙ සංසාරං නෙතීති ‘‘නීතී’’ති ලද්‌ධනාමාය තණ්‌හාය අභාවතො වා අනීතිකං. ආසවානං අනාරම්‌මණතාය අනාසවං. නිච්‌චට්‌ඨෙන ධුවං, ධවති වා මග්‌ගානමාරම්‌මණභාවං ගච්‌ඡතීති ධුවං, ‘‘ධු ගතිථෙරියෙසූ’’ති හි කාතන්‌තධාතු. දට්‌ඨබ්‌බසභාවස්‌ස නත්‌ථිතාය අනිදස්‌සනං. පච්‌චයෙහි අකතත්‌තා අකතං. සදා විජ්‌ජමානත්‌තා අපලුජ්‌ජනසභාවං ගච්‌ඡති, තෙන වා විඤ්‌ඤායතීති අපලොකිතං. ‘‘ඉතං ගතෙ ච විඤ්‌ඤාතෙ’’ති හි නානත්‌ථසඞ්‌ගහෙ වුත්‌තං. ලොකසභාවෙන වා විඤ්‌ඤායතීති ලොකිතං, තබ්‌භාවාපගමනතො අපලොකිතං. සණ්‌හට්‌ඨෙන නිපුණං, යෙන වා චත්‌තාරො මග්‌ගා ඔධිසො කිලෙසෙ නිස්‌සෙසතො පුනන්‌ති සොධෙන්‌ති, තං නිපුණං. න කදාචිපි යස්‌ස අන්‌තො විනාසො අත්‌ථි, තං අනන්‌තං. ඛරන්‌ති විනස්‌සන්‌තීති ඛරා, සඞ්‌ඛතා, තෙ යත්‌ථ න සන්‌ති, තං අක්‌ඛරං, ඛරසඞ්‌ඛාතානං වා සඞ්‌ඛතානං පටිපක්‌ඛත්‌තා අක්‌ඛරං. එත්‌ථ ච අසඞ්‌ඛතන්‌ත්‍යාදිකා ගාථා රුචිරා නාම.
8. සබ්‌බදුක්‌ඛානං ඛයකාරණත්‌තා දුක්‌ඛක්‌ඛයො. බ්‍යාබාධතීති බ්‍යාබාධො, සො එව බ්‍යාබාදො, දුක්‌ඛසච්‌චං, තස්‌ස භාවො බ්‍යාබජ්‌ජං, දුක්‌ඛස්‌ස පීළනාද්‍යත්‌ථො, තං යත්‌ථ නත්‌ථි, තං අබ්‍යාබජ්‌ජං, අබ්‍යාපජ්‌ඣන්‌තිපි පාඨො, තත්‌ථ බ්‍යාපජ්‌ජන්‌ති විනස්‌සන්‌තීති බ්‍යාපාදා, සඞ්‌ඛතා, තෙසං භාවො බ්‍යාපජ්‌ඣං, සඞ්‌ඛතානං විනස්‌සනභාවො, තං යත්‌ථ නත්‌ථි, තං අබ්‍යාපජ්‌ඣන්‌ති එවමත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, නිරුත්‌තිනයෙන ච ද්‍යස්‌ස ජ්‌ඣකාරො. කිලෙසකම්‌මවිපාකවට්‌ටානමභාවතො විවට්‌ටං. නිබ්‌භයට්‌ඨෙන ඛෙමං, ඛයන්‌ති වා එතෙන රාගග්‌ගිආදයොති ඛෙමං. සඞ්‌ඛාරෙහි අසම්‌මිස්‌සතාය, විසංයොගතාය ච කෙවලං. අපවජ්‌ජන්‌ති සඞ්‌ඛාරා එතස්‌මාති අපවග්‌ගො. යස්‌මා රාගො විගතො, සො විරාගො. පධානභාවං නීතං පණීතං. නත්‌ථි එතස්‌මිං අධිගතෙ අරියානං චුතං චවනන්‌ති අච්‌චුතං. අරියෙහි පජ්‌ජිතබ්‌බත්‌තා ගන්‌තබ්‌බත්‌තා පදං.
9. චත්‌තාරො යොගා ඛයන්‌ති එතෙනාති යොගක්‌ඛෙමො. පාරෙති සක්‌කොති සංසාරදුක්‌ඛසන්‌තාපං සමෙතුන්‌ති පාරං, ‘‘සංසාරදුක්‌ඛසන්‌තාපතත්‌තස්‌සා’ලං සමෙතවෙ’’ති හි වුත්‌තං. පගතා සංසාරචක්‌කස්‌ස අරා එතස්‌මාති වා පාරං. කිලෙසෙහි මුච්‌චනතො මුත්‌ති, නිකායන්‌තරියා පන ‘‘සරීරෙන්‌ද්‍රියෙහි අත්‌තනො මුත්‌තත්‌තා මුත්‌තී’’ති වදන්‌ති. කිලෙසසමනතො සන්‌ති. විසුජ්‌ඣන්‌ති සත්‌තා එතාය රාගාදිමලෙහීති විසුද්‌ධි . සබ්‌බසඞ්‌ඛාරා විමුච්‌චනතො විමුත්‌ති. අසඞ්‌ඛතමෙව නිස්‌සත්‌තනිජ්‌ජීවට්‌ඨෙන, සන්‌තිලක්‌ඛණධාරණතො වා ධාතූති අසඞ්‌ඛතධාතු. සුජ්‌ඣන්‌ති සත්‌තා එතාය රාගාදිමලෙහීති සුද්‌ධි. ආවුණොති සංසාරතො නික්‌ඛන්‌තුමප්‌පදානවසෙනාති වුති, තණ්‌හා, තතො නික්‌ඛන්‌තත්‌තා නිබ්‌බුති.
10. ඛීණාසවාදිචතුක්‌කං අරහන්‌තෙ. ඛීණා ආසවා යස්‌ස සො ඛීණාසවො. තතො උත්‌තරි කරණීයාභාවතො නත්‌ථි සික්‌ඛා එතස්‌සාති අසෙක්‌ඛො. විගතො රාගො යස්‌මාති වීතරාගො. සංසාරචක්‌කස්‌ස අරෙ හතවාති අරහා, ‘‘අරහ’’න්‌තිපි පාඨො.
දෙවලොකාදිපඤ්‌චකං සග්‌ගස්‌ස නාමං. දෙවානං ලොකො භවනං දෙවලොකො. දිබ්‌බන්‌ත්‍යත්‍ර දිවො. අජ ගතියං, අනෙකත්‌ථත්‌තා ඨිතියං, චිරං ඨියතෙ අස්‌මින්‌ති අග්‌ගො, ඨානං, සොභනො අග්‌ගො සග්‌ගො, පුඤ්‌ඤෙන වා සුට්‌ඨු අජීයතෙති සග්‌ගො. තයො දෙවා දිබ්‌බන්‌ත්‍යත්‍රෙති තිදිවො. පධානතො හි තීහි හරිහරබ්‍රහ්‌මෙහි බ්‍යපදෙසො. තිදසානං දෙවානං ආලයො ඨානන්‌ති තිදසාලයො. කෙචි පන ‘‘දෙවලොකාදිත්‌තයං සග්‌ගසාමඤ්‌ඤස්‌ස නාමං, තිදිවාදිද්‌වයං තාවතිංසස්‌සා’’ති වදන්‌ති, තං අමරකොසාදීසු සාමඤ්‌ඤස්‌මිංයෙව ද්‌වින්‌නම්‌පි ගහණතො න සාරතො පච්‌චෙතබ්‌බං. එත්‌ථාපි නාක, සුරලොක, තිපිට්‌ඨප [විසන්‌ති සුකතිනො අස්‌මිං ඉති පිට්‌ඨපං පිසොදරාදි තිදසානං පිට්‌ඨපධිති දසසද්‌දලොපො (චින්‌තාමණිටීකා)], අවරොහ, ඵලොදය [ඵලස්‌ස කම්‌මඵලස්‌ස උදයො දිට්‌ඨියොග්‍යට්‌ඨානං (තිකණ්‌ඩටීකා)], මන්‌දර, සෙරික, සක්‌කභවන, ඛං, නභාදීනි දෙවලොකසාමඤ්‌ඤානි ඉධානාගතානිපි ගහෙතබ්‌බානි.
11-12. තිදසාදිචතුද්‌දසකං දෙවතාසාමඤ්‌ඤස්‌ස නාමං. ජාතීසු [ජාතිජාතීසු (ක.)] වුත්‌තාසු බ්‍යත්‌තිපි වුච්‌චතීති බ්‍යත්‌තීනං බහුත්‌තා බහුවචනනිද්‌දෙසො. ජාතිසත්‌තාවිනාසසඞ්‌ඛාතා තිස්‌සො දසා පරිමාණා එතෙසන්‌ති තිදසා. එතෙ හි මනුස්‌සාදයො විය බුද්‌ධිවිපරිණාමඛයෙහි න යුජ්‌ජන්‌ති, පඤ්‌චවීසතිවස්‌සුද්‌දෙසියා එව උප්‌පජ්‌ජන්‌ති සන්‌ති විනස්‌සන්‌ති ච. මරණං මරො, සො යෙසං නත්‌ථි, තෙ අමරා. දිබ්‌බන්‌ති පඤ්‌චකාමගුණාදීහි කීළන්‌තීති දෙවා. විබුජ්‌ඣන්‌ති න සුපන්‌තීති විබුධා, අතීතානාගතජාතිං විබුජ්‌ඣන්‌තීති වා විබුධා. සුධාභොජනභුඤ්‌ජනසීලතාය සුධාසිනො. සමුද්‌දුට්‌ඨා [අමතමථනොට්‌ඨා (චින්‌තාමණිටීකා)] සුරා අත්‌ථි යෙසං, තෙ සුරා, සුරන්‌ති වා කීළන්‌තීති සුරා, සුඛෙන රමන්‌තීති වා සුරා. දීඝායුකාපි සමානා යථාපරිච්‌ඡෙදං සම්‌පත්‌තකාලෙ මරන්‌ති සීලෙනාති මරූ. දිවො දෙවලොකො ඔකො ආසයො යෙසං තෙ දිවොකා. සුධාහාරස්‌ස පාතබ්‌බස්‌සපි සම්‌භවතො අමතං පිවන්‌තීති අමතපා, අමතොසධං වා පිවන්‌තීති අමතපා. සග්‌ගෙ වසනසීලත්‌තා සග්‌ගවාසිනො. සදා පඤ්‌චවීසතිවස්‌සුද්‌දෙසියත්‌තා නිරාකතා ජරා එතෙසන්‌ති නිජ්‌ජරා. න නිමිසන්‌තීති අනිමිසා, භමුකා නිච්‌චලං කරොන්‌තීත්‍යත්‌ථො. දිවෙ වසන්‌තීති දිබ්‌බා. දෙවා එව දෙවතා, සකත්‌ථෙ දෙවසද්‌දතො තාපච්‌චයො, දෙවතා එව දෙවතානි, සකත්‌ථෙ නිපච්‌චයො. ‘‘අපුමෙ’’ති එත්‌ථ පඨමසකත්‌ථිකවසෙන ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගත්‌තං, දුතියසකත්‌ථිකවසෙන නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තං වෙදිතබ්‌බං, දුතියසකත්‌ථිකවසෙනෙව වා ද්‌විලිඞ්‌ගත්‌තං, තත්‌ථ ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගපක්‌ඛෙ යදාදිනා නිකාරාදෙසො. අමරකොසෙ පන ‘‘දෙවතානි පුමෙ වා’’ති [අමර 1.9] වුත්‌තං. තස්‌සත්‌ථො – දෙවතානිසද්‌දො විකප්‌පෙන පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ, නිච්‌චං නපුංසකෙති. ටීකායඤ්‌ච ‘‘සකත්‌ථිකා පකතිතො ලිඞ්‌ගවචනානි අතිවත්‌තන්‌තීති පුන්‌නපුංසකත්‌ත’’න්‌ති [දෙවො එව දෙවතා, සකත්‌ථෙ තා, සකත්‌ථිකා අපි පච්‌චයා පකතිතො ලිඞ්‌ගවචනාද්‍යතිවත්‌තන්‌තෙ, අපීති ඉත්‌ථිත්‌තං දෙවතා එව දෙවතං පඤ්‌ඤාදිත්‌තා අණ (චින්‌තාමණිටීකා)] වුත්‌තං. තත්‌ථ සකත්‌ථිකාති දුතියසකත්‌ථිකං වුත්‌තං, පකතිතොති පඨමසකත්‌ථිකං. තෙන වුත්‌තං ‘‘පුන්‌නපුංසකත්‌ත’’න්‌ති, ඉතරථා තාපච්‌චයන්‌තස්‌ස නිච්‌චං ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගතාය ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගත්‌තමෙව වදෙය්‍ය. සුපබ්‌බා, සුමනා, තිදිවෙසා, ආදිතෙය්‍යා, දිවිසදා, ලෙඛා, අදිතිනන්‌දනා, ආදිච්‌චා, රිභවො [විභවා (ක.), රිකාරො දෙවමාතා සියා ඉති තිකණ්‌ඩෙ, තතො භවන්‌තීති (චින්‌තාමණිටීකා)] අසොප්‌පා, අමච්‌චා [මරණං මති ඉති ති, මතියං භවා මච්‌චා… න මච්‌චා අමච්‌චා (චින්‌තාමණිටීකා)], අමතාසනා, අග්‌ගිමුඛා, හවිභොජනා, ගිරබ්‌බාණා, දානවාරයො, බින්‌දාරකා, පූජියා, චිරායුකා, සග්‌ගිනො, නභොසදාඉච්‌චාදීනිපි දෙවතානං සාමඤ්‌ඤනාමානෙව.
13. සිද්‌ධාදයො ඉමෙ දෙවයොනියො දෙවප්‌පභවා දෙවවංසා එතෙසමුප්‌පත්‌තියං දෙවානමෙව ආදිකාරණත්‌තා. අණිමාදිගුණොපෙතත්‌තා සිජ්‌ඣන්‌ති එතස්‌ස යථිච්‌ඡිතා අත්‌ථාති සිද්‌ධො. යස්‌ස භාසාය බ්‍රූහති කථා, සො භූතො , පිසාචප්‌පභෙදො අධොමුඛාදි. වචනත්‌ථො පන භවන්‌ති බ්‍රූහන්‌ති කථා එතස්‌මාති භූතොති. ගන්‌ධං අබ්‌බති පරිභුඤ්‌ජතීති ගන්‌ධබ්‌බො, දෙවගායනා ‘‘හාහා හූහූ’’ පභුතයො [අමර 1.55]. නිධයො ගුය්‌හතීති ගුය්‌හකො, සඤ්‌ඤායං කො, මණිභද්‍රාදිකො කුවෙරානුචරො. යක්‌ඛ පූජායං, යක්‌ඛීයතෙ පූජීයතෙති යක්‌ඛො, කුවෙරාදිකො. රක්‌ඛන්‌ති අත්‌තානං එතස්‌මාති රක්‌ඛසො, විභීසණාදි. කුම්‌භප්‌පමාණණ්‌ඩතාය කුම්‌භණ්‌ඩො. පිසිතං මංසං අසති භක්‌ඛතීති පිසාචො, සකුනි සකුන්‌තිආදිකො කුවෙරානුචරො, යදාදිනා පිසිතස්‌ස පිභාවො, අසස්‌ස ච සාචාදෙසභාවො [පාණිනි 6.3.109; මොග්‌ගල්‌ලානපඤ්‌චිකා 1.47]. ආදිසද්‌දෙන විජ්‌ජාධර, අපසර, කින්‌නරෙ ච සඞ්‌ගණ්‌හාති. විජ්‌ජං ගුළිකාඤ්‌ජනමන්‌තාදිකං ධරතීති විජ්‌ජාධරො. අපසාරයන්‌ති ඛලයන්‌තීති අපසරා, උබ්‌බස්‍යාදිකා සුරවෙසියො [අමර 1.55], අපසරසද්‌දස්‌ස ජාතියං සයං බහුත්‌තං, බ්‍යත්‌තියන්‌තු තදවයවං වා සයං, තථා ච බහුත්‌තංව. වනාදිසද්‌දො කදාචි ජාතියං පයුජ්‌ජතෙ, කදාචි බ්‍යත්‌තියං. තත්‍ර යදා ජාතියං, තදා බ්‍යත්‌තිගතං සඞ්‌ඛ්‍යමාදාය පවත්‌තති. යදා බ්‍යත්‌තියං පයුජ්‌ජතෙ, තදා තංබ්‍යත්‌තාවයවානං පාණිපාදාදීනං බහුත්‌තසඞ්‌ඛ්‍යමාදාය පවත්‌තති. වනසද්‌දො තු ජාතිගතෙකසඞ්‌ඛ්‍යාවිසිට්‌ඨදබ්‌බාභිධානතො ධවාදිබ්‍යත්‌තිගතජාත්‍යාභිධානතො වා එකවචනන්‌ති අපසරසද්‌දො වාමනාදිමතෙන ඉත්‌ථියං බහුවචනෙ ච, තදඤ්‌ඤෙසං පන මතෙන පුමිත්‌ථියං වචනද්‌වයෙ ච දට්‌ඨබ්‌බො. අස්‌සමුඛනරසරීරත්‌තා කුච්‌ඡිතො නරො, කිඤ්‌චි වා නරො, නරසදිසත්‌තා වා කින්‌නරො. එතා දෙවයොනියො. ගණදෙවතා පන –
‘‘ආදිච්‌චා විසු වසවො, තුසිතා’භස්‌සරා’නිලා;
මහාරාජිකා සාධ්‍යා ච, රුද්‌දා ච ගණදෙවතා’’ති [අමර 1.10].
තත්‍රාදිච්‌චා ද්‌වාදසකා, විසුදෙවා දස ඨිතා;
වසවො අට්‌ඨසඞ්‌ඛ්‍යාතා, ඡත්‌තිංස තුසිතා මතා.
ආභස්‌සරා චතුසට්‌ඨි, වාතා පණ්‌ණාසෙකූනකා;
මහාරාජිකනාමායො, ද්‌විසතං වීසතාධිකා.
සාධ්‍යා ද්‌වාදස විඛ්‍යාතා, රුද්‌දා චෙකාදස ඨිතා;
සමයන්‌තරතො එතා, විඤ්‌ඤෙය්‍යා ගණදෙවතා.
14. පුබ්‌බදෙවාදිචතුක්‌කං අසුරෙ. පුබ්‌බං දෙවා පුබ්‌බදෙවා, දුතියාසමාසො, පුබ්‌බෙ වා දෙවා පුබ්‌බදෙවා, පුබ්‌බෙ හ්‍යෙතෙ දෙවපුරෙ ඨිතා, අනන්‌තරං සක්‌කාදීහි තතො චාලිතා. සුරානං රිපූ සත්‌තවො සුරරිපූ. සුරානං පටිපක්‌ඛභාවතො අසුරා, දෙවා විය න සුරන්‌ති න කීළන්‌තීති වා අසුරා, සමුද්‌දුට්‌ඨා වා සුරා දෙවෙහි අභ්‍යුපගතා, නාසුරෙහීති නත්‌ථි සුරා එතෙසන්‌ති අසුරාති නිකායන්‌තරියා. දනුනාමාය මාතුයා අපච්‌චං දානවා. දනු නාම තෙරසසු රක්‌ඛසදුහිතීසු එකිස්‌සා දුහිතු නාමං. එතෙ පුබ්‌බදෙවාදයො සදා පුමෙ පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ වත්‌තන්‌ති. දෙච්‌චා, දෙතෙය්‍යා, දනුජා, ඉන්‌දාරී, සුරදිසා, සුක්‌කසිස්‌සා, දිතිසුතා, පුබ්‌බජාඉච්‌චාදීනිපි අසුරස්‌ස සාමඤ්‌ඤනාමානි.
තබ්‌බිසෙසා අසුරප්‌පභෙදා. සුරෙහි සද්‌ධිං සඞ්‌ගාමත්‌ථං අත්‌තනො බලකායානං පහාරං ආයුධං දදාතීති පහාරදො, සො එව පහාරාදො. සං පසත්‌ථො වරො ජාමාතා යස්‌ස සො සම්‌බරො, තස්‌ස හි සක්‌කො ජාමාතා [සං. නි. අට්‌ඨ. 1.1.256], පුඤ්‌ඤාහරීසු වා ඉන්‌ද්‍රියානි සංවුණොතීති සම්‌බරො. බලමෙතස්‌සත්‌ථීති බලී, අතිසයබලකායත්‌තා වා බලී, සො එව බලි, ‘‘බලිආදයො’’ති ඉමිනා සමාසෙපි සන්‌ධි නත්‌ථීති දීපෙති. ආදිනා මච්‌ඡසකුණාදිකෙපි කුඤ්‌චාදිකෙපි අසුරභෙදෙ සඞ්‌ගණ්‌හාති.
15. පිතාමහාද්‍යට්‌ඨකං බ්‍රහ්‌මනි. පිතූනං පජාපතීනං ලොකපිතූනම්‌පි පිතා පිතාමහො, ආමහපච්‌චයො [මොග්‌ගල්‌ලාන 4.38]. සබ්‌බලොකානං පිතුට්‌ඨානියත්‌තා පිතා, සබ්‌බලොකං වා පාති රක්‌ඛතීති පිතා, රිතුපච්‌චයො. මහන්‌තසරීරතාය බ්‍රහ්‌මා, බ්‍රහ වුඩ්‌ඪියං මපච්‌චයො. ලොකානං ඊසො ඉන්‌දො ලොකෙසො. කමලසම්‌භවත්‌තා කමලං, පද්‌මං. තං ආසනමුප්‌පත්‌තිට්‌ඨානමස්‌ස කමලාසනො. හිරඤ්‌ඤං සුවණ්‌ණමයං අණ්‌ඩං හිරඤ්‌ඤං, තස්‌ස ගබ්‌භො භූණො [ගුණො (ක.)] හිරඤ්‌ඤගබ්‌භො. ඣානාදිගුණෙහි සුරානං ජෙට්‌ඨත්‌තා සුරජෙට්‌ඨො. පජානං සත්‌තානං පති සාමිභූතො පජාපති, පජං පාලෙතීති වා පජාපති. අත්‌තභූ, පරමෙට්‌ඨි, සයම්‌භූ, චතුරානනො, ධාතා, කමලයොනි, දුහිණො, විරිඤ්‌චි, සජිතා, වෙධා, විධාතා, විධි, හංසරථො, විරිඤ්‌චො, පපිතාමහො ඉච්‌චාදයොපි බ්‍රහ්‌මනාමානි.
16-17. වාසුදෙවාදිපඤ්‌චකං කණ්‌හෙ. වසුදෙවස්‌ස අපච්‌චං වාසුදෙවො. මච්‌චානං ජීවිතං හරති සීලෙනාති හරි. කණ්‌හගුණයොගතො කණ්‌හො. කෙසිං නාම අසුරං හතවාති කෙසවො, ඊකාරස්‌ස අකාරො, හනස්‌ස ච වො. වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘යස්‌මා තයා හතො කෙසී,
තස්‌මා මෙ සාසනං සුණ;
කෙසවො නාම නාමෙන,
සෙය්‍යො ලොකෙ භවිස්‌සසී’’ති [චින්‌තාමණිටීකායම්‌පි].
චක්‌කං පාණිම්‌හි අස්‌ස චක්‌කපාණි. විසණු [පිණ්‌හු (ක.)], නාරායනො, වෙකුණ්‌ඨො, දාමොදරො, මාධවො, සම්‌භූ, දෙච්‌චාරි, පුණ්‌ඩරීකක්‌ඛො, ගොවින්‌දො, ගරුළද්‌ධජො, පීතම්‌බරො, අච්‌චුතො, මඞ්‌ගලො, සිඞ්‌ගී, ජනාද්‌දනො, උපෙන්‌දො, ඉන්‌දාවරජො, චතුභුජො, පද්‌මනාභො, මධුරිපු, තිවික්‌කමො, දෙවකීනන්‌දනො, සොරී, සිරීපති, පුරිසොත්‌තමො, වනමාලී, බලිධංසී, කංසාරාති, අධොක්‌ඛජො, සබ්‌බම්‌භරො, කෙටභජි [කෙටභං ජිතවා (චින්‌තාමණිටීකා)], විධු, සසබින්‌දු, සිරීකරො, සිරීවරාහො, අජිතො, පරපුරිසො, සිරීගබ්‌භො, ඡබින්‌දු, අනන්‌තො, නරකජි, කෙසරො, ජාතිකීලො, නරසීහො, පුරාණපුරිසො, නලිනෙසයො, වාසු, නරායනො, පුනබ්‌බසු, සබ්‌බරූපො, ධරණීධරො, වාමනො, එකසිඞ්‌ගො, සොමගබ්‌භො, ආදිදෙවො, ආදිවරාහො, සුවණ්‌ණබින්‌දු, සදායොගී, සනාතනො, රාහුමුද්‌ධභිදො , කාළනෙමි, පණ්‌ඩවො, වඩ්‌ඪමානො, සතානන්‌දො, පජානාථො, සුයාමුනොඉච්‌චාදීනි විසණුනාමානි. අස්‌ස පන පිතු නාමානි වසුදෙවො, ආනකදුන්‌දුභි [අමර 1.23] ඉච්‌චාදීනි. රථවාහො පනස්‌ස දාරුකො නාම [තිකණ්‌ඩසෙස 1.1.34]. මන්‌තී පන පවනබ්‍යාධි නාම [මන්‌තී පවනබ්‍යාමි උද්‌ධවො (තිතණ්‌ඩසෙස 1.1.35) පවනබ්‍යාධි… උද්‌ධවො ඉති ද්‌වෙ පිණ්‌හුස්‌ස මන්‌තිනො (කට්‌ටීකා)].
මහිස්‌සරාදිඡක්‌කං හරෙ. මහන්‌තො ඉස්‌සරො විභූති එතස්‌සාති මහිස්‌සරො. ගුණාවත්‌ථාරහිතො සම්‌පති පරමානන්‌දරූපත්‌තා නිබ්‌බිකාරො සමති භවතීති සිවො, නිරුත්‌තිනයෙන අකාරස්‌ස ඉත්‌තං, මස්‌ස වො ච. එවං සබ්‌බත්‌ථ යදාදිනා වා නිරුත්‌තිනයෙන වා සද්‌දසිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බාති. සූලපාණිත්‌තා සූලී. ඉට්‌ඨෙ පභවතීති ඉස්‌සරො, ඉස්‌සති අභිභවතීති වා ඉස්‌සරො. පසූනං පමථානං පති පසුපති. ‘‘පසු මිගාදො ඡගලෙ, පමථෙපි පසු පුමෙ’’ති රුද්‌දො [රභසො (ක.)]. ( ) [(ගුණෙ) (ක.)] විසිට්‌ඨතමොගුණත්‌තා සබ්‌බං හරතීති හරො. වුත්‌තොති ක්‍රියාපදං. සම්‌භු, ඊසො, සබ්‌බො, ඊසානො, සඞ්‌කරො, චන්‌දසෙඛරො, භූතෙසො, ඛණ්‌ඩපරසු, ගිරීසො, මච්‌චුඤ්‌ජයො, පිනාකී, පමථාධිපො, උග්‌ගො, කපද්‌දි, සිරීකණ්‌ඨො, කාළකණ්‌ඨො, කපාලභරො, වාමදෙවො, මහාදෙවො, විරූපක්‌ඛො, තිලොචනො, සබ්‌බඤ්‌ඤූ, නීලලොහිතො, මාරහරො, භග්‌ගො, ත්‍යම්‌බකො, තිපුරන්‌තකො, ගඞ්‌ගාධරො, අන්‌ධකරිපු, බ්‍යොමකෙසො, භවො, භීමො, රුද්‌දො, උමාපති, භගාලී, කපිසඤ්‌ජනො, හීරො, පඤ්‌චානනො, ඛකුන්‌තලො, ගොපාලකො, පිඞ්‌ගක්‌ඛො [විභඞ්‌ගො (ක.)], කූටකරො, චන්‌දාපීළො, මහානටො, සමීරො, හො, නන්‌දිවඩ්‌ඪනො, ගුළාකෙසො [මිගූහො (ක.)], මිහිරාණො, මෙඝවාහනො, සුප්‌පතාපො [සුප්‌පසාදො (ක.)], උ, ථාණු [උපාණ්‌ඩො (ක.)], සිපිවිට්‌ඨො, කීලො, ධම්‌මවාහනොඉච්‌චාදීනිපි හරනාමානි.
කුමාරාදිත්‌තයං හරස්‌ස පුත්‌තෙ. කුමාර කීළායං, කුමාරෙති කීළතීති කුමාරො, සොළසවස්‌සිකො, අයඤ්‌ච සොළසවස්‌සිකො. ‘‘බාලො ච සොළස භවෙ’’ති හි වුත්‌තං. ඛණ්‌ඩති දානවබලන්‌ති ඛන්‌දො, ණ්‌ඩස්‌ස න්‌දො. සත්‌තිංපහරණවිසෙසං ධරතීති සත්‌තිධරො, පභාවුස්‌සාහමන්‌තසඞ්‌ඛාතං වා සත්‌තිත්‌තයං ධරතීති සත්‌තිධරො. අමරකොසෙ පන –
‘‘කත්‌තිකෙය්‍යො මහාසෙනො,
සරජාතො ඡළානනො;
පබ්‌බතීනන්‌දනො ඛන්‌දො,
සෙනානී අග්‌ගිභූ ගුහො.
බාහුලෙය්‍යො තාරකජි,
විසාඛො සිඛිවාහනො;
ඡමාතුරො සත්‌තිධරො,
කුමාරො කොඤ්‌චදාරණො’’ති [අමර 1.41-2] වුත්‌තං.
18-21. සක්‌කාදීනි වීසති සක්‌කස්‌ස නාමානි. අසුරෙ ජෙතුං සක්‌කුණාතීති සක්‌කො. පුරෙ, පුරං වා දදාතීති පුරින්‌දදො . දෙවානං රාජා දෙවරාජා. වජිරං පාණිම්‌හි අස්‌ස වජිරපාණි. සුජාය අසුරකඤ්‌ඤාය පති සුජම්‌පති. බහූනං දෙවමනුස්‌සානං චින්‌තිතත්‌ථස්‌ස දස්‌සනසමත්‌ථතාය සහස්‌සක්‌ඛො. මහතං දෙවානං ඉන්‌දො රාජා මහින්‌දො, දෙවෙහි මහිතබ්‌බො වා ඉන්‌දො රාජා මහින්‌දො, මහන්‌තො ච සො ඉන්‌දො චාති වා මහින්‌දො. වජිරං ආවුධං යස්‌ස වජිරාවුධො, ‘‘වජිරායුධො’’තිපි පාඨො. වසූනි රතනානි සන්‌ත්‍යස්‌සෙති වාසවො. දසසතානි නයනානි යස්‌ස සො දසසතනයනො. ද්‌වින්‌නං දෙවලොකානං අධිපතිභූතත්‌තා තිදිවාධිභූ. සුරානං නාථො සුරනාථො. වජිරං හත්‌ථෙ යස්‌ස සො වජිරහත්‌ථො. භූතානං සත්‌තානං පති භූතපති. මහිතබ්‌බත්‌තා මඝවා. මහ පූජායං, හස්‌ස ඝවො. කොසසඞ්‌ඛාතානි ධනානි සන්‌ති යස්‌ස, සො කොසියො, ‘‘කොසියගොත්‌තතාය කොසියො’’ති ච වදන්‌ති. ඉන්‌දති පරමිස්‌සරියෙන යුජ්‌ජතෙති ඉන්‌දො. වත්‍රං නාම අසුරං අභිභවතීති වත්‍රභූ. පාකො නාමවත්‍රාසුරස්‌ස භාතා, තස්‌ස සාසනතො නිග්‌ගහතො පාකසාසනො. විඩං බ්‍යාපකං ඔජො එතස්‌ස විඩොජො. සුනාසීරො, පුරන්‌දරො, ලෙඛාසභො [ලෙඛනං දෙවානං උසතො උත්‌තමො (චින්‌තාමණිටීකා)], දිවපති, සුරපති, බලාරාති, සචීපති, ජම්‌භභෙදී, හරිහයො, නමුචිසූදනො, සංකන්‌දනො, මෙඝවාහනො, ආඛණ්‌ඩලො [ආඛණ්‌ඩයති පරබලං උසාදිත්‌තා කලච (චින්‌තාමණිටීකා)], කොසිකො, සුරගාමණී, නාකනාථො, හරී ඉච්‌චාදීනිපි සක්‌කස්‌ස නාමානි.
අස්‌ස සක්‌කස්‌ස භරියා සුජාතා නාම. සුඛෙන ජාතා, සුන්‌දරා වා ජාති යස්‌සා සා සුජාතා. පුලොමජා, සචී, ඉන්‌දානී ඉච්‌චාදීනිපි සක්‌කභරියාය නාමානි.
අස්‌ස සක්‌කස්‌ස පුරං මසක්‌කසාරාදයො තයො භවෙ. මො ච සක්‌කො ච මසක්‌කා, තෙ සරන්‌ති ගච්‌ඡන්‌ති එත්‌ථ කීළාවසෙනාති මසක්‌කසාරා, මහිස්‌සරාදීනං පරිසානං, සක්‌කස්‌ස ච කීළානුභවනට්‌ඨානන්‌ත්‍යත්‌ථොති චින්‌තාමණිථුතිටීකායං වුත්‌තං. සඞ්‌ගහටීකායං පන ‘‘මසක්‌කන්‌ති වා වසොකන්‌ති වා අසුරපුරස්‌ස නාමං, ඉදං පන තෙසං උත්‌තමත්‌තා මසක්‌කසාරො, වසොකසාරොති ච වුත්‌ත’’න්‌ති වුත්‌තං. අමරා එතිස්‌සං සන්‌ති අමරවතී, සා එව අමරාවතී, රස්‌සස්‌ස දීඝතා [පාණිනී 6.3.119].
අස්‌ස සක්‌කස්‌ස පාසාදො වෙජයන්‌තො නාම. වෙජයන්‌තී පටාකා පසත්‌ථා, භූතා වා අස්‌ස අත්‌ථීති වෙජයන්‌තො.
අස්‌ස සක්‌කස්‌ස සභා සුධම්‌මා මතා. සොභනො ධම්‌මො අස්‌සාති සුධම්‌මා, දෙවමණ්‌ඩපො.
22. තස්‌ස සක්‌කස්‌ස රථො වෙජයන්‌තො නාම. වෙජයන්‌තීනාමාය පටාකාය යොගතො වෙජයන්‌තො. තස්‌ස සක්‌කස්‌ස සාරථි සූතො මාතලිනාම. මතලස්‌ස [මාතලාය (ක.)] අපච්‌චං මාතලි, තස්‌ස සක්‌කස්‌ස ගජො එරාවණො නාම, ඉරාවණො සමුද්‌දො, තත්‍රජාතො එරාවණො [ඉරාවති සමුද්‌දෙ ජාතො (එරාවතො), සෙසෙ අණ… පිසොදරාදිත්‌තා ණත්‌තෙ එරාවණො (චින්‌තාමණිටීකා)]. තස්‌ස සක්‌කස්‌ස සිලාසනං පණ්‌ඩුකම්‌බලො නාම. පණ්‌ඩුවණ්‌ණකම්‌බලසදිසත්‌තා පණ්‌ඩුකම්‌බලො. සිලා පාසාණො එව ආසනං සිලාසනං.
23. තස්‌ස සක්‌කස්‌ස පුත්‌තා සුවීර, ජයන්‌තඉච්‌චාදයො. අතිසයෙන සූරත්‌තා සුවීරො. අසුරෙ ජයතීති ජයන්‌තො. තස්‌ස සක්‌කස්‌ස පොක්‌ඛරණී නන්‌දා නාම භවෙ. නන්‌දීයතීති නන්‌දා. පොක්‌ඛරං වුච්‌චති පදුමං, සලිලඤ්‌ච, තෙහි සත්‌තානං මනං අත්‌තානං නයතීති පොක්‌ඛරණී, පොක්‌ඛරෙන වා සුන්‌දරෙන අණ්‌ණෙන ජලෙන සහිතත්‌තා පොක්‌ඛරණ්‌ණී, සා එව පොක්‌ඛරණී. තස්‌ස සක්‌කස්‌ස වනානි උය්‍යානානි නන්‌දනාදීනි චත්‌තාරි. නන්‌දයතීති නන්‌දනං. නානාදිබ්‌බරුක්‌ඛෙහි මිස්‌සකත්‌තා මිස්‌සකං. නානාලතාහි වල්‌ලීහි චිත්‌තත්‌තා චිත්‌තලතා, නානාවිරාගවණ්‌ණවිචිත්‌තාය වා ලතාය සමන්‌නාගතත්‌තා චිත්‌තලතා, දෙවතානං වා චිත්‌තාසා එත්‌ථ අත්‌ථීති චිත්‌තා, ආසාවතී නාම ලතා, සා යස්‌ස අත්‌ථි, තං චිත්‌තලතා. දෙවතානං වා චිත්‌තං ලන්‌ති ගණ්‌හන්‌තීති චිත්‌තලා, දිබ්‌බරුක්‌ඛා, තෙසං සමූහො චිත්‌තලතා, ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙන තස්‌ස වනස්‌ස නාමං, යථා ‘‘ඛුද්‌දසික්‌ඛා’’ති. ඵාරුසකානි යත්‌ථ සන්‌ති, තං ඵාරුසකං.
24. අසන්‍යාදිත්‌තයං තස්‌ස සක්‌කස්‌ස ආයුධං. අස්‌සතෙ භුජ්‌ජතෙ ලොකධාතුකමනෙනායුධෙනාති අසනි, අයං අසනිසද්‌දො ද්‌වීසු පුමිත්‌ථිලිඞ්‌ගෙසු වත්‌තති. කුලිම්‌හි සක්‌කස්‌ස හත්‌ථෙ සෙති තිට්‌ඨතීති කුලිසං, කුලි හත්‌ථො භුජාදලොති හි තිකණ්‌ඩසෙසො [තිකණ්‌ඩසෙස 2.6.26]. කුයං වා පථවියං ලිසති තනු භවතීති කුලිසං. වජ ගතියං, වජතෙව න පටිහඤ්‌ඤතෙ යස්‌ස ගමනං කෙනචීති වජිරං, ඉරපච්‌චයො. වජිරසහචරණතො කුලිසසද්‌දොපි පුන්‌නපුංසකෙ. භිදුරං, පවි, සතකොටි, සුරු, සම්‌බො, දම්‌භොලිඉච්‌චාදීනිපි වජිරස්‌ස නාමානි. තත්‍ර භිදුරං පුන්‌නපුංසකෙ, පවිආදයො පුමෙ.
රම්‌භා ච අලම්‌බුසා ච ඉච්‌චාදිකා දෙවිත්‌ථියො අච්‌ඡරායො නාමාති වුත්‌තා. අච්‌ඡරාවිසෙසා හි එතා. අච්‌ඡො නිම්‌මලවණ්‌ණො එතාසමත්‌ථීති අච්‌ඡරායො. ‘‘අපසරා’’තිපි එතාසමෙව සාමඤ්‌ඤසඤ්‌ඤා. දෙවපුත්‌තානං රතිං භාවෙන්‌ති වඩ්‌ඪෙන්‌තීති රම්‌භා, රං කාමග්‌ගිං භන්‌ති දීපයන්‌ති ජාලෙන්‌තීති වා රම්‌භා, නිග්‌ගහීතාගමො. කාමරතිවසෙන දෙවපුත්‌තෙ අත්‌තනි වසාපෙතුං අලං සමත්‌ථාති අලම්‌බුසා, අස්‌සුකාරො. දෙවානං දෙවපුත්‌තානං, දෙවීභූතා වා ඉත්‌ථියො දෙවිත්‌ථියො.
‘‘පඤ්‌චසිඛො, හාහා, හූහූ’’ඉච්‌චාදයො ගන්‌ධබ්‌බා නාම. පඤ්‌ච සිඛා චූළා යස්‌ස සො පඤ්‌චසිඛො. ‘‘හා’’ති අනන්‌දිතං ධනිං [නින්‌දිභද්‌ධනිං (චින්‌තාමණිටීකා)] ජහතීති හාහා. ‘‘හූ’’ති ගීතවිසෙසසද්‌දං හූයතෙති හූහූ. ගන්‌ධං අබ්‌බන්‌ති භුඤ්‌ජන්‌තීති ගන්‌ධබ්‌බා, ගායනං වා ධම්‌මො එතෙසං ගන්‌ධබ්‌බා, ම්‌මස්‌ස බ්‌බො.
25. විමානාදිද්‌වයං විමානෙ. දෙවානමාකාසෙ ගමනං යෙන තං විමානං, විගතං [විනා (ක.)] මානං උපමානමස්‌ස විමානං. විහෙ ආකාසෙ ගච්‌ඡතීති බ්‍යම්‌හං, හකාරතො පුබ්‌බෙ අමපච්‌චයො. එත්‌ථ ච විමානබ්‍යම්‌හසද්‌දා ද්‌වෙපි අනිත්‌ථියං පුන්‌නපුංසකෙ වත්‌තන්‌ති.
පීයුසාදිත්‌තයං අමතෙ. පීයතෙති පීයුසං, ‘‘අමතපා’’ති හි වුත්‌තං, උසපච්‌චයො [උණාදි 4.76 ණ්‌වාදි 215 සුත්‌තෙසු පන ‘‘පීයූස’’මිති දිස්‌සති]. ‘‘පෙයුසො’’තිපි නාමමස්‌ස. න මතං මරණමනෙන අමතං. සුඛෙන ධයන්‌ති පිවන්‌ති තං ඉති සුධා. එත්‌ථ ච අමතසද්‌දො යඤ්‌ඤසෙසපීයුසසලිලඝතාදීසු නපුංසකෙ , ධන්‌වන්‌තරිදෙවාදීසු පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ, ගළොඣාභයාමලක්‍යාදීසු ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙති තීසු වත්‌තති [අමතං යඤ්‌ඤසෙසෙ ච, පීයූසෙ සලිලෙ ඝතෙ අයාචිතෙ ච මොක්‌ඛෙ ච, නා ධන්‌වන්‌තරිදෙවසු අමතා මාගධීපථ්‍යා ගුළුච්‍යාමලකීසු ච (මෙදිනීකොස 16 77-8)], තංසහචරණතො පීයුසසද්‌දොපි තීසු ලිඞ්‌ගෙසු. සුධාසද්‌දො පන අමතනුහීලෙපාදීසුපි නිච්‌චමිත්‌ථිලිඞ්‌ගොව [සුධා ලෙපො’මතං නුහී (අමර 23.101)].
සිනෙරුආදිපඤ්‌චකං පබ්‌බතරාජෙ. සිනා සොචෙය්‍යෙ, සිනාති සොචෙති දෙවෙති සිනෙරු, එරුපච්‌චයො. මී හිංසායං, මිනාති හිංසති සබ්‌බෙ පබ්‌බතෙ අත්‌තනො උච්‌චතරට්‌ඨෙනාති මෙරු, රුපච්‌චයො. තිදිවානං ද්‌වින්‌නං දෙවලොකානං ආධාරො පතිට්‌ඨාති තිදිවාධාරො. දෙවෙ නයතීති නෙරු. සුමෙරූති උපසග්‌ගෙන නාමං වඩ්‌ඪිතං. හෙමද්‌දි, රතනසානු, සුරාලයාදීනිපි පබ්‌බතරාජස්‌ස නාමානි.
26. යුගන්‌ධරාදීනි සිනෙරුස්‌ස පරිවාරභූතානං සත්‌තන්‌නං පරිභණ්‌ඩපබ්‌බතානං නාමානි. චන්‌දසූරියසඞ්‌ඛාතං යුගං ධාරෙති තදුබ්‌බෙධමග්‌ගචාරිත්‌තාති යුගන්‌ධරො. ඊසං මහිස්‌සරං ධාරෙති තස්‌ස නිවාසට්‌ඨානත්‌තාති ඊසධරො. කරවීරා අස්‌සමාරකා බහවො එත්‌ථ සන්‌තීති කරවීරො, කෙ වා මයූරා රවන්‌ති එත්‌ථාති කරවීරො, ‘‘කරවීකො’’තිපි පාඨො, ඉධාපි පච්‌ඡිමොයෙවත්‌ථො, කරවීකසකුණා වා බහවො එත්‌ථ සන්‌තීති කරවීකො. සුදස්‌සනා ඔසධිවිසෙසා බහුකා එත්‌ථ සන්‌තීති සුදස්‌සනො, සුඛෙන පස්‌සිතබ්‌බත්‌තා වා සුදස්‌සනො , සුන්‌දරං වා දස්‌සනං එත්‌ථාති සුදස්‌සනො. පඤ්‌චන්‌නං පබ්‌බතචක්‌කානං නෙමිසදිසං කත්‌වා අත්‌තානං ධාරෙතීති නෙමින්‌ධරො, නෙමිභාවෙන වා ධාරෙතබ්‌බො උපලක්‌ඛෙතබ්‌බොති නෙමින්‌ධරො, නෙමිංවා රථද්‌දුමං ධාරෙති යෙභුය්‍යෙනාති නෙමින්‌ධරො. විනතා නාම සුපණ්‌ණමාතා, තස්‌සා නිවාසට්‌ඨානත්‌තා විනතකොති චින්‌තාමණිටීකා. විත්‌ථිණ්‌ණා වා නතා නදියො එත්‌ථාති විනතකො. අස්‌සකණ්‌ණා සජ්‌ජදුමා බහවො එත්‌ථ සන්‌තීති අස්‌සකණ්‌ණො, අස්‌සකණ්‌ණසදිසකූටත්‌තා වා අස්‌සකණ්‌ණො. කුලාචලාති එතෙ සිනෙරුආදයො අට්‌ඨ පබ්‌බතා අචලසඞ්‌ඛාතානං පබ්‌බතානං කුලානි යොනියො පභවා, එතෙ ච සිනෙරුආදයො අනුපුබ්‌බසමුග්‌ගතා, සබ්‌බබාහිරො චෙත්‌ථ අස්‌සකණ්‌ණො. නිමිජාතකෙ පන –
‘‘සුදස්‌සනො කරවීකො, ඊසධරො යුගන්‌ධරො;
නෙමින්‌ධරො විනතකො, අස්‌සකණ්‌ණො ගිරි බ්‍රහා’’ති [ජා. 2.22.568].
වත්‌වා සිනෙරුං පරික්‌ඛිපිත්‌වා අස්‌සකණ්‌ණො නාම පබ්‌බතො පතිට්‌ඨිතො, තං පරික්‌ඛිපිත්‌වා විනතකො නාම පබ්‌බතොති එවමඤ්‌ඤොයෙවානුක්‌කමො කථිතො. කිඤ්‌චාපි කථිතො, නාමභෙදමත්‌තකතොයෙව පනෙත්‌ථ භෙදො, නාත්‌ථභෙදකතොති දට්‌ඨබ්‌බං.
27. ආකාසවාහීගඞ්‌ගායං මෙරුසිඞ්‌ගොබ්‌භවායං මන්‌දාකින්‍යාදිනාමත්‌තයං. මන්‌දං අකිතුං සීලමස්‌සාති මන්‌දාකිනී. ආකාසෙ සන්‌දමානා ගඞ්‌ගා ආකාසගඞ්‌ගා. සුරානං දෙවානං නදී සුරනදී. සුරදීඝිකාතිපි එතිස්‌සා නාමං.
28. කොවිළාරාදිත්‌තයං ‘‘ඵලහරො’’තිඛ්‍යාතෙ පාරිච්‌ඡත්‌තකෙ. කුං පථවිං විදාරයති මූලෙනාති කොවිළාරො, දස්‌ස ළො. පරි සමන්‌තතො ඡත්‌තං විය තිට්‌ඨතීති පාරිච්‌ඡත්‌තකො. පාරිනො සමුද්‌දස්‌ස ජාතො අපච්‌චං පාරිජාතකො, සකත්‌ථෙ කො. පාරිභද්‌දො, නිම්‌බතරු, මන්‌දාරොඉච්‌චාදීනිපි පාරිච්‌ඡත්‌තකස්‌ස නාමානි.
කප්‌පරුක්‌ඛො ච සන්‌තානො ච ආදිනා මන්‌දාරො පාරිජාතකො ච හරිචන්‌දනඤ්‌ච එතෙ පඤ්‌ච දෙවද්‌දුමා [අමර 1.53] දෙවතරවො දෙවභූමීස්‌වෙව සම්‌භවතො. කප්‌පො සඞ්‌කප්‌පිතො අත්‌ථො, තස්‌ස රුක්‌ඛො ජඤ්‌ඤජනකභාවෙන සම්‌බන්‌ධො, කප්‌පං වා ඨිතො රුක්‌ඛො කප්‌පරුක්‌ඛො. තනනං තානො, භාවෙ ණො. ගන්‌ධස්‌ස සම්‌මා තානො අස්‌සෙති සන්‌තානො, සිරීසරුක්‌ඛො. මන්‌දන්‌තෙ මොදන්‌තෙ දෙවා අනෙනාති මන්‌දාරො, ආරපච්‌චයො. හරිමින්‌දං චදයති සුඛයතීති හරිචන්‌දනං. එතෙ පඤ්‌ච දෙවතරවො අමරකොසනයෙන වුත්‌තා, සොගතනයෙන පන සත්‌ත දෙවතරවො. වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘පාටලී සිම්‌බලී ජම්‌බූ, දෙවානං පාරිඡත්‌තකො;
කදම්‌බො කප්‌පරුක්‌ඛො ච, සිරීසෙන භවති සත්‌තම’’න්‌ති [ධ. ස. අට්‌ඨ. 584; සාරත්‌ථ. ටී. 1.1වෙරඤ්‌ජකණ්‌ඩවණ්‌ණනා].
තත්‌ථ පාටලීති චිත්‍රපාටලී, සා අසුරලොකෙ තිට්‌ඨති. තථා සිම්‌බලී ගරුළෙසු, ජම්‌බූ ජම්‌බුදීපෙ, පාරිච්‌ඡත්‌තකො තාවතිංසෙ, කදම්‌බො අපරගොයානෙ. කප්‌පරුක්‌ඛො උත්‌තරකුරූසු , සිරීසො පුබ්‌බවිදෙහෙති. එතෙ සත්‌ත දෙවානමෙව පතිට්‌ඨානභූමීසු සම්‌භවතො දෙවතරවොත්‌වෙව වුච්‌චන්‌ති.
සග්‌ගවණ්‌ණනා සමත්‌තා.
29. පුබ්‌බපච්‌ඡිමඋත්‌තරා දිසා යථාක්‌කමං පාචී පතීචී උදීචී නාම භවන්‌ති. පඨමං පාතො අන්‌චති රවි යස්‌සං සා පාචී, නකාරලොපො. පච්‌ඡා දිවාවසානෙ අන්‌චති රවි යස්‌සං සා පතීචී. උද්‌ධං අන්‌චති රවි යස්‌සං සා උදීචී, යස්‌සං වා සීතවියොගං දත්‌වා අන්‌චති සා උදීචී, වියොගත්‌ථවාචකො හෙත්‌ථ උකාරො, දසද්‌දො දානත්‌ථො. අථ වා පන්‌චති පුබ්‌බභාවමාපජ්‌ජතෙති පාචී. පතින්‌චති පච්‌ඡාභාවමාපජ්‌ජතෙති පතීචී. උදඤ්‌චති සීතවියොගදානත්‌තමාපජ්‌ජතෙති උදීචී. එත්‌ථ ච උදීචීසහචරණතො පතීචී ඉත්‌ථියං, පතීචීසහචරණතො පාචී ඉත්‌ථියං වත්‌තතීති දට්‌ඨබ්‌බං. එවං තංතංසහචරණභාවෙන තස්‌ස තස්‌ස තංතංලිඞ්‌ගත්‌තමුපනෙය්‍යුං. පුබ්‌බපච්‌ඡිමඋත්‌තරාති සබ්‌බනාමස්‌ස වුත්‌තමත්‌තෙ පුම්‌භාවො.
දක්‌ඛිණාදිද්‌වයං දක්‌ඛිණදිසායං. මජ්‌ඣෙ අපායං අඤ්‌චති යස්‌සං රවි, සා අපාචී. මජ්‌ඣත්‌ථොයං අපසද්‌දො, යථා ‘‘අපදිස’’න්‌ති, ‘‘අවාචී’’තිපි පාඨො, අවපුබ්‌බො අඤ්‌ච අධොමුඛීභාවෙ. අවඤ්‌චති අධොමුඛී භවති යස්‌සං රවි, සා අවාචී. උණ්‌හාදිකෙ වා තබ්‌බියොගෙ කරොන්‌තො යස්‌සං රවි අඤ්‌චති, සා අවාචී. විදිසාදිද්‌වයං දිසාමජ්‌ඣෙ. දිසාහි විනිග්‌ගතා විදිසා. දිසානමනුරූපා, අනුවත්‌තකා වා දිසා අනුදිසා. අපදිසන්‌තිපි විදිසාය නාමං [නපුංසකාබ්‍යයං ත්‌ව’පදිසං (අමර 3.6)].
30. එරාවතාදයො අට්‌ඨ ගජා පුබ්‌බාදීනං දිසානං රක්‌ඛණතො දිසාගජා නාම, පුණ්‌ඩරීකං නාම සිතම්‌බොජං, තංසදිසවණ්‌ණතාය පුණ්‌ඩරීකො. රස්‌සසරීරතාය වාමනො. කුයං පථවියං මොදතෙ කුමුදො. අඤ්‌ජනවණ්‌ණතාය අඤ්‌ජනො. පුප්‌ඵා පකාසමානා දන්‌තා අස්‌ස පුප්‌ඵදන්‌තො. සබ්‌බභූමියං චරතීති සබ්‌බභුම්‌මො, සබ්‌බභුම්‌මො වා චක්‌කවත්‌තී තස්‌සානුරූපත්‌තා සබ්‌බභුම්‌මො. සොභනදන්‌තාවයවත්‌තා සුප්‌පතීකො [සොභනා පතීකා අවයවා’ස්‌ස සුප්‌පතීකො (ක.)]. ‘‘සුප්‌පතීකො සොභනඞ්‌ගෙ, භවෙ ඊසානදිසාගජෙ’’ති හි නානත්‌ථසඞ්‌ගහෙ වුත්‌තං. එරාවතාදීනං දිසානං සම්‌බන්‌ධකථනං පාචීවාරණාදිනාමසූචනත්‌ථං, එසං කරෙණුයො පන –
අබ්‌භමු කපිලා චෙව, පිඞ්‌ගලා නුපමා මතා;
තම්‌බකණ්‌ණී සුභදන්‌තී, අඞ්‌ගනා අඤ්‌ජනාවතී [අමර 3.5].
31. ධතරට්‌ඨාදිද්‌වයං පුබ්‌බදිසාධිපතිදෙවෙ. ධාරිතං රට්‌ඨමනෙනාති ධතරට්‌ඨො, රස්‌ස තො. පඤ්‌චසිඛාදීනං ගන්‌ධබ්‌බානං අධිපො නායකො ගන්‌ධබ්‌බාධිපො. කුම්‌භණ්‌ඩසාම්‍යාදිද්‌වයං දක්‌ඛිණදිසාධිපතිදෙවෙ. කුම්‌භණ්‌ඩානං සාමි නායකො කුම්‌භණ්‌ඩසාමි. විරුහන්‌ති වුඩ්‌ඪිං විරූළ්‌හිමාපජ්‌ජන්‌ති එතස්‌මිං කුම්‌භණ්‌ඩාති විරූළ්‌හකො. විරූළ්‌හං වුඩ්‌ඪිප්‌පත්‌තං වා කං සුඛමෙතස්‌සාති විරූළ්‌හකො. විරූපක්‌ඛාදිද්‌වයං පච්‌ඡිමදිසාධිපතිදෙවෙ. විරූපානි අක්‌ඛීනි යස්‌ස විරූපක්‌ඛො, විවිධසණ්‌ඨානානි අක්‌ඛීනි යස්‌ස වා විරූපක්‌ඛො. නාගානං අධිපති නාගාධිපති.
32. යක්‌ඛාධිපාදිචතුක්‌කං කුවෙරෙ. ආළවකාදියක්‌ඛානං අධිපො යක්‌ඛාධිපො. විස්‌සවණස්‌ස අපච්‌චං වෙස්‌සවණො. තිචරණාට්‌ඨදාඨාභයානකමත්‌ථිතාය කුච්‌ඡිතං වෙරො සරීරමස්‌ස කුවෙරො. ඛුද්‌දෙනාස්‌ස නරයුත්‌තා සිවිකාරථෙති නරො වාහනමස්‌ස නරවාහනො. ත්‍යම්‌බකසඛො, යක්‌ඛරාජො, ගුය්‌හකෙසරො, මනුස්‌සධම්‌මා, ධනදො, රාජරාජො, ධනාධිපො, කින්‌නරෙසො, යක්‌ඛො, එකපිඞ්‌ගලො, සිරිදො, පුඤ්‌ඤජනෙස්‌සරොඉච්‌චාදීනිපි කුවෙරස්‌ස නාමානි.
අස්‌ස කුවෙරස්‌ස පුරී ‘‘අළකා, අළකමන්‌දා’’ති ච වුච්‌චති. අලං විභූසනෙ, අලං විභූසනං කරොතීති අලකා, සා එව අළකා. අළකා එව මොදකරණතො අළකමන්‌දා, උකාරස්‌ස අකාරො, නාගමො ච. කෙලාසොතිපි තස්‌ස නාමං, කෙලි පයොජනං අස්‌ස කෙලො, ආසතෙ අස්‌මින්‌ති ආසො, කෙලො ච සො ආසො චෙති කෙලාසො, කණ්‌හසප්‌පාදි විය නිච්‌චං කම්‌මධාරයො. අස්‌ස කුවෙරස්‌ස පහරණං ආයුධං ගදා, ගං වුච්‌චති වජිරං, තං විය දුක්‌ඛං දදාතීති ගදා. ඉමෙ චත්‌තාරො යථාවුත්‌තා ධතරට්‌ඨාදයො දෙවා කමතො පුබ්‌බාදීනං චතුද්‌දිසානං අධිපා අධිපතයො නාම. අමරකොසෙ පන –
‘‘ඉන්‌දො අග්‌ගි පිතුපති, නෙරිතො වරුණො’නිලො;
කුවෙරො ඊසො පතයො, පුබ්‌බාදීනං ඉමෙ කමා.
බුධො සුරගුරු චෙති, දිසාධිපා තථා ගහා’’ති [අමර 3.3-4].
අඤ්‌ඤෙයෙව දිසාධිපතයො කථිතා, ඉන්‌දරවිමාදීනඤ්‌ච දිසාධිපච්‌චකථනං පාඣාදීනං ඉන්‌දදිසාරවිදිසාදිනාමසූචනඵලං.
33-34. ජාතවෙදාද්‍යට්‌ඨාරසකං අග්‌ගිම්‌හි. ජාතෙ උප්‌පන්‌නෙ වින්‌දති ඝාතයතීති ජාතවෙදො. අන්‌ධකාරෙ ජාතං විජ්‌ජමානං වින්‌දති ලභති, විදති ජානාති එතෙනාති වා ජාතවෙදො, ජනනං ජාතං වෙදො පාකටො යස්‌ස වා සො ජාතවෙදො. සිඛා වුච්‌චති ජාලා, තාය යොගතො සිඛී. ජොතති දිප්‌පතීති ජොති. පුනාතීති පාවකො, ණ්‌වු. දහතීති දහනො. අනන්‌ති පාලෙන්‌ත්‍යනෙනෙති අනලො, අලපච්‌චයො. වෙදෙ හුතං වහති පාපයති, සයං වා ලභතෙති හුතාවහො. අච්‌චි වුච්‌චති ජාලා, තාය යොගතො අච්‌චිමා. ධූමො කෙතු ධජො යස්‌සාති ධූමකෙතු. අජති ජලමානො කුටිලං ගච්‌ඡතීති අග්‌ගි, ඉ. ගො රංසි එතස්‌සත්‌ථීති ගිනි, අස්‌සත්‌ථ්‍යත්‌ථෙ ඉනි, අග්‌ගිනීතිපි පාඨො, සො අග්‌ගිසදිසො. භානු පභා යස්‌සත්‌ථි, සො භානුමා. තෙජෙති සෙසභූතොපාදාරූපානීති තෙජො. ධූමො සිඛා චූළා යස්‌ස ධූමසිඛො. වායු සඛා අස්‌ස වායුසඛො. දහිත්‌වා [දහතො (ක.)] ගච්‌ඡතො කණ්‌හා වත්‌තනී මග්‌ගො යස්‌ස කණ්‌හවත්‌තනී. විස්‌සානරස්‌ස ඉසිනො අපච්‌චං වෙස්‌සානරො. හුතං හවිං අසති භුඤ්‌ජතීති හුතාසො. ධනඤ්‌ජයො, ජලනො, ආසයාසො, රොහිතස්‌සො, සත්‌තාච්‌චි, සුක්‌කො, චිත්‍රභානු, විභාවසු, සුචිඉච්‌චාදීනිපි අග්‌ගිස්‌ස නාමානි.
සිඛාදිත්‌තයං අග්‌ගිජාලායං. සිනොති නිසානී භවතීති සිඛා, ‘‘සි නිසානෙ’’ති කාතන්‌ත ධාතු, ඛපච්‌චයො. ජලතීති ජාලා. අච්‌චතෙ පුජ්‌ජතෙ අනෙනෙති අච්‌චි. සිඛා ජාලා භිය්‍යො රූපන්‌තරා ඉත්‌ථියං, අච්‌චි පන අපුමෙ.
35. ද්‌වයං අග්‌ගිකණෙ [තීසු ඵුලිඞ්‌ගො’ග්‌ගිකණො (අමර 1.60) ඵුලිඞ්‌ගානීති අග්‌ගිකණානි (ම. නි. ටී. 3.65)]. විවිධාසු දිසාසු ඵුල්‌ලං ගච්‌ඡතීති විප්‌ඵුලිඞ්‌ගං. තථා ඵුලිඞ්‌ගං. සබ්‌බධරකතෙ පන ‘‘ඵුලිං ගච්‌ඡතීති ඵුලිඞ්‌ගො’’ති වුත්‌තං. තිකං ඡාරිකායං. මලීනකංසවත්‌ථාදීනං තං දිත්‌තිං සෙති පවත්‌තෙතීති භස්‌මං, මපච්‌චයො, භසති වා අධො පතති වත්‌ථාදීනං මලමෙතෙනාති භස්‌මං. කංසාදීනං සුක්‌කභාවත්‌ථං ඉච්‌ඡිතබ්‌බත්‌තා ඉට්‌ඨි අභිලාසො සොභනං එතස්‌සා අත්‌ථීති සෙට්‌ඨි, ‘‘සපක්‌ඛකො සලොමකො’’ත්‍යාදීසු විය සසද්‌දස්‌ස විජ්‌ජමානත්‌ථත්‌තා. මලස්‌ස සරණං කරොතීති සාරිකා, සා එව ඡාරිකා, යථා ‘‘සළායතන’’න්‌ත්‍යාදීසු.
36. ද්‌වයං උණ්‌හඡාරිකායං. උණ්‌හත්‌තා කුක්‌කුං කුච්‌ඡිතං ලාතීති කුක්‌කුලො, ‘‘කුක්‌කු විදත්‌ථියං හත්‌ථෙ, පකොට්‌ඨෙ කුච්‌ඡිතෙපි චෙ’’ති හි නානත්‌ථසඞ්‌ගහෙ වුත්‌තං. කුක්‌කුං වා හත්‌ථං ලුනාති ඡින්‌දති දහතීති කුක්‌කුලො, සො එව කුක්‌කුළො . උණ්‌හමෙව භස්‌මං උණ්‌හභස්‌මං, තස්‌මිං. තිකං දිත්‌තකට්‌ඨාදින්‌ධනෙ. අඞ්‌ගති හානිං ගච්‌ඡතීති අඞ්‌ගාරො, ආරපච්‌චයො, පුන්‌නපුංසකොයං. ‘‘අලාතෙ’නිත්‌ථි කුජෙ’ඞ්‌ගාරො’’ති හි තිකණ්‌ඩසෙසෙ [තිකණ්‌ඩසෙස 3.329] වුත්‌තං. හානිමෙව ලාති, න ඨිතිං විසෙසඤ්‌චාති අලාතං. උද්‌ධං ධූමං මුඤ්‌චතීති උම්‌මුතං, තදෙව උම්‌මුකං. පඤ්‌චකං කට්‌ඨාදින්‌ධනෙ. සන්‌තමග්‌ගිං එධයති වඩ්‌ඪයතීති සමිධා. එධයතීති ඉධුමං, උමො. එධයතීති ඉධො. උපාදියතෙ අග්‌ගිනෙති උපාදානං. එධයතීති ඉන්‌ධනං.
37. පඤ්‌චකං ආලොකෙ. ඔභාසති දිප්‌පතීති ඔභාසො. පකාසති දිප්‌පතීති පකාසො. ආලොචයති පස්‌සති එතෙනාති ආලොකො, ආලොකෙති වා එතෙනාති ආලොකො, ‘‘ලොක, ලොච දස්‌සනෙ’’ති ධාතුද්‌වයපාඨතො. උජ්‌ජොතතීති උජ්‌ජොතො, අන්‌ධකාරං විද්‌ධංසෙන්‌තො ජොතතීති වා උජ්‌ජොතො. ආ සමන්‌තතො තපති දිප්‌පතීති ආතපො. සමාති එතෙ පඤ්‌ච තුල්‍යත්‌ථාති භාවො.
දසකං වාතෙ. ආහාරො විය පාණභූතොපි කදාචි සත්‌තෙ මාරෙතීති මාරුතො, සොව මාලුතො. පුනාති සඞ්‌කාරාදිකන්‌ති පවනො. වායති ගච්‌ඡතීති වායු, වායති වා පුප්‌ඵාදීනං ගන්‌ධො යෙන සො වායු. තථා වාතො. අනන්‌ති පාණන්‌ත්‍යනෙනෙති අනිලො, ඉලො. සන්‌තං නිච්‌චලං ඊරයති කම්‌පෙතීති සමීරණො, සමීරිතුං කම්‌පිතුං සීලමස්‌සාති වා සමීරණො. ගන්‌ධං වහතීති ගන්‌ධවාහො, ණො. වායො වායුසදිසො, උභයත්‍රාපි යාගමො. සමන්‌තතො ඊරති ඛිපති රුක්‌ඛාදයොති සමීරො. සදා සබ්‌බදා ගති යස්‌ස සදාගති. සසනො, ගන්‌ධවහො, ආසුගො, මරුතො, ජගතිපාණො, පවමානො, පභඤ්‌ජනො ඉච්‌චාදීනිපි වාතනාමානි.
38. ඉමෙ ඡ වක්‌ඛමානා වායුභෙදා වායුවිසෙසා, උද්‌ධං ගච්‌ඡතීති උද්‌ධඞ්‌ගමො, උච්‌චාරපස්‌සාවාදීනං නීහරණවසෙන අධොභාගං ගච්‌ඡතීති අධොගමො. කුච්‌ඡිම්‌හි උදරෙ තිට්‌ඨතීති කුච්‌ඡිට්‌ඨො. කොට්‌ඨෙ අන්‌තෙ සෙති තිට්‌ඨතීති කොට්‌ඨාසයො. පුනප්‌පුනං සසන්‌ති යෙන අස්‌සාසො, බහිනික්‌ඛන්‌තවාතො. පස්‌සාසොති අන්‌තොපවිසනකවාතොපි ‘‘අස්‌සාසො’’ති එතෙන සඞ්‌ගය්‌හතෙ සහචාරිතත්‌තා. සබ්‌බඞ්‌ගෙසු අනුසරති සීලෙන සෙදලොහිතාදිසම්‌පාදනතොති අඞ්‌ගානුසාරී. අමරකොසෙ පනායං වාතො ඨානබ්‍යාපාරභෙදෙන පඤ්‌චධා කථිතො [පාණො’පානො සමානොචොදානබ්‍යානා ච වායවො සරීරට්‌ඨා ඉමෙ (අමර 1.67)], ටීකායඤ්‌චස්‌ස –
‘‘හදයෙ පාණො ගුදෙ’පානො, සමානො නාභිමජ්‌ඣට්‌ඨො;
උදානො කණ්‌ඨදෙසෙ තු, බ්‍යානො සබ්‌බඞ්‌ගසන්‌ධිසු [හදයෙ පාණො ගුදෙ’පානො, සමානො නාභිසණ්‌ඨිතො; උදානො කණ්‌ඨදෙසට්‌ඨො, බ්‍යානො සබ්‌බසරීරගො ඉති ඨානනිණ්‌ණයො (චින්‌තාමණිටීකා)].
තත්‍රපාණොඅන්‌නප්‌පවෙසාදිකරො . අපානො මුත්‌තකරීසසුක්‌කවිසට්‌ඨිකරො. සමානො මජ්‌ඣෙ අන්‌නපචනාදිකරො. උදානො භාසිතගීතාදිකරො. බ්‍යානො සෙදරත්‌තසවනුම්‌මෙසනිමෙසගත්‍යාදිකරො [ඛෙදචෙට්‌ඨාඋම්‌මෙසනිම්‌මෙසගත්‍යාදිකරො (ක.)]. පකට්‌ඨෙන අනන්‌ත්‍යනෙන භත්‌තාදිප්‌පවෙසනතොති පාණො. මුත්‌තාදිකං අපනෙත්‌වා අනන්‌ත්‍යනෙනාති අපානො. සම්‌මා අනන්‌ති අනෙන භුත්‌තපරිපාචනතොති සමානො. උද්‌ධමනන්‌ත්‍යනෙන භාසිතාදො සාමත්‌ථියජනනතොති උදානො. විසෙසෙන අනන්‌ත්‍යනෙන සෙදරත්‌තසෙම්‌හාදි [ඛෙදචෙට්‌ඨාදි (චින්‌තාමණිටීකා)] සම්‌පාදනතොති බ්‍යානො’’ති [තංබ්‍යාපාරා ච යථා – අන්‌නප්‌පවෙසනං මුත්‌තා-ද්‍යුස්‌සග්‌ගො’න්‌නවිපාචනං භාසණාදි නිමෙසාදි, තංබ්‍යාපාරා කමා ඉමෙ (චින්‌තාමණිටීකා)] වුත්‌තං.
39. ද්‌වයං අන්‌තොපවිසනකවාතෙ. ආනං වුච්‌චති බහිනික්‌ඛමනවාතො, තතො අපගතං අපානං. අස්‌සාසතො අපගතො පස්‌සාසො. ද්‌වයං බහිනික්‌ඛමනවාතෙ. ආදිම්‌හි පවත්‌තො සාසො අස්‌සාසො. අනන්‌ති පාණන්‌ත්‍යනෙනෙති ආනං, ආදිම්‌හි පවත්‌තං ආනං ආනං, එකස්‌සාකාරස්‌ස ලොපො.
40. වෙගඛිප්‌පාදයො වාතධම්‌මත්‌තෙන නිච්‌චප්‌පවත්‌තිකා ඉති තප්‌පක්‌කමෙ [තප්‌පක්‌කමෙන තක්‌කමෙන (ක.)] උච්‌චන්‌තෙ. තත්‍ර රයන්‌තං වෙගෙ. සබ්‌බත්‍ර කරණසාධනං. ඉච්‌ඡිතට්‌ඨානං වජන්‌ති පාපුණන්‌ති එතෙනාති වෙගො.
පයොගතොනුගන්‌තබ්‌බා, අනෙකත්‌ථා හි ධාතවො’’ති [චන්‌ද්‍රධාතුපාඨෙ].
වුත්‌තත්‌තා වජධාතු පාපුණනෙපි පවත්‌තති, එවං සබ්‌බත්‍ර, අකාරස්‌ස එ. ජවන්‌ති එතෙනාති ජවො, රයන්‌ති ගච්‌ඡන්‌ති එතෙනාති රයො.
ඛිප්‌පාදිනවකං සීඝෙ. අථ ජවසීඝානං කො භෙදො? සවෙගගතිවචනා ජවාදයො, සීඝාදයො තු ධම්‌මවචනා, තථා ච ‘‘සීඝං පචති [පස්‌සති (ක.)], සීඝං ගච්‌ඡතී’’ති පයොගො, න තු ‘‘ජවං පචති, ජවංගච්‌ඡතී’’ති පන පයොගො. ‘‘වෙගෙන ගච්‌ඡති, ජවෙන ගච්‌ඡතී’’ත්‍යාදීසු කථං? තත්‍ර භෙදස්‌ස වත්‌තුමිච්‌ඡිතත්‌තා න දොසො. ඛිප්‌පති පෙරතීති ඛිප්‌පං, ඛිප පෙරණෙ. සයතීති සීඝං, සී සයෙ, ඝපච්‌චයො. බ්‍යුප්‌පත්‌ති හි යථා කථඤ්‌චිපි භවති, සඤ්‌ඤා තු ලොකතොවාවගන්‌තබ්‌බා, සබ්‌බත්‍රෙවං. තරතීති තුරිතං. ලඞ්‌ඝතීති ලහු, ලඞ්‌ඝ ගතිසොසනෙසු, ඝස්‌ස හො, නිග්‌ගහීතලොපො, උපච්‌චයො ච, ලහුපරියායො ලඝුසද්‌දොප්‍යත්‌ථි. අසති ඛෙපතීති ආසු, උ. තරතීති තුණ්‌ණං, රස්‌ස ණො. අරති ගච්‌ඡතීති අරං. න විලම්‌බීයති න ඔහීයතීති අවිලම්‌බිතං, ලබි අවසංසනෙ. තුවට්‌ටති සයතීති තුවට්‌ටං, තුරිතභාවෙන වත්‌තතීති වා තුවට්‌ටං, රිතලොපො.
41. අරියාසාමඤ්‌ඤස්‌ස පුබ්‌බඩ්‌ඪං සන්‌තතෙ. එත්‌ථ ච අට්‌ඨසු ගණෙසු ඡට්‌ඨො සබ්‌බලහුකො, තතොපරෙ ඡග්‌ගණා ස , භ, ස, භ, භ, භා, අට්‌ඨමො ගො. සමන්‌තතො තනොතීති සතතං. නාසභාවෙන න ඉච්‌චං න ගන්‌තබ්‌බං නිච්‌චං, නාසං වා න ගච්‌ඡතීති නිච්‌චං. ‘‘නාගො’’ත්‍යාදීසු වියාති එත්‌ථාපි න දොසො, තස්‌ස චො. න විරමතීති අවිරතං. න ආරමතීති අනාරතං. සමන්‌තතො, පුනප්‌පුනං වා තනොතීති සන්‌තතං. න අවරමතීති අනවරතං. සදා ධවති ගච්‌ඡතීති ධුවං. ‘‘ධු ගතිථෙරියෙසූ’’ති කාතන්‌තධාතු.
විපුලාඩ්‌ඪං අතිසයෙ. එත්‌ථ හි අයුගපාදෙ ද්‌වාදසමත්‌තා, යුගෙ අට්‌ඨාරසමත්‌තා, සබ්‌බාසු අරියාසු පඨමෙ පාදෙ ද්‌වාදසමත්‌තා, දුතියෙ අට්‌ඨාරස, තතියෙ ද්‌වාදස, චතුත්‌ථෙ පඤ්‌චදස. යදා පන පඨමතතියෙසු පරිහායන්‌ති, තදා යුගෙ අධිකා හොන්‌ති, ඉදං විපුලාලක්‌ඛණං. අථ සතතාතිසයානං කො භෙදො? සතතං සන්‌තති අවිච්‌ඡෙදොක්‍රියන්‌තරෙහි අබ්‍යවධානං, අතිසයො තු පොනොපුඤ්‌ඤං, පකට්‌ඨො ච. තෙසු පොනොපුඤ්‌ඤං ක්‍රියාබ්‍යාවුත්‌ති, පකට්‌ඨො තු ක්‍රියාවයවානං උක්‌කංසතා. භාසති සබ්‌බෙසන්‌ති භුසං, ආස්‌ස උ. භස්‌සති අධො පතතීති වා භුසං. භස අධොපතනෙ, අස්‌ස උ. අතිසයනං අතිසයො, අතික්‌කමිත්‌වා වාසයනං පවත්‌තනං අතිසයො. දහති සබ්‌බන්‌ති දළ්‌හං, හතො පුබ්‌බෙ ළො, දලති විදාරයතීති වා දළ්‌හං, හපච්‌චයො, දහන්‌තො ලාතීති වා දළ්‌හං, වණ්‌ණවිපරියයො, අභිසයො ච දළ්‌හඤ්‌ච අතිසයදළ්‌හා. තරති අතික්‌කමතීති තිබ්‌බං, රස්‌ස වො, අස්‌ස ඉ. එති ගච්‌ඡතීති එකො, සො එව එකන්‌තං, එකං තරති අතික්‌කමතීති වා එකන්‌තං. මත්‌තතො අතික්‌කන්‌තං අතිමත්‌තං. බහුං ලාතීති බාළ්‌හං, උලොපො, වණ්‌ණවිපරියයො ච හසද්‌දො. අතිවෙලං, අච්‌චත්‌ථං, නිබ්‌භරං, නිතන්‌තං, ගාළ්‌හංඉච්‌චාදීනිපි අතිසයෙ.
දබ්‌බං සත්‌වං, තංවිපරීතෙ ධම්‌මමත්‌තෙ වත්‌තමානා බාළ්‌හපරියන්‌තා ඛිප්‌පාදයො අතිසයං විනා පණ්‌ඩකෙ නපුංසකෙ වත්‌තන්‌ති . ඛිප්‌පං භවති [‘‘ඛිප්‌ප භවභී’’ති පදද්‌වයං අධිකං විය දිස්‌සති], අතිසයො පුල්‌ලිඞ්‌ගො, අස්‌ස ගුණස්‌සාතිසයො, අස්‌ස දබ්‌බස්‌සාතිසයො ඉති. ‘‘ඛිප්‌පං භුඤ්‌ජති, සතතං ජුහොති, සතතං රමණීයො’’ඉච්‌චත්‍ර තු ක්‍රියාවිසෙසනත්‌තායෙව පණ්‌ඩකත්‌තං. තෙසු ඛිප්‌පාදීසු යෙ දබ්‌බගා දබ්‌බාභිධායිනො, තෙ තීසු ලිඞ්‌ගෙසු. ‘‘දබ්‌බධම්‌මො ලිඞ්‌ග’’න්‌ති දස්‌සනන්‌තරං. යථා ඛිප්‌පා ජරා, ඛිප්‌පො මච්‌චු, ඛිප්‌පං ගමනං. සන්‌තතා තණ්‌හා, සන්‌තතං දුක්‌ඛං, සන්‌තතො ආකාසො. අතිමත්‌තා ක්‍රියා, අතිමත්‌තො නරො, අතිමත්‌තං පදං ඉච්‌චාදි.
42-43. ද්‌වාදසකං මාරෙ. හරනයනග්‌ගිදඩ්‌ඪත්‌තා [තිනයනග්‌ගිදඩ්‌ඪත්‌තා (ක.)] නත්‌ථි විග්‌ගහො සරීරමෙතස්‌ස අවිග්‌ගහො. කාමයති රතිච්‌ඡං උප්‌පාදයතීති කාමො, කාරිතන්‌තා අපච්‌චයො. සිඞ්‌ගාරරූපෙන පාණීනං මනසි භවතීති මනොභූ. පඤ්‌චකාමගුණෙසු මදයතීති මදනො. ලොකානං අන්‌තං විනාසං කරොතීති අන්‌තකො. වසෙ වත්‌තෙති සීලෙනාති වසවත්‌තී. පාපං ඉච්‌ඡති කරොති, තෙන යුත්‌තොති වා පාපිමා. පරතො ජායතීති පජා, අච්‌ඡන්‌දිකා, තාසං පති පජාපති. යෙ කුසලධම්‌මෙසු පමත්‌තා, තෙසමෙව බන්‌ධු පමත්‌තබන්‌ධු. කණ්‌හධම්‌මයුත්‌තතාය කණ්‌හො. කුසලධම්‌මෙ මාරෙතීති මාරො. අකුසලධම්‌මෙ න මුඤ්‌චතීති නමුචි. මීනකෙතනො, කන්‌දප්‌පො, දප්‌පකො, අනඞ්‌ගො, පඤ්‌චසරො, සම්‌බරාරි, මනසිජො, කුසුමෙසු , අනඤ්‌ඤජො, පුප්‌ඵධන්‌වා, රතිපති, මකරද්‌ධජොඉච්‌චාදීනිපි විණ්‌හුසුතස්‌ස කාමස්‌ස නාමානි.
තණ්‌හා අරතී රගා චෙති එතා තිස්‌සො තස්‌ස මාරස්‌ස ධීතරො. යො තං පස්‌සති, තං තසිතං කරොතීති තණ්‌හා, සලොපො, ණ්‌හා ච. පරෙසං කුසලධම්‌මෙසු අරතිං කරොතීති අරතී. රජ්‌ජන්‌ති එත්‌ථාති රගා. තස්‌ස මාරස්‌ස හත්‌ථී ගිරිමෙඛලො නාම. සරීරමහන්‌තභාවෙන ගිරිසදිසත්‌තා ගිරි වියාති ගිරි. මාරෙන මමායනවසෙන ‘‘අයං මෙ හත්‌ථී මෙඛලො නාම හොතූ’’ති කතනාමත්‌තා මෙඛලා වියාති මෙඛලොති සමුදිතනාමද්‌වයෙන එකමෙව හත්‌ථිං වදති, යථා ‘‘වජිරාසනි, සීතුණ්‌හ’’න්‌ති.
44. තිකං යමෙ. පජාසංයමනතො යමා, මච්‌චුප්‌පභුතයො අස්‌ස කිඞ්‌කාරා, තෙසු රාජතෙති යමරාජා. තෙධාතුකෙසුපි ආණාපවත්‌තකත්‌තා මහන්‌තො විසයො එතස්‌ස විසයී, ණී, සො එව වෙසායී. යත්‌ථ ලක්‌ඛණෙන න සිජ්‌ඣති, තත්‌ථ සබ්‌බත්‍ර ‘‘යදාදිනා වා නිරුත්‌තිනයෙන වා සද්‌දසිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බා’’ති හි පුබ්‌බෙ වුත්‌තං, දුක්‌ඛජනකත්‌තා වා විසදිසට්‌ඨානං ගච්‌ඡන්‌තීති වෙසා, නෙරයිකා, තෙසං අධිපතිභාවෙන අයති පවත්‌තතීති වෙසායී, ඊ. යමානං රාජා යමො. ධම්‌මරාජො, කතන්‌තො, සමවත්‌තී, කාලො, දණ්‌ඩධරො, අන්‌තකොඉච්‌චාදීනිපි යමස්‌ස නාමානි. අස්‌ස යමස්‌ස ආවුධං නයනමෙව. තෙන කිර කොධචිත්‌තෙන ඔලොකිතමත්‌තෙන සත්‌තානං සරීරානි ආතපෙ ඛිත්‌තඝතපිණ්‌ඩානි විය විලීයන්‌තීති.
ද්‌වයං අසුරභෙදෙ. එතෙසඤ්‌හි සතිපි දෙවභාවෙ හෙට්‌ඨා නිවාසිතභාවසාමඤ්‌ඤතො එත්‌ථ වචනං, මාරස්‌ස පන සත්‌තානමනත්‌ථකාරකතාසාමඤ්‌ඤෙන යමෙන සද්‌ධිං වචනං තක්‌කරත්‌තා. යුද්‌ධාදීසු වෙපිතං කම්‌පිතං චිත්‌තමෙතස්‌ස වෙපචිත්‌ති [සං. නි. අට්‌ඨ. 1.1.256]. පුණ්‌ණං ලොමං යස්‌ස සො පුලොමො, පුලාමහතී උමා කිත්‌ති, කන්‌ති වා යස්‌සාති පුලොමො. ‘‘උමාතසීහෙමවති-හලිද්‌දාකිත්‌තිකන්‌තිසූ’’ති හි නානත්‌ථසඞ්‌ගහෙ වුත්‌තං. අයං පන සක්‌කස්‌ස භරියාය සුජාතාය පිතා. ද්‌වයං කින්‌නරෙ. අස්‌සමුඛනරසරීරතාය කුච්‌ඡිතො පුරිසො, කිඤ්‌චි වා පුරිසො, පුරිසසදිසොති වා කිම්‌පුරිසො. එවං කින්‌නරො. තුරඞ්‌ගවදන, අස්‌සමුඛාදීනිපි කින්‌නරස්‌ස නාමානි.
45-46. අද්‌ධපජ්‌ජෙන ආකාසස්‌ස නාමානි. තෙසං තෙසං වත්‌ථූනං අන්‌තරං නානත්‌තං ඉක්‌ඛතෙ ලොකො එත්‌ථ, අනෙනාති වා අන්‌තලික්‌ඛං, රස්‌ස ලො. ඉක්‌ඛනං වා දස්‌සනං ඉක්‌ඛා, තස්‌ස අන්‌තරං කාරණං අන්‌තලික්‌ඛං. ඛනති බ්‍යවධානන්‌ති ඛං, ක්‌වි. සබ්‌බගහගාමණිනො ආදිච්‌චස්‌ස පථො මග්‌ගො ආදිච්‌චපථො. න භවතීති අබ්‌භං. ගච්‌ඡන්‌ත්‍යනෙන දෙවාති ගගනං, යු, මස්‌ස ගො. අම්‌බතෙ සද්‌දායතෙ අත්‍රාති අම්‌බරං, රො. හය ගතිම්‌හි, විසෙසෙන හයති ගච්‌ඡති සබ්‌බත්‍රාති වෙහාසො, යස්‌ස සො, විගතො වා හාසො චිත්‌තස්‌ස එත්‌ථාරම්‌මණාලාභතොති වෙහාසො. අනිලස්‌ස වාතස්‌ස පථො අනිලපථො. භුසං කාසන්‌තෙ දිප්‌පන්‌තෙ පදත්‌ථා එතෙනාති ආකාසො, න කස්‌සති න විලෙඛීයතීති වා ආකාසො. න භවති එත්‌ථ කිඤ්‌චිපි වත්‌ථූති නභං, නත්‌ථි භූමි එත්‌ථාති වා නභං, න භායන්‌ති පක්‌ඛිනො අනෙන, එත්‌ථාති වා නභං. විනො පක්‌ඛිනො හයන්‌ති ගච්‌ඡන්‌ති එත්‌ථාති වෙහායසං, අසො. තාරා වුච්‌චන්‌ති නක්‌ඛත්‌තාදයො, තෙසං පථො තාරාපථො. සුරානං දෙවානං පථො සුරපථො. න හඤ්‌ඤතෙති අඝං, හනස්‌ස ඝො. අනන්‌තං, විසණුපදංඉච්‌චාදීනිපි ආකාසස්‌ස නාමානි.
47-48. මෙඝාද්‍යෙකාදසකං මෙඝෙ. මෙහති ඝරති සෙචතීති මෙඝො. වාරිං වහතීති වලාහකො, වාරිසද්‌දස්‌ස වො, වස්‌ස ලො [පාණිනි 6.3.109; මොග්‌ගල්‌ලානපඤ්‌චිකා 1.47; නීති-සුත්‌ත 1340, 1343]. දිබ්‌බන්‌ති වුඩ්‌ඪිං විරූළ්‌හිං ගච්‌ඡන්‌ති ලොකා අනෙනාති දෙවො. පජානං ලොකානං අන්‌නං භොජනං භවති එතෙනාති පජ්‌ජුන්‌නො, අකාරස්‌සුකාරො. අම්‌බුං උදකං ධාරෙතීති අම්‌බුධරො. ලොකානං සන්‌තාපං හන්‌තීති ඝනො, හස්‌ස ඝො. ජලධාරං ධාරෙතීති ධාරාධරො. ජීවනං ජලං මූතං බන්‌ධමනෙනෙති ජීමූතො, වනසද්‌දලොපො, ලොකානං වා ජීවිතං මුනාති බන්‌ධතීති ජීමූතො, විතලොපො, ජීවිතස්‌ස ජී ආදෙසො වා [පාණිනි 6.3.109; මොග්‌ගල්‌ලානපඤ්‌චිකා 1.47; නීති-සුත්‌ත 1340, 1343]. එවං අඤ්‌ඤත්‍ර. වාරිං වහතීති වාරිවාහො. අම්‌බුං දදාතීති අම්‌බුදො. ආපං භරතීති අබ්‌භං, ක්‌වි, පස්‌ස බො.
තිකං වුට්‌ඨියං. වස්‌සති සිඤ්‌චතීති වස්‌සං, වස්‌ස සෙචනෙ. එවං වස්‌සනවුට්‌ඨියො.
පඤ්‌චකං විජ්‌ජුයං. සතතං ඊරති කම්‌පතීති සතෙරො, තලොපො, සො එව සතෙරිතා. ඛණමත්‌තම්‌පි න තිට්‌ඨතීති අක්‌ඛණා. කුටිලං අචිරට්‌ඨායිතත්‌තා විරූපං හුත්‌වා ජවතීති විජ්‌ජු. විජ්‌ජොතතීති විජ්‌ජුතා. අචිරං පභා යස්‌ස අචිරප්‌පභා.
49. චතුක්‌කං මෙඝනාදෙ. මෙඝානං නාදො මෙඝනාදො. ධනීයතෙ ධනිතං[ථනිතං (සී.)], ධන සද්‌දෙ. ගජ්‌ජනං ගජ්‌ජිතං, ගජ්‌ජ සද්‌දෙ. රසීයතෙ රසිතං. ආදිනා හරාදාදි [සබ්‌බත්‍ර නපුංසකෙභාවෙ තො, ආදිනා ස්‌වනිතධනිතාදයො (චින්‌තාමණිටීකා), ආදිනා ධනිතහරාදරාසාදයො (බ්‍යාඛ්‍යාසුධාටීකා)]. ද්‌වයං සක්‌කධනුම්‌හි. ඉන්‌දස්‌ස ආවුධං ධනු ච ඉන්‌දාවුධං, ඉන්‌දධනු ච. වාතෙන ඛිත්‌තමම්‌බු වාතක්‌ඛිත්‌තම්‌බු, බින්‌දු. සීතං කරොතීති සීකරො, සිඤ්‌චතීති වා සීකරො, චස්‌ස කො, අරො ච, වාතවසෙන වා තතො තතො සරතීති සීකරො, අස්‌ස ඊ, මජ්‌ඣෙ කාගමො ච.
50. තිකං ජලධාරායං. වෙගතො ජලධාරානං සං භුසං පතනං ආසාරො, පුනප්‌පුනං සරතීති ආසාරො. වෙගං ධාරෙතීති ධාරා. අධො පතතීති සම්‌පාතො, සංසද්‌දො අධොභාගෙ [වෙගතො ජලධාරානං සම්‌භූය පතනං ධාරාසම්‌පාතො, සර ගතියං ඝඋ ඉති ආසාරො (චින්‌තාමණිටීකා)]. ද්‌වයං වස්‌සොපලෙ. කරෙන හත්‌ථෙන ගය්‌හුපගත්‌තා කරකා, ජලං පිණ්‌ඩං කරොතීති වා කරකා, ‘‘වස්‌සොපලෙ තු කරකා, කරකොපි ච දිස්‌සතෙ’’ති රුද්‌දො, කරසද්‌දොත්‍ර. ‘‘කරො වස්‌සොපලෙ පාණි-සොණ්‌ඩාපච්‌චායරංසිසූ’’ති නානත්‌ථසඞ්‌ගහෙ වුත්‌තං. ඝනතො, ඝනකාලෙ වා සඤ්‌ජාතං උපලං සිලා ඝනොපලං. දුට්‌ඨු දිනං දුද්‌දිනං, අයං දුද්‌දිනසද්‌දො මෙඝච්‌ඡන්‌නාහෙ වත්‌තති, අසොභනත්‌ථොප්‍යත්‌ථි දුද්‌දිනසද්‌දො, අගුණවචනතායං වාච්‌චලිඞ්‌ගො.
51-52. ඡක්‌කං තිරොධානෙ. ධර ආවරණෙ, අපාදිපුබ්‌බො. අපිධරති ආවුණොතීති පිධානං, අලොපො. අපධරතීති අපධාරණං. තිරො ධරති පිදහතීති තිරොධානං. අන්‌තරං ධරතීති අන්‌තරධානං, නිග්‌ගහීතලොපො. අපිධරතීති අපිධානං. එත්‌ථ ච අපාදිඋපසග්‌ගා ධාතුනො ආවරණත්‌ථජොතකා. ඡාදයතීති ඡාදනං. බ්‍යවධා, අන්‌තරධිඉච්‌චාදයොපි තිරොධානෙ.
සාද්‌ධපජ්‌ජෙන චන්‌දස්‌ස නාමානි. ඉන්‌දති නක්‌ඛත්‌තානං පරමිස්‌සරියං කරොතීති ඉන්‌දු. චන්‌දති හිලාදයති සුඛයති පජන්‌ති චන්‌දො. නක්‌ඛත්‌තානං රාජා නක්‌ඛත්‌තරාජා. උමා කන්‌ති, තාය සහ විජ්‌ජතීති සොමො, සුඛං අභිස්‌සවතීති වා සොමො, මපච්‌චයො. නිසං රත්‌තිං කරොති, තත්‌ථ වා කරො රංසි එතස්‌ස නිසාකරො. අන්‌ධකාරං උසෙන්‌ති දහන්‌ති විනාසෙන්‌තීති ඔසා, රංසයො, තෙ එත්‌ථ ධියන්‌ති පතිට්‌ඨහන්‌තීති ඔසධි, තාරාවිසෙසො, තස්‌ස ඊසො පති ඔසධීසො. හිමො සීතලො රංසි යස්‌ස හිමරංසි. සසො අඞ්‌කො ලක්‌ඛණං යස්‌ස සසඞ්‌කො. චන්‌දං කප්‌පූරං මාති සදිසං නයතීති චන්‌දිමා. ඉකාරාදෙසො. සසලක්‌ඛණමෙත්‌ථ අත්‌ථි සසී . සසති වා හිංසති උණ්‌හගුණන්‌ති සසී, ඊපච්‌චයො තදුපලක්‌ඛිතෙ තදුපචාරං. සීතා රංසයො යස්‌සත්‌ථීති සීතරංසි. නිසාය රත්‌තියා නාථො තදාලඞ්‌කාරභාවතොති නිසානාථො. උළූනං තාරානං රාජා උළුරාජා. මාති අත්‌තානං කප්‌පූරෙන සදිසං කරොතීති මා, මාසද්‌දොයං පුමෙ, තංසහචරණතො උළුරාජාදයොපි. හිමංසු, කුමුදබන්‌ධු, විධු, සුධංසු, සුබ්‌භංසු, නිසාපති, මිගඞ්‌කො, කලානිධි, ද්‌විජරාජො, සසධරො, නක්‌ඛත්‌තෙසොඉච්‌චාදීනිපි චන්‌දස්‌ස නාමානි.
53-54. සොළසන්‌නං භාගානං පූරණො සොළසමො භාගො චන්‌දස්‌ස කලා, කල සඞ්‌ඛ්‍යානෙ, කලීයතෙ එකාදිනා සඞ්‌ඛ්‍යායතෙති කලා. ද්‌වයං චන්‌දස්‌ස සරීරෙ. මඤ්‌ඤතෙ ඤායතෙ අනෙනෙති බිම්‌බං. මනතො වපච්‌චයො, නිපාතනා මස්‌ස බො, අස්‌සි, නස්‌ස මො, වස්‌ස බො, බිම්‌බසද්‌දො අනිත්‌ථියං. මණ්‌ඩයතෙති මණ්‌ඩලං, අලො, ඉත්‌ථියං මණ්‌ඩලී, අයං තීස්‌වපි [බිම්‌බො අනිත්‌ථී, මණ්‌ඩලං තීසු (අමර 3.15)].
පාදහීනපජ්‌ජෙන අද්‌ධභාගො. අසති ඛෙපෙති සමුදායන්‌ති අඩ්‌ඪො, තො. තථා අද්‌ධො. උපඩ්‌ඪොති උපසග්‌ගෙන පදං වඩ්‌ඪිතං, එතෙ තයො පුමෙ. ඛණ්‌ඩයති සමුදායන්‌ති ඛණ්‌ඩං. සක්‍යතෙ උබ්‌බාහනාදීසු ථොකත්‌තාති සකලං, අලො, ඛණ්‌ඩසකලා වා පුමෙ, සත්‌ථෙ රූපභෙදතො නපුංසකෙ. එතෙ ච අඩ්‌ඪාදයො තයො අසමෙ භාගෙ පුමෙ, සමෙ තු නපුංසකෙති රූපභෙදෙනාහ ‘‘අද්‌ධං වුත්‌තං සමෙ භාගෙ’’ති. ඛණ්‌ඩාදිද්‌වයං පන අසමෙපි වත්‌තමානං පුන්‌නපුංසකෙ වත්‌තති, තස්‌මා ‘‘අද්‌ධං වුත්‌තං සමෙ භාගෙ’’ති එත්‌ථ ‘‘අඩ්‌ඪං, උපඩ්‌ඪ’’න්‌ති ඉදං ද්‌වයම්‌පි සඞ්‌ගහිතං [අසමභාගෙ පුමානි, සමෙ අංසෙ නපුංසකත්‌තං රූපභෙදතො, උපචාරතො තබ්‌භාගවති වාච්‌චලිඞ්‌ගො – අද්‌ධා සාටී, අද්‌ධං වත්‌ථං අද්‌ධො කම්‌බලො (චින්‌තාමණිටීකා)].
පසාදාදයො චන්‌දෙ අවස්‌සම්‌භාවිනො, අඤ්‌ඤත්‍ර තු පාසඞ්‌ගිකා ඉති චන්‌දපක්‌කමෙ උච්‌චන්‌තෙ. විසෙසෙන සාදයති පසාදයතීති පසාදො. එවං පසන්‌නො, සො එව පසන්‌නතා.
තිකං චන්‌දප්‌පභායං. කුමුදස්‌සායං විකාසො [විකාරො (ක.)] කොමුදී. චන්‌දං ආචික්‌ඛති පටිපාදයතීති චන්‌දිකා. ජුති අස්‌සාත්‌ථීති ජුණ්‌හා. තස්‌ස ණො, හපච්‌චයො ච, චන්‌දස්‌ස වා ජුතිං සොභං නය්‌හති බන්‌ධතීති ජුණ්‌හා.
චතුක්‌කං සොභනමත්‌තෙ. කනති දිප්‌පතීති කන්‌ති, කන දිත්‌තියං, කාමීයතීති වා කන්‌ති. සුන්‌දරං භාති දිප්‌පතීති සොභා. ජොතයතීති ජුති. ඡාදයතීති ඡවි. ඡද සංවරණෙ, විපච්‌චයො, දලොපො.
55. සත්‌තකං ලක්‌ඛණෙ. කං අත්‌තානං ලඞ්‌කයති හීනං කරොතීති කලඞ්‌කො. ලඤ්‌ඡතෙ ලක්‌ඛතෙ අනෙනෙති ලඤ්‌ඡනං . ලක්‌ඛ්‍යතෙ අනෙනෙති ලක්‌ඛං. තථා ලක්‌ඛණං. අඞ්‌කීයතෙ ලක්‌ඛ්‍යතෙ අනෙනෙති අඞ්‌කො. අභි විසෙසං ජානාති එතෙනාති අභිඤ්‌ඤාණං. චිහීයති ලක්‌ඛීයති අනෙනෙති චිහනං. චිහ ලක්‌ඛණෙ.
සබ්‌බාසං සොභානං මජ්‌ඣෙ පරමා සොභා සුසමා නාම, සොභනං සමං සබ්‌බං අස්‌සං සුසමා, සෙට්‌ඨා සොභා.
56. ගුණෙ ඵොට්‌ඨබ්‌බවිසෙසෙ සීතන්‌ති නපුංසකං භවති. දෙවදත්‌තස්‌ස සීතං වත්‌තති. සීතාදයො තයො ගුණීලිඞ්‌ගා ගුණිනො ලිඞ්‌ගං ගණ්‌හන්‌ති, තං යථා – සීතලා භූමි, සීතලං ජලං, සීතලො වාතො. උණ්‌හාභිතත්‌තෙහි සෙවීයතීති සීතං, තෙන යුත්‌තො සීතො. සස ගතියං, ඉරො, ඉත්‌තඤ්‌ච, සීතත්‌ථිකෙන සරීයතීති වා සිසිරං. සීතං ගුණං ලාතීති සීතලො.
මහිකාන්‌තං හිමෙ. හිංසතීති හිමං, සස්‌ස මො,නිග්‌ගහීතලොපො ච. තුහ අදනෙ, තොහති හිංසතීති තුහිනං, ඉනො. උපරිතො සවතීති උස්‌සාවො. නීහරන්‌ති නිස්‌සසන්‌ත්‍යනෙනෙති නීහාරො, නත්‌ථි ඊහා වා එතස්‌මා හෙතුභූතාති නීහාරො, ආරො. මහීයතෙ රාගීහීති [වාචාභි (චින්‌තාමණිටීකා)] මහිකා, ණ්‌වු.
57. ඡක්‌කං නක්‌ඛත්‌තෙ. පුනප්‌පුනං උදයත්‌තා න ඛීයතෙ නක්‌ඛත්‌තං, අත්‌තනො ගමනට්‌ඨානං න ඛරති න විනාසෙතීති වා නක්‌ඛත්‌තං, අථ වා නක්‌ඛ ගතියං, නක්‌ඛතීති නක්‌ඛත්‌තං. ජොතති සුභාසුභනිමිත්‌තං පකාසෙතීති ජොති, නක්‌ඛත්‌ත භංසද්‌දෙහි සහචරණතො නපුංසකෙ. යථාවුත්‌තං නිමිත්‌තං භාති පකාසෙතීති භං. කත්‌තබ්‌බං තරන්‌ති ලොකා එතායාති තාරා, අත්‌තනො වීථිං තායති අරති ගච්‌ඡතීති වා තාරා, තාරෙති වා ලොකෙ අහිතතොති තාරා, අයඤ්‌ච තාරකා, උළු ච එතෙ තයො අපුමෙ. තරා එව ණ්‌වු, තාරකා [තාරා එව තාරකා ණ්‌වු (ක.)]. උච්‌චං ලවති [උලයති (ක.)] ගච්‌ඡතීති උලු. සො එව උළු. න කෙවලං තාරකා එව අපුමෙ, අථ ඛො උළු චාති චසද්‌දත්‌ථො. උළුසහචරියතො පක්‌ඛෙ නපුංසකෙ ච.
58-60. අස්‌සයුජාදයො රෙවත්‍යන්‌තා සත්‌තාධිකවීසතාරකා නක්‌ඛත්‌තා නාම හොන්‌ති. තානි ච නක්‌ඛත්‌තානි ආකාසෙ යථාඨිතානි කමතොයෙව එත්‌ථ කථිතානි, න උප්‌පටිපාටියා. වක්‌ඛති ච ‘‘කමතො සත්‌තාධිකවීසති නක්‌ඛත්‌තා’’ති. අස්‌සරූපයොගතො අස්‌සයුජො. යමසදිසත්‌තාසබ්‌බත්‍ර භරතීති භරණී. යු, ඊ. අග්‌ගිසදිසත්‌තා කන්‌තති ඡින්‌දතීති කත්‌තිකා, කරොති තස්‌මා වා කත්‌ථිකා, කත්‌තිකාය සහිතා සකත්‌තිකා. භරණී, රොහිණී වා. කමලසම්‌භවත්‌තා කමලෙ රුහති වඩ්‌ඪතීති රොහිණී. මිගසීසණ්‌ඨානත්‌තා තාරාපුඤ්‌ජො මිගසිරං, ඡට්‌ඨීසමාසො උත්‌තරප්‌පධානත්‌තා නපුංසකත්‌තං. රුද්‌දරසාවට්‌ඨිතකොධරුද්‌දසදිසත්‌තා කදාචි අදති ඝසතීති අද්‌දා. පුනප්‌පුනං සත්‌තෙසු හිතං වස්‌සතීති පුනබ්‌බසු, වස්‌ස සෙචනෙ. පොසෙති ක්‍රියානි, පොසෙන්‌ත්‍යස්‌මින්‌ති වා පුස්‌සො. භුජගසදිසත්‌තා න සිලිස්‍යතෙ නාලිඞ්‌ග්‍යතෙති අසිලෙසො.
මහීයතෙ කාරියත්‌ථිකෙහීති මඝා [මාඝා (ක.)], හස්‌ස ඝො. ඵලං ගණ්‌හාපෙතීති ඵග්‌ගුනී, යු, ඊ. ද්‌වෙති පුබ්‌බඵග්‌ගුනී, උත්‌තරඵග්‌ගුනී චෙති ද්‌වෙ. හත්‌ථසණ්‌ඨානතාය හත්‌ථො. තච්‌ඡකසදිසත්‌තා විචිත්‌තං ඵලං දදාතීති චිත්‌තා. සොභනා ආති, සාති වා තනුං කරොති සුභාසුභන්‌ති සාති [ස්‌වාති (ක.)], සුභාසුභඵලදානතො වා සාති, ‘‘සාති දානාවසානෙසූ’’ති හි නානත්‌ථසඞ්‌ගහෙ වුත්‌තං, අයං ද්‌වීසු. විසදිසං ඵලං ඛණතීති විසාඛා, විවිධා වා සඛා මිත්‌තා යස්‌සා සා විසාඛා. අනුරාධයති සංසිජ්‌ඣති සුභාසුභඵලමෙතායාති අනුරාධා. ගුණෙහි සබ්‌බාසං වුඩ්‌ඪත්‌තා ජෙට්‌ඨා. මූලති පතිට්‌ඨාති සුභාසුභඵලමෙත්‌ථාති මූලං. ආසාළ්‌හො නාම භතීනං දණ්‌ඩො, තංසණ්‌ඨානත්‌තා ආසාළ්‌හා නාම ද්‌වෙ නක්‌ඛත්‌තා පුබ්‌බාසාළ්‌හඋත්‌තරාසාළ්‌හවසෙන.
සවති සුභාසුභඵලමෙතෙනාති සවණො, සවණං වා. ධනමෙසන්‌ති එත්‌ථාති ධනිට්‌ඨා, ධනති වා විභූති නිධානං ධනිට්‌ඨා. සතං භිසජා එත්‌ථ, සතභිසජානං වා අධිපති සතභිසජො. භද්‌දො ගො, තස්‌සෙව පදානි පාදා අස්‌සං භද්‌දපදා, පුබ්‌බභද්‌දපදා ද්‌වෙ, උත්‌තරභද්‌දපදා ද්‌වෙ, සමූහො චෙසං චතුසඞ්‌ඛ්‍යාති බහුවචනං. රා වුච්‌චති ධනං, තබ්‌බන්‌තතාය රෙවතී, ආකාරස්‌සෙ, රෙවතො වා ඉසිභෙදො, තස්‌ස අපච්‌චං රෙවතී.
61. ද්‌වයං රාහුග්‌ගහෙ. සො වුච්‌චති සග්‌ගො, තත්‌ථ භාතීති සොබ්‌භානු. රහති චන්‌දාදීනං සොභං ජහාපෙතීති රාහු. තමො, විධුන්‌තුදො, චන්‌දාදො, සෙහිකෙයොතිපි රාහුස්‌ස නාමානි.
සූර, චන්‌ද, අඞ්‌ගාරක, බුධ, ජීව, සුක්‌ක, අසිත, රාහු, කෙතූති එතෙ සූරාදයො නවග්‌ගහා නාම.
මෙසාදිකො ද්‌වාදසකොට්‌ඨාසො රාසි නාම. ආදිනා උසභ, මෙථුන, කක්‌කට, සීහ, කඤ්‌ඤා, තුලා, විච්‌ඡික, ධනු, මකර, කුම්‌භ, මීනෙ සඞ්‌ගණ්‌හාති.
ද්‌වයං භද්‌දපදනක්‌ඛත්‌තානං නාමං. පොට්‌ඨො ගො [පාඨො භද්‌දො ගො (ක.)], තස්‌සෙව පදානි පාදා අස්‌සං පොට්‌ඨපදා.
62-63. පජ්‌ජද්‌වයෙන සූරියස්‌ස නාමානි. ආ භුසො දිප්‌පතීති ආදිච්‌චො, ප්‌පස්‌ස ච්‌චො. ලොකානං සූරභාවං ජනෙතීති සූරියො. තථා සූරො. සතං බහවො රංසයො යස්‌ස සතරංසි. දිවා දිවසං කරොතීති දිවාකරො, දිවසෙ වා කරො ආභා යස්‌ස දිවාකරො, දිවාසද්‌දොයං සබ්‌බකාරකවචනො, න තු ආධාරවචනො එව. විසෙසෙන රොචතෙ දිප්‌පතෙති වෙරොචනො. දිනං කරොති, කුමුදානං වා දිනං මාකුල්‍යං කරොතීති දිනකරො, උණ්‌හො රංසි යස්‌ස උණ්‌හරංසි. පභං කරොතීති පභඞ්‌කරො.
අංසුනො මාලා, සා යත්‌ථ අත්‌ථි අංසුමාලී. දිනානං පති දිනපති. තපතීති තපනො. රවන්‌ති එතෙන සත්‌තා පභාවිත්‌තාති රවි. භානු යස්‌ස අත්‌ථීති භානුමා. රංසි යස්‌ස අත්‌ථීති රංසිමා. භං ආභං කරොති, තාසං වා ආකරො උප්‌පත්‌තිට්‌ඨානං භාකරො. භාති දිප්‌පතීති භානු. දෙවෙහිපි අච්‌චතෙ පූජීයතෙති අක්‌කො. සහස්‌සං බහවො රංසයො යස්‌ස සහස්‌සරංසි. ද්‌වාදසත්‌තා, පභාකරො, විභාකරො, විකත්‌තනො [විස්‌සකම්‌මුනා විකත්‌තිතො, කම්‌මනි යු (චින්‌තාමණිටීකා)], මත්‌තණ්‌ඩො, දිවමණි, තරණි, මිත්‌තො, චිත්‍රභානු, විභාවසු, ගහප්‌පති, හංසො, සවිතාඉච්‌චාදීනිපි සූරියස්‌ස නාමානි.
64. පජ්‌ජෙන සූරියාදීනං රංසිප්‌පභානං නාමානි. රසන්‌ති තං සත්‌තාති රංසි. ආ භුසො භාතීති ආභා. පකාරෙන භාතීති පභා. දිප්‌පතීති දිත්‌ති. රොචතෙ දිප්‌පතෙති රුචි. දීධ්‍යති දිප්‌පතීති දීධිති. දිප්‌පතීති වා දීධිති, පස්‌ස ධො, ඉකාරාගමො. මිය්‍යන්‌තෙ ඛුද්‌දජන්‌තවො අනෙනෙති මරීචි, ඊචි. අසති ගච්‌ඡති දිසන්‌තන්‌ති අංසු, උස්‌සාගමො. මරීචිසහචරණතො දීධිත්‍යාදයො [ඛලිතපාඨො (?), සවරසාමී තු අඞ්‌ගුලි කාකලිසාරි සරාරි තුම්‌බිඅරි සුසි දීමිත්‍යත්‌තයො ථීපුමෙසු ඉච්‌චාහ (චින්‌තාමණිටීකා)] භානු අංසු ච ද්‌වීසු. මය ගමනත්‌ථො දණ්‌ඩකො ධාතු [දණ්‌ඩකප්‌පකරණෙ ආගතධාතූති අත්‌ථො, නිරුත්‌තිසාරමඤ්‌ජුසාටීකායං 253.413 පිට්‌ඨෙසු පස්‌සිතබ්‌බං], ඛපච්‌චයො ඌකාරාගමො, අථ වා මා මානෙ, උඛ ගත්‍යත්‌ථො දණ්‌ඩකො ධාතු [දණ්‌ඩකප්‌පකරණෙ ආගතධාතූති අත්‌ථො, නිරුත්‌තිසාරමඤ්‌ජුසාටීකායං 253.413 පිට්‌ඨෙසු පස්‌සිතබ්‌බං], මාය මානාය උඛතීති මයූඛො [මාපසං ගගනං පමාණයං උඛති ගච්‌ඡතීති පිසොදරාදි (චින්‌තාමණිටීකා)]. කිරති තිමිරං කිරණො. කිරති තිමිරං කරො.
65. ද්‌වයං ආදිච්‌චමණ්‌ඩලොතිඛ්‍යාතෙ උප්‌පාතාදිජාතෙ රංසිමණ්‌ඩලෙ. සූරියස්‌ස පරි සමන්‌තතො ධීයතෙ පරිධී, පරි සමන්‌තතො විසතීති පරිවෙසො, සූරියං වා පරිවෙඨයතීති පරිවෙසො. ඨස්‌ස සො. උපසූරියකං, මණ්‌ඩලන්‌ති ද්‌වෙපි පරිධිනො නාමානි.
ද්‌වයං මරීචිකායං. මරීචිසදිසතාය මරීචි. මිගානං තණ්‌හා පිපාසා යස්‌සං ජලාභාසත්‌තා සා මිගතණ්‌හිකා.
සූරියස්‌ස උදයතො පුබ්‌බෙ උට්‌ඨිතරංසි උග්‌ගතරංසි අරුණො නාම සියා. අරුණවණ්‌ණතාය අරති ගච්‌ඡතීති අරුණො. සූරසූතො, අනූරු, කස්‌සපෙය්‍යො, කස්‌සපි, ගරුඩාග්‌ගජොතිපි අරුණස්‌ස නාමානීති. ආකාසවණ්‌ණනා.
66-67. චතුක්‌කං කාලෙ. කල්‍යන්‌තෙ සඞ්‌ඛ්‍යායන්‌තෙ ආයුප්‌පමාණාදයො අනෙනාති කාලො, කරණං වා කාරො, භාවෙ ණො, සො එව කාලො, න හි ක්‍රියාවිනිමුත්‌තො කාලො නාම කොචි අත්‌ථි, මහාකාලස්‌ස පන සස්‌සතභාවතො අතීතාදිවොහාරො නත්‌ථෙවාති අවයවකාලානං සමූහභාවතො සොපි ‘‘කාලො’’ති වුත්‌තො. සත්‌තානං ජීවිතං අසති ඛෙපෙතීති අද්‌ධා, තස්‌ස ධො, ආකාරන්‌තොයං අද්‌ධාසද්‌දො පුමෙ. පුනප්‌පුනං එතීති සමයො. විනාසං ලාතීති වෙලා, වණ්‌ණලොපො. දිට්‌ඨො, අනෙහොතිපි කාලස්‌සෙවනාමානි.
ඛණාදයො පන තබ්‌බිසෙසා තස්‌ස කාලස්‌ස විසෙසා භෙදා. කෙ තෙ, කිත්‌තකප්‌පමාණා චෙත්‍යාහ ‘‘ඛණො’’ඉච්‌චාදි. දසහි අච්‌ඡරාහි අඞ්‌ගුලිඵොටනෙහි ලක්‌ඛිතො කාලො ඛණො නාම, ඛණු හිංසායං, ඛණොතීති ඛණො, අ. දස ඛණා ලයො නාම භවෙ භවන්‌ති, එතෙන වා වචනෙන විකභිසඞ්‌ඛ්‍යාපෙක්‌ඛිනොපි වාචකා සන්‌තීති ගම්‍යතෙ. ලයති ගච්‌ඡති, සත්‌තානං ජීවිතං ලුනන්‌තො වා අයති ගච්‌ඡතීති ලයො. දස ලයා ඛණලයො නාම, ඛණලයානං සමූහභාවතො. තෙ දස ඛණලයා මුහුත්‌තො නාම සියා සියුං වා, අයමනිත්‌ථී. හුච්‌ඡ කොටිල්‍යෙ , කුටිලයති රත්‌තිදිවසෙ සුභාසුභදස්‌සනතොති මුහුත්‌තො, තො, ධාතුයාදිම්‌හි මුකාරාගමො, ච්‌ඡලොපො ච. තෙ දස මුහුත්‌තා ඛණමුහුත්‌තො නාම.
තිකං දිනෙ. දිබ්‌බන්‌ති කීළන්‌ත්‍යස්‌මිං දිවසො, සො. න ජහාති පච්‌චාගමනං අහං. ආදදාති නිබ්‍යාපාරන්‌ති දිනං, ඉනො, ආලොපො ච, දිබ්‌බති වා එත්‌ථාති දිනං, වස්‌ස නො. ඝසරො [ඝසති අන්‌ධකාරං රො (චින්‌තාමණිටීකා)], වාසරොතිපි දිනස්‌ස නාමානි.
68. කල්‌ලන්‌තං පච්‌චූසෙ. පභාත්‍යස්‌මිං ලොකොති පභාතං. තථා විභාතං. උස රුජායං, පච්‌චූසති විනාසෙති තිමිරන්‌ති පච්‌චූසො. කල්‍යන්‌තෙ සඞ්‌ඛ්‍යායන්‌තෙ අනෙන සඞ්‌ඛ්‍යාදයොති කල්‌ලං. අහොමුඛං, ඌසොතිපි පච්‌චූසස්‌ස නාමානි.
ද්‌වයං පදොසෙ. දොසාය රත්‌තියා ආරම්‌භො අභිදොසො. දොසාය රත්‌තියා පාරම්‌භො පදොසො. අභිධානතො පාසද්‌දස්‌ස පුබ්‌බනිපාතො, අප්‌පධානරස්‌සො ච, අථ වා අභිදුස්‌සන්‌ති පදුස්‌සන්‌ති ච යත්‌ථ සබ්‌බකම්‌මානි අභිදොසො පදොසො ච.
තිකං සායන්‌හෙ. සායති දිනං අවසායතීති සායො, සායන්‌තො වා දිනන්‌තං කරොන්‌තො අයතීති සායො, පුන්‌නපුංසකෙ. සම්‌මාඣායන්‌ති තං සඤ්‌ඣා, (‘‘බ්‍රහ්‌මුනො තනු පිතා ලොකස්‌ස ජනෙත්‌තී’’ති හි ආගමො නිකායන්‌තරිකානං.) [( ) එත්‌ථන්‌තරෙ පාඨො අධිකො විය දිස්‌සති] දිනානං අච්‌චයො අතික්‌කමො, අවසානං වා දිනච්‌චයො. දිනන්‌තොතිපි තස්‌සෙව නාමං.
පුබ්‌බණ්‌හාපරණ්‌හමජ්‌ඣන්‌හවසෙන තිවිධා සඤ්‌ඣා [අමර 4.3]. පුබ්‌බඤ්‌ච තං අහඤ්‌චාති පුබ්‌බණ්‌හං. අපරඤ්‌ච තං මජ්‌ඣඤ්‌ච තං අහඤ්‌චෙති අපරණ්‌හං මජ්‌ඣන්‌හං. සබ්‌බත්‍රාවයවෙ සමුදායොපචාරතො අහස්‌සෙකදෙසෙ අහසද්‌දොති කම්‌මධාරයො, තාසං තිස්‌සන්‌නං සඤ්‌ඣානං සමාහාරොති සඤ්‌ඣමිත්‍යුච්‌චතෙ. සමාහරණං සමාහාරො, එකීභාවො, සො ච භින්‌නකාලානං න භවතීති බුද්‌ධියා සමකාලග්‌ගහණතො එකකාලත්‌තා තස්‌මිං අභිධෙය්‍යෙ දිගුසමාසො, තථා හි සමාහාරො සමූහො තංසම්‌බන්‌ධෙ ඡට්‌ඨියායෙව භවිතබ්‌බන්‌ති චින්‌තෙන්‌තො ආචරියො න අඤ්‌ඤපදත්‌ථසමාසො අයන්‌ති ආකාරස්‌සාප්‌පධානෙ රස්‌සත්‌තන්‌ති සඤ්‌ඣං. සමාහාරො භාවො තස්‌සෙකත්‌තා එකවචනං, කම්‌මවචනෙ තු සමාහාරෙ තිස්‌සො සඤ්‌ඣා සමාහටාති පඨමන්‌තානං සමාසෙ සපදත්‌ථපාධාන්‍යා බහුවචනං, රස්‌සාභාවො ච.
69. පඤ්‌චකං රත්‌තියං. නිසති තනුං කරොති සබ්‌බබ්‍යාපාරං නිසා. රජ්‌ජන්‌ති රාගිනො අත්‍ර රජනී, යු, ඊ. රාති ගණ්‌හාති අබ්‍යාපාරන්‌ති රත්‌ති,ති, රජ්‌ජන්‌ති වා එත්‌ථ රත්‌ති. පඨමමජ්‌ඣිමපච්‌ඡිමයාමවසෙන තයො යාමා පහාරා යස්‌සා තියාමා. සංවුණොති දිනං සංවරී. නිසීථිනී, ඛණදා, ඛපා, විභාවරී, තමස්‌සිනී, යාමිනී, තමීඉච්‌චාදීනිපි රත්‌තියා නාමානි.
චන්‌දිකායුත්‌තා චන්‌දප්‌පභාය යුත්‌තා රත්‌ති ජුණ්‌හා නාම, ජුණ්‌හායොගතො ජුණ්‌හා. තමො උස්‌සන්‌නො යස්‌සං සා තමුස්‌සන්‌නා රත්‌ති තිමිසිකා නාම, තිමිසං උස්‌සන්‌නං එත්‌ථාති තිමිසිකා, උපධාය ඉත්‌තඤ්‌ච.
70. තිකං අඩ්‌ඪරත්‌තියං. මජ්‌ඣිමාරත්‌ති කම්‌මභූතා ‘‘නිසීථො, අඩ්‌ඪරත්‌තො, මහානිසා’’ති ච වුච්‌චති. නිස්‌සතෙ සයතෙ අස්‌මිං නිසීථො. අඩ්‌ඪඤ්‌ච තං රත්‌ති චාති අඩ්‌ඪරත්‌තො, රත්‌තෙකදෙසෙ රත්‌තිසද්‌දො, රත්‌තියා අඩ්‌ඪන්‌ති වා අඩ්‌ඪරත්‌තො. මහතී ච සා නිසා චාති මහානිසා.
චතුක්‌කං අන්‌ධකාරෙ. අන්‌ධං හතං දිට්‌ඨසත්‌තිකං ලොකං කරොතීති අන්‌ධකාරො. තමතීති තමො, අථ වා තමන්‌ති ආකඞ්‌ඛන්‌ති රතිං ලොකා එත්‌ථ තමො, තමු ආකඞ්‌ඛායං, තමසද්‌දො අනිත්‌ථී, තංසහචරණතො අන්‌ධකාරොපි. තිමිසං ඉසො, අථ වා තිමු තෙමනෙ, තිමන්‌ති එත්‌ථ රාගෙනාති තිමිසං. තිමිරං, පුබ්‌බෙව ඉරපච්‌චයො.
71. චතුද්‌දසන්‌නං රත්‌තීනං පූරණී චතුද්‌දසීසඞ්‌ඛාතො කාළපක්‌ඛො ච එකග්‌ඝනො වනසණ්‌ඩො ච මෙඝපටලඤ්‌ච අඩ්‌ඪරත්‌ති ච එතෙහි චතූහි සමන්‌නාගතො තමො චතුරඞ්‌ගතමං නාම.
72. අන්‌ධඤ්‌ච තං තමඤ්‌චාති අන්‌ධතමං, යං ලොකං අන්‌ධකාරං කරොති. අයං අන්‌ධතමසද්‌දො ඝනතමෙ බාළ්‌හතමෙ වත්‌තති.
ද්‌වයං පහාරෙ. පහරීයතෙ භෙරියාදි අත්‍රාති පහාරො, පුමෙ සඤ්‌ඤායං අපච්‌චයො. යා පාපුණෙ මො, උපයමෙති වා අහො රත්‌ති චානෙන යාමො, යමිතො ණො. පහාරො එව යාමො ඉති සඤ්‌ඤිතො යාමසඤ්‌ඤිතො.
දුතියා තිථි පාටිපදො නාම. පටිපජ්‌ජතෙ චන්‌දො ඛයං, උදයං වා යස්‌සං පාටිපදො. තතියාදී තිථියෙව, න පාටිපදො. තනොතීති තිථි, අථ වා තා පාලනෙ ඉථි. තිථිසද්‌දො ද්‌වීසු.
73. ද්‌වයං පන්‌නරසියං, පන්‌නරසන්‌නං තිථීනං පූරණී පන්‌නරසී, පණ්‌ණරසීතිපි පාඨො අත්‌ථි. ද්‌වයං පුණ්‌ණමායං තිථියං. මිය්‍යතෙ තිථීනං ඛයො වුඩ්‌ඪි චානෙන මාසො, චන්‌දො, පුණ්‌ණො ච සො මාසො චාති පුණ්‌ණමාසො, තස්‌සායං තිථි, පුණ්‌ණමාසො යස්‌සමත්‌ථීති වා පුණ්‌ණමාසී. පුණ්‌ණො මා චන්‌දො යත්‌ථ, පුණ්‌ණමස්‌සායං වා තිථි පුණ්‌ණමා, ‘‘පුණ්‌ණිමා’’ති පාඨෙ පන සති චන්‌දස්‌ස පුණ්‌ණභාවො පුණ්‌ණො, තෙන නිබ්‌බත්‌තා භාවපච්‌චයන්‌තා තෙන නිබ්‌බත්‌තෙ ඉමො දිස්‌සති, ලොකාසයත්‌තා ලිඞ්‌ගස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගත්‌තං, සා පුණ්‌ණමා එකකලාහීනෙ චන්‌දෙ සති අනුමති නාම, අනුමඤ්‌ඤන්‌තෙ අනුගච්‌ඡන්‌තෙ දෙවතාපිතූහි සහ යස්‌සං සා අනුමති. පුණ්‌ණෙ පන චන්‌දෙ සා පුණ්‌ණමා රාකා නාම, රාති දස්‌සනාවකාසං රාකා, කො [කලාහීනෙ සා’නුමති පුණ්‌ණෙ රාකා නිසාකරෙ (අමර 4.8)].
අපරා කාළපක්‌ඛසම්‌භූතාපන්‌නරසී පන අමාවසී, අමාවාසීතිපි උච්‌චතෙ. අමා සහ වසන්‌ති රවිචන්‌දා යස්‌සං අමාවසී, අමාවාසී ච දීඝං කත්‌වා, අමාසද්‌දො සහත්‌ථො අබ්‍යයං. දස්‌සො [දස්‌සලා (ක.), දිස්‌සන්‌තෙ රවිචන්‌දා අත්‍ර, ‘‘ගණකෙහී’’ති ඝ (චින්‌තාමණිටීකා)], සූරියින්‌දුසඞ්‌ගමොති තස්‌සායෙව නාමානි.
74. සට්‌ඨිඝටිකාහි ලක්‌ඛිතො කාලො අහොරත්‌තො නාම. ඝටෙන්‌ති අහොරත්‌තියොති ඝටිකා. අහො ච රත්‌ති ච අහොරත්‌තො, පුමෙ. අදිගුත්‌තෙපි අහොරත්‌තන්‌ති නපුංසකෙපි. තෙ පඤ්‌චදස අහොරත්‌තා පක්‌ඛො නාම. පචන්‌ති පරිණමන්‌ති භූතාන්‍යනෙනෙති පක්‌ඛො. පුබ්‌බාපරභූතා තෙ ච පක්‌ඛා යථාක්‌කමං සුක්‌කකාළා සුක්‌කපක්‌ඛකාළපක්‌ඛා නාම. ජොතිසත්‌ථක්‌කමෙන සුක්‌කපක්‌ඛො පුබ්‌බසඤ්‌ඤිතො, කණ්‌හපක්‌ඛො අපරසඤ්‌ඤිතො. තතො එව මාසවිසෙසෙ ලොකෙ සකපරපක්‌ඛොති [ලොකෙප්‍යපරපක්‌ඛොති (ක.)] රූළ්‌හී. සුච සොකෙ, සුක්‌කො, සොචන්‌ති එත්‌ථ අන්‌ධකාරාභිලාසිනොති කත්‌වා, සූචෙති පකාසෙතීති වා සුක්‌කො. කිරති සුක්‌කන්‌ති කාරො, ණො, සොව කාළො, කෙන වා ජොතිනා අරති එත්‌ථ කාරො, සොව කාළො. තෙ දුවෙ සුක්‌කකාළපක්‌ඛා සමුදිතා මාසො නාම. මසි පරිමාණෙ, කම්‌මනිණො.
75-76. සාද්‌ධපජ්‌ජෙන ද්‌වාදසමාසානං නාමානි. චිත්‌තාය පරිපුණ්‌ණෙන්‌දුයුත්‌තාය යුත්‌තො, උපලක්‌ඛිතො වා මාසො චිත්‌තො , සංයොගන්‌තත්‌තා න වුද්‌ධි, එවං සබ්‌බත්‍ර. පරිපුණ්‌ණෙන්‌දුයුත්‌තතංතංනක්‌ඛත්‌තනාමවසෙන ද්‌වාදසන්‌නං මාසානං නාමානි වෙදිතබ්‌බානි. චිත්‌තමාසාදයො ඵග්‌ගුනමාසපරියන්‌තා ද්‌වාදස කොට්‌ඨාසා කමෙන මාසාති ඤෙය්‍යා. පසත්‌ථතමත්‌තා ජෙට්‌ඨා, තංයොගා ජෙට්‌ඨො. අසය්‌හො රවි අත්‍රෙති ආසාළ්‌හො. යස්‌ස ළො, සවන්‌ත්‍යස්‌මිං සාවණො, යු. ඵලන්‌ත්‍යත්‍ර ඵග්‌ගුනො, යු, ලස්‌ස ගො, අස්‌ස උ. කත්‌තිකමාසො පච්‌ඡිමකත්‌තිකො නාම. අස්‌සයුජමාසො පුබ්‌බකත්‌තිකො නාම.
77. ද්‌වයං සාවණමාසෙ. අන්‌තොවීථිතො බහි නික්‌ඛමති සූරියො එත්‌ථ, අධිකරණෙ අනීයො. ද්‌වයං චිත්‌තමාසෙ. නානාපුප්‌ඵඵලවිචිත්‌තතාය ලොකානං රම්‌මං කරොති, රමන්‌ති වා එත්‌ථාති රම්‌මකො.
78. කත්‌තිකකාළපක්‌ඛතො පච්‌ඡිමකත්‌තිකතො පට්‌ඨාය චතුරො චතුරො මාසා කමා කමතො හෙමන්‌තගිම්‌හානවස්‌සානසඤ්‌ඤිතා උතුයො නාම හොන්‌ති. හිමානි එත්‌ථ සන්‌ති හෙමො, සො එව හෙමන්‌තො, ‘‘සුත්‌තන්‌තො වනන්‌තො’’ති යථා, හිනොති වා හානිං ගච්‌ඡති සබ්‌බමෙත්‌ථාති හෙමන්‌තො, අන්‌තපච්‌චයො, මාගමො ච. ගිරති පීළයතීති ගිම්‌හානො, මානො, රස්‌ස හො, වණ්‌ණවිපරියයො ච. වස්‌සති එත්‌ථ වස්‌සානොයු. උතුයො ද්‌වීසූති පච්‌චාසත්‍යා උතුසද්‌දො එව ද්‌වීසු, න හෙමන්‌තාදයො, අමරකොසෙ පන උතුසද්‌දො පුමෙ වුත්‌තො [අමර 4.20].
79. අඤ්‌ඤථාපි උතුභෙදං දස්‌සෙතුං අරියසාමඤ්‌ඤමාහ ‘‘හෙමන්‌තො’’ඉච්‌චාදි. වා අථ වා වුත්‌තානුසාරෙන උතුත්‌තයපභෙදෙ වුත්‌තවචනස්‌සානුසාරෙන. ඉදං පන ‘‘කත්‌තිකකාළපක්‌ඛතො’’ති වචනං සන්‌ධාය වුත්‌තං, තස්‌මා කත්‌තිකකාළපක්‌ඛතො පභුති ද්‌වෙ ද්‌වෙ මාසා කමා කමතො හෙමන්‌තො, සිසිරො, වසන්‌තො, ගිම්‌හො, වස්‌සානො, සරදො උතූති ඡ උතූ භවන්‌ති, පුනප්‌පුනං එතීති කත්‌වා, තු, ඉස්‌ස උ. සිසිරං සීතලං, තංයොගා සිසිරං, වාවිධානතො න වුද්‌ධි, මකාරො පදසන්‌ධිකරො. වස කන්‌තියං. වසීයතෙති වසන්‌තො. පුප්‌ඵධනුත්‌තා [පුප්‌ඵවන්‌තත්‌තා (ක.)] වා වසති කාමො එත්‌ථ වසන්‌තො. සරති පීළයති අස්‌මින්‌ති සරදො, තස්‌ස දො. සා සුනඛා රමන්‌ති එත්‌ථාති වා සරදො, මස්‌ස දො.
80-81. තිකං ගිම්‌හෙ. උසති දහතීති උණ්‌හො, ණ්‌හො, සලොපො ච. නිදහන්‌තෙ යස්‌මින්‌ති නිදාඝො, හස්‌ස ඝො. ගිරති පීළයතීති ගිම්‌හො, මො, රස්‌ස හො, වණ්‌ණවිපරියයො ච. තිකං වස්‌සානොතුම්‌හි. වස්‌සති පවස්‌සති එත්‌ථාති වස්‌සො, වස්‌සානො, පාවුසො ච. අස්‌ස උ, සංයොගලොපො ච.
වස්‌සානාදිකෙහි තීහි උතූහි දක්‌ඛිණායනං සූරියස්‌ස දක්‌ඛිණදිසාගමනං භවති, අඤ්‌ඤෙහි තීහි සිසිරවසන්‌තගිම්‌හෙහි උත්‌තරායනං උත්‌තරදිසාගමනං භවති. ඉ ගතියං, භාවෙ යු, අයනං. පුස්‌සසඞ්‌කන්‌තිමාරබ්‌භ ආසාළ්‌හං යාව ආදිච්‌චස්‌ස උත්‌තරා ගති උත්‌තරායනං. ආසාළ්‌හසඞ්‌කන්‌තිමාරබ්‌භ පුස්‌සං යාව දක්‌ඛිණා ගති දක්‌ඛිණායනං. වස්‌සොයනද්‌වයන්‌ති ඉදං අයනද්‌වයං සම්‌පිණ්‌ඩිතං වස්‌සො නාම. වස්‌සන්‌ති එත්‌ථාති වස්‌සො, වස්‌සකාලෙන වා උපලක්‌ඛිතො වස්‌සො, ‘‘චිත්‌තො, චක්‌ඛුදසක’’න්‌ති යථා.
පජ්‌ජද්‌ධං වස්‌සෙ. සංවසති එත්‌ථ සංවච්‌ඡරො, ඡරො, සස්‌ස චො, ‘‘වච්‌ඡරො’’තිපි තස්‌සෙව නාමං. නත්‌ථි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගත්‌තමෙතෙසු අනිත්‌ථී. පච්‌චාසත්‍යා සරදොපි තංපච්‌චාසත්‍යා හායනොපි. සරදකාලෙන ලක්‌ඛිතො සරදො, යථා ‘‘සොතදසකං, වෙසාඛො’’ති. ජහාති භාවෙති හායනො, පදත්‌ථෙ වා ජහන්‌තො අයතීති හායනො. සමයති විකලයති භාවෙති සමා, සම වෙකල්‍යෙ. ‘‘සමා වස්‌සෙ ථීලිඞ්‌ගො තු, සමං සබ්‌බසමානෙසූ’’ති රුද්‌දො.
සබ්‌බසත්‌තානං සබ්‌බපාරිසදත්‌තා [සබ්‌බපටිපදත්‌තා (ක.)] සබ්‌බවොහාරකුසලත්‌ථං කාලාධිකාරත්‌තා පරසමයෙ කථිතං දෙවානං වස්‌සප්‌පමාණම්‌පි ඉධාහරිත්‌වා දීපෙතබ්‌බං. තථා හි මනුස්‌සානං මාසෙන පිතූනං අහොරත්‌තො, එවං මනුස්‌සානං වස්‌සෙන දෙවානං අහොරත්‌තො, තත්‍රොත්‌තරායනං දෙවානං දිනං, රත්‌ති පන දක්‌ඛිණායනං, දෙවතානං සට්‌ඨ්‍යාධිකාහොරත්‌තිසතත්‌තයෙන වස්‌සෙන ද්‌වාදසවස්‌සසහස්‌සානි දෙවානං යුගං. තෙන වුත්‌තං –
එතං සහස්‌සගුණිතං, අහො බ්‍රහ්‌මමුදාහට’’න්‌ති [‘‘වෙදදීපකගන්‌ථෙ’’ති නිස්‌සයෙ].
තඤ්‌ච නරානං චතුයුගං දිබ්‌බසහස්‌සද්‌වයෙන බ්‍රහ්‌මුනො ද්‌වෙ දිවෙති. කත, තෙතා, ද්‌වාපර, කලිවසෙන චතුයුගං. තත්‍ර කතයුගස්‌ස මනුස්‌සසඞ්‌ඛ්‍යාය පමාණං අට්‌ඨවීසතිසහස්‌සාධිකානි සත්‌තරසවස්‌සලක්‌ඛානි, තෙතාය ඡන්‌නවුතිසහස්‌සාධිකානි ද්‌වාදසවස්‌සලක්‌ඛානි, ද්‌වාපරස්‌ස චතුසට්‌ඨිසහස්‌සාධිකානි අට්‌ඨවස්‌සලක්‌ඛානි, කලිස්‌ස බාත්‌තිංසසහස්‌සාධිකානි චත්‌තාරි වස්‌සලක්‌ඛානි. වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘සුඤ්‌ඤං සුඤ්‌ඤං ඛං නාගා, කරමුනිසසිනො;
මාන’මාදො යුගස්‌ස, තෙතාය ඛංඛංසුඤ්‌ඤං.
රසනවසූරියා, වස්‌සසඞ්‌ඛ්‍යා පසිද්‌ධා;
සුඤ්‌ඤං සුඤ්‌ඤං ඛං වෙදා, රසභුජගමිති.
ද්‌වාපරෙ වස්‌සසඞ්‌ඛ්‍යා, සුඤ්‌ඤාකාසංඛංනෙත්‌ත-;
ගුණජලනිධයො, වස්‌සසඞ්‌ඛ්‍යා කලිස්‌සෙ’’ති.
පිණ්‌ඩො චෙස වීසතිවස්‌සසහස්‌සාධිකානි තෙචත්‌තාලීසවස්‌සලක්‌ඛානි. වුත්‌තඤ්‌ච ‘‘ඛාකාසසුඤ්‌ඤම්‌බරදන්‌තසාගරා චතුයුගානං පරිමාණසඞ්‌ගහො’’ති. බ්‍රහ්‌මුනො අහොරත්‌තෙන නරානං ද්‌වෙ කප්‌පා.
තත්‍ර අට්‌ඨ නාගා, ද්‌වෙ කරා, සත්‌ත මුනයො, එකො සසී, ඡ රසා, ද්‌වාදස සූරියා, චත්‌තාරො වෙදා ජලනිධයො ච. ද්‌වෙ නෙත්‌තානි, තයො ගුණා, බාත්‌තිංස දන්‌තා, සඞ්‌ඛ්‍යාය පසිද්‌ධෙහෙතෙහි සඞ්‌ඛ්‍යා ගහෙතබ්‌බා. ඛාකාසම්‌බරසද්‌දා සුඤ්‌ඤපරියායා. සුඤ්‌ඤඤ්‌ච ගණිතෙ බින්‌දුනා සඞ්‌ගහිතං. සබ්‌බඤ්‌චෙතං පටියුගං පටිලොමෙන පත්‌ථාරයෙ. තත්‍ර කතයුගස්‌ස පත්‌ථාරො යථා – 1728000. තෙතාය යථා – 1296000 . ද්‌වාපරස්‌ස යථා – 864000. කලිස්‌ස යථා – 432000. චතුයුගපිණ්‌ඩස්‌ස ච යථා – 4320000. යුගානං පටිපත්‌ථාරඤ්‌ච පිණ්‌ඩස්‌ස ච යථාක්‌කමං අන්‌තිමං බින්‌දුමාදාය පටිලොමෙන ගණයෙ. තං යථා –
‘‘එකං දස සතඤ්‌චෙව, සහස්‌ස’මයුතං තථා;
ලක්‌ඛඤ්‌ච නියුතඤ්‌චෙව, කමා දසගුණොත්‌තර’’න්‌ති.
තත්‍ර දසසහස්‌සානි අයුතං. දසලක්‌ඛානි නියුතං. තඤ්‌ච කලිද්‌වාපරෙසු නත්‌ථීති ලක්‌ඛපරියන්‌තමෙව තත්‍ර ගණයෙ, තදෙවං යුගානං, තංපිණ්‌ඩස්‌ස ච අඞ්‌කතො පුබ්‌බවුත්‌තා වස්‌සසඞ්‌ඛ්‍යා සඤ්‌ඤාතා භවතීති.
තත්‍ර බ්‍රහ්‌මුනො දිනං නරානං උදයකප්‌පො, රත්‌ති පන ඛයකප්‌පො. එකස්‌මිඤ්‌ච බ්‍රහ්‌මදිනෙ මනුසඤ්‌ඤිතා චතුද්‌දස බ්‍රහ්‌මසුතා භවන්‌ති. තත්‍රෙකස්‌ස මන්‌වන්‌තරස්‌ස එකසත්‌තතිදිබ්‌බයුගානි පමාණං, තඤ්‌ච මානුසං චතුද්‌දසභි උත්‌තරං [චතුරාසීතිඋත්‌තරං (?)] යුගසතද්‌වයං. තදෙවං චතුද්‌දසභි මන්‌වන්‌තරෙහි චතුනවුත්‍යුත්‌තරානි නවදිබ්‌බයුගසතානි භවන්‌ති. මානුසං තු චතුවීසතියුගසහස්‌සචතුක්‌කං. එසඤ්‌ච [ඡසත්‌තත්‍යාධිකනවතිංසයුගසතං (?)] මන්‌වන්‌තරානං අට්‌ඨවීසසහස්‌සාධිකසත්‌තරසමානුසවස්‌සලක්‌ඛසඞ්‌ඛ්‍යා වා කතයුගප්‌පමාණකා පඤ්‌ච සන්‌ධයො භවන්‌ති. තෙන වුත්‌තං සූරියසිද්‌ධන්‌තෙ [1.18-19] –
‘‘යුගානං සත්‌තති සෙකා, මන්‌වන්‌තර’මිහො’ච්‌චතෙ;
කතස්‌ස සඞ්‌ඛ්‍යා තස්‌සන්‌තෙ, සන්‌ධි වුත්‌තො ජලප්‌ලවො.
සසන්‌ධයො තෙ මනවො, කප්‌පෙ ඤෙය්‍යා චතුද්‌දස;
කතප්‌පමාණා කප්‌පාදො, සන්‌ධී පඤ්‌චදසට්‌ඨිතා’’ති.
කතයුගස්‌ස ච පාදෙන කලිනො පමාණං, පාදද්‌වයෙන ද්‌වාපරස්‌ස, පාදත්‌තයෙන තෙතාය. චතුයුගඤ්‌චෙතං චක්‌කමිව භමතීති පඤ්‌චදසහි සන්‌ධීහි නරානං යුගානි චතුවීසති භවන්‌ති. දෙවානං තු යුගචක්‌කං. එතානි ච සසන්‌ධිචතුද්‌දසමන්‌වන්‌තරාන්‍යෙකතොපි පිණ්‌ඩිතානි දෙවානං යුගසහස්‌සං භවති, නරානං චතුයුගසහස්‌සං, තඤ්‌ච බ්‍රහ්‌මුනො දිනමෙකං. අඤ්‌ඤො මනු අස්‌මිං මන්‌වන්‌තරං, බ්‍රහ්‌මසුතා එව මනවො.
82. පඤ්‌චකං ඛයකප්‌පෙ. කප්‌පතෙ ජගතී විනස්‌සතෙති කප්‌පො. ඛයන්‌ති එත්‌ථ ඛයො. කප්‌පො ච ඛයො චාති කප්‌පක්‌ඛයා. සංවත්‌තතෙ උපරමතෙ, විනස්‌සතෙ වා ජගතී අස්‌මින්‌ති සංවට්‌ටො. චතුයුගානමන්‌තෙ ජාතො යුගන්‌තො. පලීයතෙ ඛීයතෙ යත්‌ථ ලොකොති පලයො, පුමෙ, සඤ්‌ඤායං ණො. කෙචි පනෙත්‌ථ ‘‘කප්‌පක්‌ඛයො තූ’’ති පාඨං වත්‌වා ද්‌වින්‌නමෙකාභිධානත්‌තං කප්‌පෙන්‌ති, තං අමරකොසෙන ච තට්‌ටීකාය ච න සමෙති. වුත්‌තඤ්‌හි තත්‌ථ ‘‘සංවට්‌ටො, පලයො, කප්‌පො, ඛයො, කප්‌පන්‌තමිච්‌චපී’’ති [අමර 4.22] ච ‘‘පඤ්‌චකං ඛයකප්‌පෙ’’ති ච.
ද්‌වයං කාළකණ්‌ණියං. නින්‌දිතබ්‌බත්‌තා න ලක්‌ඛීයතෙති අලක්‌ඛී. අත්‌තනො නිස්‌සයං කාළවණ්‌ණසදිසං කරොති අප්‌පකාසකත්‌තාති කාළකණ්‌ණී, කරතො ණො, රස්‌ස ණො, ඊ ච. ද්‌වයං සිරියං. පසංසිතබ්‌බත්‌තා ලක්‌ඛීයතෙති ලක්‌ඛී. කතපුඤ්‌ඤෙහි සෙවීයතෙ, තෙ වා සෙවතීති සිරී, රො, ඊ ච.
83. ද්‌වයං දානවානං මාතරි. දා අවඛණ්‌ඩනෙ, දායතීති දනු. ද්‌වයං දෙවානං මාතරි. දිතීති අසුරානමෙව වෙමාතිකා මාතා, තස්‌සා පටිපක්‌ඛභාවෙන අදිති.
84. ආගුන්‌තං පාපෙ. පාන්‌ති රක්‌ඛන්‌ති අත්‌තානමස්‌මාති පාපං, පකාරවණ්‌ණාගමො, දුග්‌ගතිං පාපනතො වා පාපං. කිල්‍යතෙ සිථිලී කරිය්‍යතෙ යෙනෙති කිබ්‌බිසං, ලස්‌ස වො, ඉසො ච, කරොති අනිට්‌ඨඵලන්‌ති වා කිබ්‌බිසං, ඉබ්‌බිසො. විරූපෙන ගච්‌ඡතීති වෙරං. න හන්‌ති ධඤ්‌ඤන්‌ති අඝං, හනස්‌ස ඝො, සාධූහි අගන්‌තබ්‌බත්‌තා වා අඝං, හන ගතියං. කුච්‌ඡිතං චරිතං දුච්‌චරිතං. දු නින්‌දිතං කරණමස්‌ස දුක්‌කටං. න පුනාතීති අපුඤ්‌ඤං. කුසලානං පටිපක්‌ඛං අකුසලං. කං සුඛං හනතීති කණ්‌හං, වණ්‌ණවිපරියයො. කල්‍යතෙ අනෙන කලුසං, උසො, කං වා සුඛං ලුනන්‌තො සෙතීති කලුසං. දු නින්‌දිතං ඉතං ගමනමස්‌ස දුරිතං. අගන්‌තබ්‌බං ගච්‌ඡති එතෙනාති ආගු, ආ පීළයං ගච්‌ඡතීති වා ආගු, ‘‘ආ තු කොධමුදාට්‌ටීසූ’’ති හි එකක්‌ඛරකොසෙ වුත්‌තං.
85-86. ඡක්‌කං ධම්‌මෙ. කුච්‌ඡිතෙනාකාරෙන සන්‌තානෙ සෙන්‌තීති කුසා, රාගාදයො, තෙ ලුනාති ඡින්‌දතීති කුසලං. සුඛං කරොති, සොභනං වා කරණමස්‌ස සුකතං. සුඛං කරොතීති සුක්‌කං. පුනාතීති පුඤ්‌ඤං. ධරති සබ්‌බන්‌ති ධම්‌මං. අපරෙ පනිදං ‘‘පුඤ්‌ඤධම්‌ම’’මිත්‍යෙකපදං වදන්‌ති, තං අමරකොසෙන [අමර 4.24] විරුජ්‌ඣනතො න ගහෙතබ්‌බං. සුන්‌දරං චරණමස්‌ස සුචරිතං.
තිකං දිට්‌ඨධම්‌මිකෙ. දිට්‌ඨධම්‌මො නාම පච්‌චක්‌ඛො අත්‌තභාවො, තත්‌ථ නිබ්‌බත්‌තං දිට්‌ඨධම්‌මිකං. ඉහලොකෙ ජාතං ඉහලොකිකං. සන්‌දිට්‌ඨෙ පච්‌චක්‌ඛෙ අත්‌තභාවෙ ජාතං සන්‌දිට්‌ඨිකං. ද්‌වයං සම්‌පරායිකෙ. තං වචනත්‌ථතො සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යං.
ද්‌වයං තක්‌කාලෙ. තස්‌මිංයෙව කාලෙ ජාතං, නාසන්‌නකාලාදීසූති තක්‌කාලං. තදා තස්‌මිංයෙව කාලෙ ජාතං තදාත්‌වං, ත්‌වං, තදාත්‌තන්‌තිපි පාඨො. ද්‌වයං ආයතිකාලෙ. උත්‌තරකාලො පච්‌ඡිමො කාලො. ආගමිස්‌සතීති ආයති, ආපුබ්‌බො ඉ ගතිම්‌හි. එත්‌ථ ච යං ඉමස්‌මිං අත්‌තභාවෙ දූරමාසන්‌නං වා, තං දිට්‌ඨධම්‌මිකං. යං පන ඉමස්‌මිං අත්‌තභාවෙ වා සම්‌පරායෙ වා දූරතරං, තං ආයති.
87-88. පමොදන්‌තං පාමොජ්‌ජෙ. හසති යෙනාති හාසො. අත්‌තා මනො යස්‌ස අත්‌තමනො. දුට්‌ඨස්‌ස හි මනො අත්‌තා නාම න හොති, තස්‌ස භාවො අත්‌තමනතා, පාමොජ්‌ජං. පීණෙති තප්‌පෙතීති පීති. වින්‌දති සුඛං එතායාති විත්‌ති. තුස්‌සන්‌ති එතායාති තුට්‌ඨි, තංසහචරණතො විත්‌ති, තංසහචරණතො පීති ච නාරියං, අත්‌තමනතා පන නිද්‌දෙසතො රූපභෙදො. ආ භුසො නන්‌දයතීති ආනන්‌දො. මුද හාසෙ, පමුදො, ආමොදොපි. සන්‌තුස්‌සනං සන්‌තොසො . නන්‌දනං නන්‌දි. සම්‌මදො සම්‌මදාපි [සම්‌මුදො, සම්‌මදොපි (?)], උකාරස්‌ස අ. පමොදිතස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස, චිත්‌තස්‌ස වා භාවො පාමොජ්‌ජං.
තිකං සුඛෙ. සුට්‌ඨු ඛණතීති සුඛං, ක්‌වි. සාදීයති අස්‌සාදීයතීති සාතං. ඵස්‌සති සිනෙහතීති ඵාසු, ඵුසති වා බාධති දුක්‌ඛන්‌ති ඵාසු. සත්‌තකං කල්‍යාණෙ. භදි කල්‍යාණෙ, භද්‌දතීති භද්‌දං. පසත්‌ථතරත්‌තා සෙය්‍යො. සොභතීති සොභං. ඛී ඛයෙ, ඛෙපෙති අසුඛං ඛෙමං, මො. කල්‍යං නිරොගං අණති ගච්‌ඡති, කල්‍යං වා හිතං අණයති පාපයතීති කල්‍යාණං, කම්‌මනි ණො [කම්‌මනි උපපදෙ ණපච්‌චයොති අධිප්‌පායො]. මඞ්‌ග ගත්‍යත්‌ථො, මඞ්‌ගති ධඤ්‌ඤං මඞ්‌ගලං, අලො. සමෙති දුක්‌ඛන්‌ති සිවං, වො.
89. ඡක්‌කං දුක්‌ඛෙ. දුක්‌කරං ඛමනමෙත්‌ථ දුක්‌ඛං. කස ගමනෙ, කසති අපුඤ්‌ඤන්‌ති කසිරං, ඉරො, කුච්‌ඡිතෙනාකාරෙන සෙතීති වා කසිරං. කිර වික්‌ඛිපනෙ, කිරති සුඛන්‌ති කිච්‌ඡං, කතා වා පුඤ්‌ඤකරණිච්‌ඡා යෙනාති කිච්‌ඡං, ‘‘දුක්‌ඛූපනිසා සද්‌ධා’’ති හි වුත්‌තං. නත්‌ථි අධිගමනත්‌ථං ඊහා එත්‌ථාති නීඝො, හස්‌ස ඝො, අථ වා නිහන්‌ත්‍යපුඤ්‌ඤං හිංසති ගච්‌ඡතීති වා නීඝො, පුඤ්‌ඤං වා න හන්‌ති න ගච්‌ඡතීති නීඝො. විරූපමසති යෙනාති බ්‍යසනං, විසිට්‌ඨං වා අසති ඛෙපෙතීති බ්‍යසනං. න හන්‌ති ධඤ්‌ඤන්‌ති අඝං. එතෙ පාපාදයො ගුණෙ යථාවුත්‌තලිඞ්‌ගා. පාපපුඤ්‌ඤානි සුඛාදි ච ආකිච්‌ඡං කිච්‌ඡන්‌තං ගුණයොගතො දබ්‌බෙ විසෙස්‍යෙ වත්‌තමානානි තීසු. යථා –
පාපා උතුමතී කඤ්‌ඤා, පාපො රාජාප්‍යරක්‌ඛකො;
පාපං බ්‍යාධකුලං හිංසං, පාපො විප්‌පො ච සෙවකො;
පුඤ්‌ඤං තිත්‌ථමිදං පුඤ්‌ඤා, නදී පුඤ්‌ඤො’ය’මස්‌සමො.
සුඛා යුවති’රිච්‌ඡන්‌තී, සුඛා වෙ මඝවග්‌ගහා [සුඛා යුවතිකා ගහා (ක.)].
යදා තු සකත්‌ථප්‌පධානං සුඛාදිකමෙව විසෙස්‍යත්‌තෙන වත්‌තුමිච්‌ඡතෙ, න තු දබ්‌බං (පුබ්‌බමිව විසෙසනං,) [( ) චින්‌තාමණිටීකායං න දිස්‌සති] තදා රූපභෙදොත්‌තමෙව ලිඞ්‌ගං. යථා –
‘‘දාලිද්‌දෙපි [වලිත්‌තෙපි (ක.)] ධනිත්‌තෙපි, වසො පරිජනො සුඛං;
සුඛං සජ්‌ජනවාසො ච, සුඛං සන්‌ති අනුත්‌තරා’’ති.
නනු ‘‘දුක්‌කටොයං බ්‍යාපාරො, සුකතං කම්‌මං, කලුසොයං මෙ බ්‍යාපාරො’’ති අඤ්‌ඤෙසම්‌පි තීසු වුත්‌ති අත්‌ථෙවෙති කිං පාපපුඤ්‌ඤානමෙව ගහණං භවතීති? වුච්‌චතෙ – ‘‘දුට්‌ඨු කතො දුක්‌කටො, සුට්‌ඨු කතං සුකත’’මිච්‌චෙවං ක්‍රියානිබන්‌ධනාපි තීසු වුත්‌ති සම්‌භවති, නාවස්‌සං ගුණනිබන්‌ධනා එව. කලුසස්‌සපි යදා සිට්‌ඨපයොගෙසු විසෙස්‍යවුත්‌ති තිලිඞ්‌ගතා උපලබ්‌භතෙ, තදා පාපග්‌ගහණ’මත්‌ථප්‌පධානං බ්‍යාඛ්‍යාතබ්‌බං.
90. පඤ්‌චකං සුභාසුභකම්‌මමත්‌තෙ. ඉට්‌ඨානිට්‌ඨවිපාකභාගො යත්‌ථ අත්‌ථීති භාග්‍යං. සුභාසුභඵලං නෙතීති නියති,ති. සුභාසුභඵලං භාජෙතීති භාගො. ඉට්‌ඨානිට්‌ඨවිභාගභාගොධීයති එත්‌ථාති භාගධෙය්‍යං. සුභාසුභඵලං විදධාතීති විධි. අයො, සුභාවහො, දෙවං, දිට්‌ඨංඉච්‌චාදීනිපි සුභාසුභකම්‌මමත්‌තස්‌ස නාමානි. පඤ්‌චකං ජාතියං. උප්‌පජ්‌ජනං උප්‌පත්‌ති, නිප්‌පජ්‌ජනං නිබ්‌බත්‌ති, පද ගතියං, නිපුබ්‌බො,ති, පස්‌ස බො. ජනනං ජාති. ජනීයතෙ ජනනං. උද්‌ධං භවනං උබ්‌භවො.
91. පජ්‌ජං හෙතුම්‌හි. අත්‌තනො ඵලං නිමිනාතීති නිමිත්‌තං, මා පරිමාණෙ, නිපුබ්‌බො. කරොති ඵලන්‌ති කාරණං. තිට්‌ඨති ඵලමෙත්‌ථාති ඨානං. පජ්‌ජති නිපජ්‌ජති ඵලමෙතෙනාති පදං, විසෙසෙන ජායතෙති බීජං, රස්‌සස්‌ස දීඝතා. නිස්‌සෙසෙන අත්‌තනො ඵලං බන්‌ධති පවත්‌තෙතීති නිබන්‌ධනං. නිදීයතෙ නිච්‌ඡීයතෙ අනෙනෙති නිදානං, යු, නිදදාති ඵලන්‌ති වා නිදානං. පභවති ඵලමෙතස්‌මාති පභවො, හිනොති ගච්‌ඡති පරිණමති කාරියරූපතන්‌ති හෙතු, තු, හිනොති වා පතිට්‌ඨාති ඵලමෙත්‌ථාති හෙතු, හි පතිට්‌ඨායං. සම්‌භවති යෙන ඵලන්‌ති සම්‌භවො. සිනොති ඵලං බන්‌ධතීති සෙතු. පටිච්‌ච ඵලමෙතස්‌මා එතීති පච්‌චයො.
92. යං කාරණං සමාසන්‌නං ආසන්‌නතරං ඵලෙන, තං පදට්‌ඨානන්‌ති මතං. පදානං හෙතූනං ඨානං පදට්‌ඨානං, යථා ‘‘රාජරාජා’’ති. තිවිධං කාරණං උපාදානකාරණං සහකාරීකාරණං කාරණකාරණන්‌ති. යථා බීජං අඞ්‌කුරස්‌ස උපාදානකාරණසඞ්‌ඛාතං පදට්‌ඨානං, භූමිජලාදි සහකාරීකාරණං, ‘‘කම්‌මස්‌ස [කම්‌පස්‌ස (?)] කාරණං ජරො, තස්‌ස කාරණං කඵො’’ති කඵො කාරණකාරණං කම්‌මස්‌ස [කම්‌පස්‌ස (?)].
තිකං සරීරාධිපතිදෙවෙ. ජීවන්‌ති සත්‌තා යෙනාති ජීවො. පූරෙති නිස්‌සයස්‌සාභිලාසන්‌ති පුරිසො, ඉසො. අතන්‌ති සතතං ගච්‌ඡන්‌ති සත්‌තා යෙනාති අත්‌තා. ද්‌වයං සත්‌තරජොතමොසාම්‍යාවත්‌ථායං. පධීයන්‌තෙ පලීයන්‌තෙ අත්‍ර ගුණා සත්‌තරජොතමො රූපාති පධානං, යු. පකරොති පුරිසොපභොගත්‌ථං සද්‌දාදිකාරියන්‌ති පකති,ති. මොහරාගදොසානං යථාසඞ්‌ඛ්‍යං සත්‌තරජොතමානීති සඤ්‌ඤා. සතො භාවො සත්‌තං, ඨිතිපරතා. රජ්‌ජන්‌ත්‍යත්‍රාති රජො, සට්‌ඨිපරතා. තමන්‌ත්‍යත්‍රාති තමො, පලයපරතා.
93. පජ්‌ජෙන පාණිනො නාමානි. පණන්‌ති ජීවන්‌ති සත්‌තා යෙනාති පාණො, සො යස්‌සත්‌ථි, සො පාණො. සරීරසඞ්‌ඛාතො කායො යස්‌සත්‌ථි, සො සරීරී. කම්‌මෙන භවතීති භූතං, නපුංසකෙ, පුමෙවාති වාසද්‌දත්‌ථො. රූපාදීසු සඤ්‌ජතීති සත්‌තො, නිච්‌ඡන්‌දරාගාපි රූළ්‌හියා සත්‌තාති වුච්‌චන්‌ති. දෙහො කායො යස්‌සත්‌ථීති දෙහී. පූරෙතීති පූති, පූතිසඞ්‌ඛාතං ආහාරං ගිලති අදතීති පුග්‌ගලො, තිස්‌ස ලොපො, සත්‌තානං ආයුං පූරෙන්‌තො ගච්‌ඡතීති පුග්‌ගො, තං ලාති භක්‌ඛතීති පුග්‌ගලො. ජීවන්‌ති යෙනාති ජීවං, තමස්‌සත්‌ථීති ජීවො. යථාවුත්‌තත්‌ථො පාණො යස්‌සත්‌ථීති පාණී. පකාරෙන ජාතත්‌තා පජා. ජායතීති ජන්‌තු, තු. කුසලාකුසලං ජනෙතීති ජනො. ලුජ්‌ජතීති ලොකො, ලුජ විනාසෙ, ජස්‌ස කො. යථා පුරිමකා සත්‌තා ජාතිජරාමරණං ගච්‌ඡන්‌ති, තථා අයම්‌පි ගච්‌ඡතීති තථාගතො.
94. රූපාදයො ඡ චක්‌ඛාදිගය්‌හා ධම්‌මා ‘‘ගොචරා’’ති ‘‘ආලම්‌බා’’ති ‘‘විසයා’’ති ‘‘ආරම්‌මණානී’’ති ‘‘ආලම්‌බණානී’’ති ච වුච්‌චන්‌තෙ. රූපයති පකාසෙති අත්‌තනො සභාවන්‌ති රූපං. සප්‌පති උච්‌චාරීයතීති සද්‌දො, සප්‌ප ගතියං වා, සප්‌පතෙ ඤායතෙ යෙනෙති සද්‌දො. ගන්‌ධ අද්‌දනෙ, අද්‌දනං හිංසනං, යාචනඤ්‌ච, හිංසතෙ අභිලසීයතෙ වා ගන්‌ධො, ගන්‌ධෙති වා අත්‌තනො වත්‌ථුං සූචෙති පකාසෙති ‘‘ඉදමෙත්‌ථ අත්‌ථී’’ති පෙසුඤ්‌ඤං කරොන්‌තො විය හොතීති ගන්‌ධො. රසන්‌ති තං සත්‌තා අස්‌සාදෙන්‌තීති රසො. ඵුසීයතීති ඵස්‌සො. ගාවො ඉන්‌ද්‍රියානි චරන්‌ත්‍යෙතෙසු ගොචරා. චිත්‌තචෙතසිකෙහි ආලම්‌බීයන්‌තෙති ආලම්‌බා. සි බන්‌ධනෙ විපුබ්‌බො, විසිනොන්‌ති විබන්‌ධන්‌ති ඉන්‌ද්‍රියානීති විසයා. ආගන්‌ත්‌වා චිත්‌තචෙතසිකා රමන්‌ති එත්‌ථාති ආරම්‌මණානි, යු. එතෙ ඉන්‌ද්‍රියත්‌ථාතිප්‍යුච්‌චන්‌තෙ, ඉන්‌ද්‍රියෙහි අත්‌ථ්‍යන්‌තෙ අභිලසීයන්‌තෙති කත්‌වා.
95. පජ්‌ජද්‌ධං සුක්‌කෙ. සුච සොකෙ, සොචන්‌ති එතෙන තදත්‌ථිකාති සුක්‌කො, අ. ගු සද්‌දෙ, ගුයතෙ කිත්‌තීයතෙති ගොරො, රො. සි සෙවායං, සෙවීයතෙති සිතො, සිනොති වා බන්‌ධති චිත්‌තන්‌ති සිතො. අවදායති සබ්‌බවණ්‌ණෙති ඔදාතො. දා අවඛණ්‌ඩනෙ අවපුබ්‌බො. ධාවති සුජ්‌ඣත්‍යනෙනෙති ධවලො, අලො. සිත වණ්‌ණෙ, ණො, සෙතො . පඩි ගතියං, පණ්‌ඩති පකාසෙතීති පණ්‌ඩරො, අරො. සුචි, විසදො, අජ්‌ජුනොතිපි සුක්‌කනාමානි.
ඡක්‌කං රත්‌තෙ. සොණ වණ්‌ණෙ, ණො, රත්‌තුප්‌පලවණ්‌ණො, රුහ ජනනෙ, ඉතො, ලත්‌තෙ ලොහිතො. රඤ්‌ජන්‌ත්‍යනෙනෙති රත්‌තො, රන්‌ජ රඞ්‌ගෙ. තම්‌බො උදුම්‌බරසඞ්‌ඛාතො ලොහවිසෙසො, තබ්‌බණ්‌ණතාය තම්‌බො. මඤ්‌ජෙට්‌ඨා නාම රත්‌තවල්‌ලි, යාය හත්‌ථිදන්‌තාදිවිකතියො රත්‌තා භවන්‌ති, තබ්‌බණ්‌ණතාය මඤ්‌ජෙට්‌ඨො. රොහිතො ලොහිතසමො, අලත්‌තමෙව විසෙසො.
96. සාමලන්‌තං කණ්‌හෙ. නීල වණ්‌ණෙ, අ. කස්‌සතෙති කණ්‌හො, කස විලෙඛනෙ, ණ්‌හො. න සිතො අසිතො. වණ්‌ණෙසු එකකොට්‌ඨාසභාවෙන කල්‍යතෙති කාලො, සො එව කාළො. මච, මචි කක්‌කනෙ, කක්‌කනං පිසනං, සෙතාදිකං මචතීති මෙචකො, ණ්‌වු, අස්‌සෙත්‌තං. සා තනුකරණෙ, සායති තනුකරීයති පටිපක්‌ඛවණ්‌ණෙහීති සාමො. සාමලො සාමසදිසො, මලපච්‌චයොව විසෙසො.
පණ්‌ඩුසද්‌දො සිතපීතෙ උත්‌තො, සිතපීතසම්‌මිස්‌සිතවණ්‌ණෙ පණ්‌ඩුසද්‌දො වුත්‌තොත්‍යත්‌ථො. වුත්‌තඤ්‌ච ‘‘සිතපීතසමායුත්‌තො, පණ්‌ඩුවණ්‌ණො පකිත්‌තිතො’’ති [චින්‌තාමණිටීකා 5.13]. පණ්‌ඩති එකගණනං ගච්‌ඡතීති පණ්‌ඩු, පඩි ගතියං, උ. හරිණො, පණ්‌ඩුරොතිපි පණ්‌ඩුවණ්‌ණනාමානි. ඊසංපණ්‌ඩු අබ්‍යත්‌තපණ්‌ඩුවණ්‌ණො ධූසරො නාම, යථා ධූලිවණ්‌ණො. ධූස කන්‌තිකරණෙ, චුරාදි, අරො.
97. කිඤ්‌චිරත්‌තො අබ්‍යත්‌තරත්‌තවණ්‌ණො අරුණො නාම, යථා මච්‌ඡස්‌ස චක්‌ඛු [යථා මදමත්‌තස්‌ස චක්‌ඛුරාගො (චින්‌තාමණිටීකා 5.15)], සූරියාදො තරුණො වුත්‌තො.
සෙතලොහිතො සෙතරත්‌තමිස්‌සො වණ්‌ණො පාටලො නාම, යථා පාටලකුසුමං. පාටයතෙති පාටලො, අලො, පට විභාජනෙ.
ද්‌විකං පීතෙ. පා පානෙ, කම්‌මනි තො, ඊත්‌තඤ්‌ච. හලිද්‌දියා ඉව ආභා යස්‌ස හලිද්‍යාභො.
තිකං තිණපත්‌තාදිගතෙ වණ්‌ණෙ. ලස කන්‌තියං, අතිසයෙන ලස්‍යතෙති පලාසො. ‘‘පාලාසො’’ති පාඨෙ තු රස්‌සස්‌ස දීඝතා. හර හරණෙ, මනං හරතීති හරිතො, ඉතො. ඉ, හරි.
98. නීලපීතසම්‌මිස්‌සවණ්‌ණෙ කළාරො, කපිලො ච වත්‌තන්‌ති. කල සඞ්‌ඛ්‍යානෙ. අරො, ලස්‌ස ළො, කළාරො. කබ වණ්‌ණෙ, ඉලො, බස්‌ස පො, කපිලො.
රොචනප්‌පභෙ ගොරොචනසදිසප්‌පභායං පිඞ්‌ගො, පිසඞ්‌ගො ච වත්‌තන්‌ති. පභාසද්‌දස්‌ස ද්‌විලිඞ්‌ගත්‌තමෙව. පිජි භාසත්‌ථො, පිඞ්‌ගො. පරත්‍ර සකාරවණ්‌ණාගමො, පිසඞ්‌ගො.
කළාරාදීනං චතුන්‌නං පිඞ්‌ගලවිසෙසත්‌ථවාචකතං දස්‌සෙත්‌වා පිඞ්‌ගලසාමඤ්‌ඤත්‌ථවාචකත්‌තම්‌පි දස්‌සෙතුමාහ ‘‘කළාරාදි’’ච්‌චාදි. තස්‌සායමත්‌ථො – න කෙවලං කළාරාදයො පිඞ්‌ගලවිසෙසත්‌ථෙයෙව පවත්‌තන්‌ති, අථ ඛො පිඞ්‌ගලසාමඤ්‌ඤත්‌ථෙපි වත්‌තන්‌තීති. වුත්‌තඤ්‌හි අමරකොසෙ ‘‘කළාරො කපිලො පිඞ්‌ගො, පිසඞ්‌ගො කද්‌දු පිඞ්‌ගලො’’ති [අමර 5.16]. කෙචි පන කළාරාදයො පිසඞ්‌ගපරියන්‌තා චත්‌තාරො සද්‌දා පිඞ්‌ගලගුණෙ වත්‌තමානා පුමෙ වත්‌තන්‌ති, ගුණිනි පන වාච්‌චලිඞ්‌ගාති එවං පච්‌ඡිමෙන සම්‌බන්‌ධං කත්‌වා වදන්‌ති, තං අමරකොසෙන විරුජ්‌ඣනතො ඉධ ච ‘‘සුක්‌කාදයො’’ති සබ්‌බෙසංයෙව ගහණතො න ගහෙතබ්‌බං.
99. තිකං සබලෙ කොකිලකණ්‌ඨසදිසෙ. කල්‍යතෙති කලො, මසි පරිමාණෙ, කම්‌මනි ණො, කලො එව මාසො කම්‌මාසො, ලස්‌ස මො, කලනං වා කලො, තං මසතීති කම්‌මාසො, යථා ‘‘කුම්‌භකාරො’’ති. සබ ගතියං, සබතීති සබලො, අලො. චිය්‍යතෙති චිත්‌තො, ත. ත්‍රණපච්‌චයෙ චිත්‍රො. කම්‌මීරො, කබ්‌බුරොතිපි සබලස්‌ස නාමානි.
කණ්‌හපීතමිස්‌සෙ සාවො වුත්‌තො. සෙ ගතිම්‌හි, සයතීති සාවො, අවො. කපිසොතිපි සාවස්‌ස නාමං. කණ්‌හලොහිතමිස්‌සෙ ධූමාභෙ පන ධූම, ධූමලා වත්‌තන්‌ති. ධූමො වියාති ධූමො. ධූමං ලාතීති ධූමලො. එතෙ සුක්‌කාදයො සාවන්‌තා යදා අභෙදොපචාරා ගුණිනි ගුණිම්‌හි වත්‌තන්‌ති, තදා වාච්‌චලිඞ්‌ගා, යථා සුක්‌කො හංසො, සුක්‌කා හංසී , සුක්‌කං හංසකුලංඉච්‌චාදි යොජ්‌ජං. යදා ගුණෙ ගුණමත්‌තෙ වත්‌තන්‌ති, තදා පුමෙ, යථා හංසස්‌ස සුක්‌කො, මයූරස්‌ස චිත්‌තො ඉච්‌චාදි යොජ්‌ජං.
100. ලාසනන්‌තං නච්‌චෙ. නත ගත්‌තවිනාමෙ, පබ්‌බජ්‌ජාදිත්‌තා නච්‌චාදෙසො. නතනං නච්‌චං, නටනං වා නච්‌චං, සබ්‌බත්‍ර භාවසාධනං. නතීයතෙ නත්‌තනං. ලස්‍යතෙ ලාසනං, ලස කන්‌තියං, ලසිතබ්‌බන්‌ති වා ලාසනං.
නච්‌චං, වාදිතං, ගීතං ඉති ඉදං භොරියත්‌තිකං නාට්‍යං නාමෙත්‍යුච්‌චතෙ [අමර 7.10]. තුර තුරණහිංසාසු. තුරීයන්‌තෙනෙනෙති තූරියං, මුරජාදි. තබ්‌භවො සද්‌දො තොරියො, ණො. තෙන ලක්‌ඛිතං තිකං තොරියත්‌තිකං. නටස්‌සෙදං නාට්‍යං. තතියස්‌ස තොරියසාමඤ්‌ඤස්‌ස තු පාසඞ්‌ගා නාටකා.
101. නච්‌චට්‌ඨානං රාජඞ්‌ගණාදි රඞ්‌ගො නාම සියා ‘‘රමන්‌තා ගච්‌ඡන්‌ති එත්‌ථ, රජ්‌ජන්‌ති එත්‌ථා’’ති වා කත්‌වා. සූඣසූචනං හත්‌ථාදීහි සූචිතබ්‌බස්‌ස පකාසෙතබ්‌බස්‌ස සත්‌ථප්‌පහාරාදිනො සූචනං පකාසනං අභිනයො නාම ‘‘නයනං නයො, පස්‌සන්‌තානං අභිමුඛං නයො’’ති කත්‌වා. බ්‍යඤ්‌ජකොතිපි තස්‌සෙව නාමං.
භරතසත්‌ථවුත්‌තඅට්‌ඨුත්‌තරසතකරණනිප්‌ඵන්‌නථිරහත්‌ථපරියත්‌ථකාදිනාමකො ද්‌වත්‌තිං සප්‌පකාරො [විත්‌ථාරො භරතමුනිකතෙ නාට්‍යසත්‌ථෙ චතුත්‌ථ අජ්‌ඣායෙ පස්‌සිතබ්‌බො] නච්‌චවිසෙසො අඞ්‌ගවික්‌ඛෙපො, අඞ්‌ගහාරො නාම ‘‘අඞ්‌ගස්‌ස හාරො, වික්‌ඛෙපො’’ති කත්‌වා . තිකං නටෙ. සබ්‌බත්‍ර කත්‌තුසාධනං, ‘‘නච්‌චතීති නට්‌ටකො’’ත්‍යාදිනා.
102. සිඞ්‌ගාරාදයො නව රසා නාට්‍යරසා අස්‌සාදනීයත්‌තා. යථා හි නානාබ්‍යඤ්‌ජනසඞ්‌ඛතමන්‌නං භුඤ්‌ජන්‌තා රසෙ අස්‌සාදයන්‌ති සුමනා පුරිසා හාසංව අධිගච්‌ඡන්‌ති, තථා නානාභිනයබ්‍යඤ්‌ජිතෙ අඞ්‌ගසත්‌තොපෙතෙ ඨායීභාවෙ අස්‌සාදයන්‌ති සුමනාති [සුබොධාලඞ්‌කාරස්‌ස මහාසාමිටීකාය 352 ගාථාවණ්‌ණනායම්‌පි].
103. තෙසු සිඞ්‌ගාරස්‌සෙව සරූපං, පභෙදඤ්‌ච දස්‌සෙතුමාහ ‘‘පොසස්‌සෙ’’ච්‌චාදි. නාරියං සඞ්‌ගමං පටිච්‌ච කාරණං කත්‌වා පොසස්‌ස පුරිසස්‌ස යා පිහා ඉච්‌ඡා මනොවිකාරවිසෙසො පොසෙ ච පුරිසෙ සඞ්‌ගමං පටිච්‌ච කාරණං කත්‌වා ඉත්‌ථියා යා පිහා ඉච්‌ඡා මනොවිකාරවිසෙසො, එසො රතිකීළාදීනං කාරණභූතො, රතිකීළාදිකාරණසහිතො වා රසො සිඞ්‌ගාරො නාම. එත්‌ථ ච ඉත්‌ථිපුරිසානං දස්‌සනසවනඵුසනවසෙන වා විප්‌පයොගවසෙන වා යා පිහා සඤ්‌ජාතා, සො රසො නාම. යං පන තං කාරණං කත්‌වා පවත්‌තං ගීතං, තමෙව ලොකානං අස්‌සාදජනකත්‌තා රසො නාම. ඵලූපචාරවසෙන පන පිහා රසොති වුත්‌තා, සබ්‌බත්‍රෙවං.
104. උත්‌තමානං ඉත්‌ථිපුරිසානං පකති සංයොගවියොගසභාවො සා එත්‌ථ සිඞ්‌ගාරෙ පායො බහුලන්‌ති උත්‌තමපකතිප්‌පායො, යෙභුය්‍යෙන උත්‌තමානං සංයොගවියොගප්‌පවත්‌තං ගීතමෙව සිඞ්‌ගාරො නාමාත්‍යත්‌ථො. ඉත්‌ථිපුරිසානං පිහා හෙතු එතස්‌සාති ඉත්‌ථිපුරිසහෙතුකො. සො සිඞ්‌ගාරො සම්‌භොගො, වියොගොති ඉමිනා පභෙදෙන දුවිධො මතො. තත්‍ර ච –
වාපිවනගෙහුය්‍යාන-මාලාචන්‌දනාදයො;
සම්‌භොගස්‌ස විභාවා තෙ, යෙ චඤ්‌ඤෙ ලලිතඞ්‌කරා.
වියොගස්‌ස තු පියාදස්‌සනං විභාවො, රසජනකො ච විභාවො. වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘ජයන්‌තෙ ච රසා යෙන,
ස විභාවො පකිත්‌තිතො;
තෙසමෙවා’නුභාවො’යං,
ඛ්‍යාතො කවීහි බ්‍යඤ්‌ජකො’’ති.
සහ භුඤ්‌ජනමනුභවනං සම්‌භොගො. වියුජ්‌ජනං නානාභවනං වියොගො. සිඞ්‌ගං නාමධාතු, විජ්‌ඣනට්‌ඨෙන සිඞ්‌ගං, නාගරිකභාවසඞ්‌ඛාතස්‌ස කිලෙසසිඞ්‌ගස්‌සෙතං නාමං, තං කරොති, සිඞ්‌ගං වා පභුත්‌තං, තං කරොති රාගීසූති සිඞ්‌ගාරො, ආරො, කිලෙසසිඞ්‌ගකරණං විලාසොති වුත්‌තං. සුචි, උජ්‌ජලොතිපි සිඞ්‌ගාරස්‌ස නාමානි.
ඉට්‌ඨනාසඞ්‌ගනාසාය [ඉට්‌ඨනාසධනාපාය (චින්‌තාමණිටීකා)],
වධබන්‌ධනතාළනා;
සාපක්‌ලෙසොපතාපෙහි,
ජායතෙ කරුණො රසො.
උස්‌සාහවද්‌ධනො වීරො. විභාවා තස්‌ස විනයුපතාපබලවික්‌කමා. ස චායං දානවීරො ධම්‌මවීරො යුද්‌ධවීරොති තිවිධො.
විම්‌හයොපචයසභාවො අබ්‌භුතො.
පාසාදුය්‍යානසෙලාදි-ගමනා දිබ්‌බදස්‌සනා;
සභාවිමානමායෙන්‌ද-ජාලසිප්‌පාදිදස්‌සනා [ජාලවිජ්‌ජාදිදස්‌සනා (ක.)];
හදයෙච්‌ඡිතලාභෙහි, විභාවෙහිස්‌ස සම්‌භවො.
හාසොපචයසභාවො හාසො.
සාබහිත්‌ථා සවිකතා, නෙපථ්‍යා බ්‍යඞ්‌ගදස්‌සනා;
අසම්‌බන්‌ධකථාලාපා, හාසො සො කුහකාදිභි.
භයොපචයසභාවො භයානකො.
උච්‌චභෙරවසංරාව-යක්‌ඛපෙතාදිදස්‌සනා;
සුඤ්‌ඤාගාරමහාරඤ්‌ඤ-වධබන්‌ධනදස්‌සනා.
තාසායාසඞ්‌කතොබ්‌බෙගො, සිවොලූකරුණාදිභි;
විභාවෙහි ච ඉත්‌ථීනං, නීචානඤ්‌ච භයානකො.
සමණොපචයසභාවො සන්‌තො.
දස්‌සනා සන්‌තවෙසානං, සන්‌තචිත්‌තාන තාදිනං;
සන්‌තකාරණධම්‌මානං, සන්‌තො නාම රසො භවෙ.
පූතිමංසාදිකානං තු, දස්‌සනසුතිකිත්‌තනා;
විගතෙහි විභාවෙහි, බීභච්‌චො ජායතෙ රසො.
කොධොපචයසභාවො රුද්‌දං.
තඤ්‌ච සඞ්‌ගාමහෙතුකං, උග්‌ගකම්‌මඋපඝාත-;
මුසාවාදාදිඵරුසා, වචනාදීහි භවති.
එතෙසු ච බීභච්‌ඡරුද්‌දානි නපුංසකෙ, අඤ්‌මෙ තු පුමෙ රූපභෙදා. එතෙ ච නව නාට්‍යරසා රතනකොසනයෙන වුත්‌තා. වුත්‌තඤ්‌හි තත්‌ථ –
‘‘සිඞ්‌ගාරවීර බීභච්‌ඡ-රුද්‌ද හාස භයානකා;
කරුණා’බ්‌භුත සන්‌තාච, නව නාට්‍යරසා ඉමෙ’’ති.
අමරකොසෙ පන –
‘‘සිඞ්‌ගාරවීර කරුණා-බ්‌භුත හාස භයානකා;
බීභච්‌ඡ රුද්‌දාති රසා’’ති [අමර 7.17].
අට්‌ඨෙව රසා වුත්‌තා. අථෙහ නවමො සන්‌තො රසො කස්‌මා න වුත්‌තොති? වුච්‌චතෙ –
හාසො රති ච කාරුඤ්‌ඤං,
කොධුස්‌සාහභයං තථා;
ජිගුච්‌ඡා විම්‌හයො චෙති,
ඨායීභාවා පකිත්‌තිතා.
ඨායී එව තු රසීභවතිප්‍යාගමො, තස්‌මා පකතියා අට්‌ඨසඞ්‌ඛ්‍යත්‌තා අට්‌ඨෙව තු තෙ වුත්‌තාති න වුත්‌තො. සන්‌තරසො චායං ධම්‌මසිඞ්‌ගාරත්‌තා සිඞ්‌ගාරරසෙ එවානුපවිට්‌ඨො. ධම්‌මයුද්‌ධකාමත්‌තෙන තිවිධො හි සිඞ්‌ගාරො. කෙචි පන පියසමාගමාදිවිභාවජපරමං වස්‌සල්‍යාඛ්‍යං රසමාහු.
‘‘සිඞ්‌ගාර වීර බීභච්‌ඡ-රුද්‌ද හාස භයානකා;
කරුණා’බ්‌භුතසන්‌තා ච, වස්‌සල්‍යඤ්‌ච රසා දසෙ’’ති.
අඤ්‌ඤෙ තු –
‘‘සිඞ්‌ගාරානුගතො හාසො,
කරුණො රුද්‌දකම්‌මජො;
වීරතො අබ්‌භුතො ජාතො,
බීභච්‌ඡා ච භයානකො’’ති –
චත්‌තාරො රසා ඉච්‌චාහු.
බීභච්‌ඡන්‌ති වධ බන්‌ධනෙ, ඡො, අබ්‌භාසිකාරස්‌ස දීඝො. වස්‌ස භො, ධස්‌ස චො බීභච්‌ඡො. රුද්‌දො දෙවතා අස්‌සෙති රුද්‌දං. වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘සිඞ්‌ගාරො හරිදෙවොහි, හාසො පමථදෙවතො;
කරුණො යමදෙවො තු, රුද්‌දො රුද්‌දාධිදෙවතො’’ති [සද්‌දකප්‌පද්‌දුමෙ රොද්‍රපදෙපි].
එත්‌ථ ච කාමකොධහාසාදිකතො චිත්‌තවිකාරො භාවො ‘‘භාවයති පකාසයති කවිනො අධිප්‌පාය’’න්‌ති කත්‌වා. සො ච ඨායී බ්‍යභිචාරී සාත්‌තිකො චෙති තිවිධො. තත්‍ර –
හාසො රති ච කාරුඤ්‌ඤං,
කොධු’ස්‌සාහ භයං තථා;
ජිගුච්‌ඡා විම්‌හයො චෙති,
ඨායීභාවා පකිත්‌තිතා.
බ්‍යභිචාරී තු තෙත්‌තිංසප්‌පභෙදා. යථා –
සඞ්‌කා ගිලානි නිබ්‌බෙදො,
තථා ඉස්‌සා මදො සමො;
ආලස්‍යං දීනතා චින්‌තා,
මොහො සති මතී ධිති.
ආවෙගො ජළතු’ග්‌ගතා;
සුත්‌තං විතක්‌කො තාසො ච,
ගබ්‌භු’ස්‌සුක්‌කො විසාදතා.
නිද්‌දා’බහිත්‌ථා’මරිසා,
මරණං බ්‍යාධිරෙව ච;
අපමාරො ච උම්‌මාදො,
විබොධො තිංස තුත්‌තරා.
සාත්‌තිකො අට්‌ඨවිධො. යථා –
ථම්‌භො සෙදො ච රොමඤ්‌චො,
සරභෙදො තු වෙපථු;
වෙවණ්‌ණ’මස්‌සුපලයා,
ඉච්‌චෙතෙ අට්‌ඨ සාත්‌තිකාති.
ථිරත්‌තා එකන්‌තිකත්‌තා ඨායී. බ්‍යභිචාරී අනෙකන්‌තිකත්‌තා. යථා නාටිකාය සිඞ්‌ගාරො ඨායී, තදුපකාරා හාසාදයො බ්‍යභිචාරිනො, මොහරාගදොසා එව සඞ්‌ඛ්‍යභාසාය සත්‌තරජොතමානීත්‍යුච්‌චන්‌තෙ. තත්‍ර සත්‌තෙන ආසයෙන නිබ්‌බත්‌තො සාත්‌තිකො. භාවස්‌ස බොධකො අභිනයො අනුභාවො ‘‘අනු පච්‌ඡා භාවයති පකාසයතී’’ති කත්‌වා.
තත්‍ර සම්‌භොගසභාවො යො රත්‍යාඛ්‍යො භාවො, තස්‌ස ලොචනචාතුරියභමුක්‌ඛෙපමිහිතවිබ්‌භමචිත්‌තඞ්‌ගහාරිවාක්‍යාදි අනුභාවො. වුත්‌තඤ්‌ච –
‘‘තස්‌ස ලොචනචාතුර-භමුක්‌ඛෙපසිතවිබ්‌භමො;
චිත්‌තඞ්‌ගහාරිවාක්‍යාදි, අනුභාවො පකිත්‌තිතො’’ති.
අභිලාපො තථා චින්‌තා,
තස්‌ස සරණකිත්‌තනා;
උබ්‌බෙගො ච විලාපො ච,
උම්‌මාදො බ්‍යාධිරෙව ච;
ජළතා මරණඤ්‌චෙව,
දසෙවෙත්‌ථ පකිත්‌තිතා.
හාසස්‌ස තු විකාරකාලාදි අනුභාවො, යො තු කරුණො.
අස්‌සුසාසෙහි වෙවණ්‌ණ-
ථම්‌භගත්‌තසතික්‌ඛයා;
පරිදෙවිතසොකෙහි,
අභිනයො සසූරිභි.
කරචරණවදනවෙපථුගත්‌තථම්‌භහදයකම්‌පනසුක්‌ඛොට්‌ඨතාලුකණ්‌ඨෙහි භයානකො නිච්‌චමභිනයො.
රුද්‌දස්‌ස තු භූකුට්‍යාදි අනුභාවො.
වීරො’භිනීයතෙ චාග-
වෙසාරජ්‌ජාදිතො තථා;
අක්‌ඛෙපසූචතාදීහි,
ථෙරසොරාදිතො භවෙ.
බීභච්‌ඡස්‌ස තු –
අයං පච්‌ඡාදනා බ්‍යත්‌ත-
පාදබාහච්‌ඡිකූලනා;
උබ්‌බෙජනාදීහි මතො,
තජ්‌ජෙහි’භිනයො සදා.
දන්‌තලොචනවිත්‌ථාරා,
පසාදොපසමාදිහි;
රොමඤ්‌චසෙදතාසස්‌සු,
සාධුවාදෙහි දස්‌සයෙ.
සාත්‌තිකානං ත්‌වට්‌ඨන්‌නං ථම්‌භසෙදරොමඤ්‌චසරභෙදවෙපථුවෙවණ්‌ණමස්‌සුපලයානං යථාක්‌කමං නික්‍රියතා, වාත, ච්‌චාසීත, දොභග්‌ගළා’පාඞ්‌ගපූරණ, මුඛච්‌ඡායාවිපල්‌ලාස, ලොචනමජ්‌ජන, මහිපාතාදයො අභිනයා.
එවං බ්‍යභිචාරීනම්‌පි නිබ්‌බෙද, ගිලානි, සඞ්‌කි’ස්‌සා, මද, සමා’ලස්‍යාදීනං යථාක්‌කමං සාස, සන්‌තාප, දිසාවලොකන, ගුණමච්‌ඡෙර, භීත, ඞ්‌ගමද්‌දන, සමාදයො අභිනයාති.
බ්‍යභිචාරීසු සඞ්‌කා නාම ආසඞ්‌කචිත්‌තතා. ගිලානි ගෙලඤ්‌ඤතා. නිබ්‌බෙදො අත්‌තාවමානනං. මදො පමාදුක්‌කංසො. සමො ඛෙදො. දීනතා චෙතසො දුක්‌ඛතා. ධිති සන්‌තොසො. හරිසො චෙතොපසාදො. පීළා රුද්‌දාචාරාදීහි මුඛවිකාරො. ආවෙගො සම්‌භමො. ජළතා අප්‌පටිපත්‌ති, උග්‌ගතා දාරුණත්‌තං. සුත්‌තං සුපනං. තාසො චිත්‌තක්‌ඛොභො. උස්‌සාහො උස්‌සුක්‌කං. විසාදො ඛෙදො. අබහිත්‌ථා ආකාරගුත්‌තතා. අමරිසො අක්‌ඛමතා. විබොධො විනිද්‌දතා. සෙසා පපඤ්‌චභයා න විත්‌ථාරිතාති. රසවණ්‌ණනා.
105. සිලොකෙන වචසො නාමානි. භාසිතබ්‌බන්‌ති භාසිතං. ලප වචනෙ, ලපිතං. භාසීයතෙති භාසා. වොහරීයතෙති වොහාරො, හර හරණෙ විපුබ්‌බො, ‘‘වොහාර වචනෙ’’ති වා ධාතු. වුච්‌චතෙති වචනං. වචොපි, මනොගණොයං. උච්‌චතෙති උත්‌ති,ති. වුච්‌චතෙති වාචා, අ. ගිණන්‌ති සද්‌දායන්‌ති තන්‌ති ගිරා, ගෙ සද්‌දෙ, ඉරො, ගායිතබ්‌බාති වා ගිරා. වායතෙ සද්‌දායතෙති වාණී, යු, ඊ ච, පරෙසං මම්‌මවිජ්‌ඣනට්‌ඨෙන වාණො වියාති වා වාණී, ඊ. භරතො නාම සත්‌ථකාරො ඉසි, තස්‌සෙසා භාරතී. කථීයතෙති කථිතා. වුච්‌චතෙති වචී, ඊ. බ්‍රහ්‌මී, සරොවතීතිපි වචසො නාමානි.
106. එකමෙවාඛ්‍යාතපදං යත්‌ථ එකාඛ්‍යාතො සවිසෙසනෙන කාරකපදෙන සහිතත්‌තා සකාරකො පදචයො සම්‌බන්‌ධත්‌ථො පදසමුදායො වාක්‍යං නාම සියා, යථා – වෙස්‌සන්‌තරො රාජා සුඛවිපාකං කම්‌මං කරොති, පුරිසො ගච්‌ඡති. ආඛ්‍යාතග්‌ගහණඤ්‌චෙත්‌ථ ක්‍රියාසද්‌දොපලක්‌ඛණං, තෙන දෙවදත්‌තො කටං කතවා ඉච්‌චාදීනිපි වාක්‍යං නාම සියා. අමරකොසෙ පන – ‘‘තිස්‍යාද්‍යන්‌තචයො වාක්‍යං, ක්‍රියා වා කාරකාන්‌විතා’’ති [අමර 6.2] ද්‌වීහි ලක්‌ඛණෙහි වාක්‍යමාහ. තස්‌සත්‌ථො – තිස්‍යාද්‍යන්‌තචයො ත්‍යාදිස්‍යාද්‍යන්‌තපදානං චයො සමූහො සම්‌බන්‌ධත්‌ථො වාක්‍යං, තං යථා – උච්‌චං පඨති, ඔදනං පචති. තථා ච භාවාඛ්‍යං ආඛ්‍යාතං සාබ්‍යයකාරකවිසෙසනං වාක්‍යං, ආඛ්‍යාතං ත්‍යාද්‍යන්‌තං සාබ්‍යයං වා සකාරකං වා සවිසෙසනං වා වාක්‍යමුච්‌චතෙ. ත්‍යාදිග්‌ගහණං ක්‍රියාසද්‌දොපලක්‌ඛණං, තෙන දෙවදත්‌තො කටං කතවා ඉච්‌චාදීනිපි වාක්‍යං. උපලක්‌ඛණනිරපෙක්‌ඛං අපරං වාක්‍යලක්‌ඛණමාහ ‘‘ක්‍රියා වා කාරකාන්‌විතා’’ති. ක්‍රියාපදං වා කාරකසම්‌බන්‌ධං වාක්‍යං, යථා – රාජා ගච්‌ඡති, රාජා ගතො. ඉමස්‌මිං පක්‌ඛෙ සාබ්‍යයස්‌සපි අනබ්‍යයස්‌සපි සබ්‌බස්‌ස ක්‍රියාකාරකපදසමූහස්‌ස වාක්‍යත්‌තමාහ.
භයාදීහි යං ද්‌වික්‌ඛත්‌තුං වා තික්‌ඛත්‌තුං වා උදීරණං කථනං ‘‘සප්‌පො සප්‌පො, විජ්‌ඣ විජ්‌ඣා’’ත්‍යාදිකං, තං ආමෙඩිතං ඤෙය්‍යං. මෙඩි උම්‌මාදනෙ, ආපුබ්‌බො ද්‌වත්‌තික්‌ඛත්‌තුමුච්‌චාරණෙ වත්‌තති. යථා ‘‘එතදෙව යදා වාක්‍යං, ආමෙඩයති වාසවො’’ [‘‘හරිවංසෙ’’ති චින්‌තාමණිටීකායං වුත්‌තං]. ‘‘දෙවදත්‌තෙනාමෙඩො කතො’’ ඉච්‌චත්‍රාප්‍යයමෙවත්‌ථො, සොකාදිනා හි ‘‘භාතා භාතා’’ඉත්‍යුච්‌චාරීයතෙ, භාවෙ කම්‌මනි ච තො. කම්‌මඤ්‌ච පදං වාක්‍යම්‌හා.
107. ආමෙඩිතස්‌ස විසයං දස්‌සෙතුමාහ ‘‘භයෙ’’ච්‌චාදි. ‘‘සප්‌පො සප්‌පො, චොරො චොරො’’ත්‍යාදීසු භයෙ. ‘‘විජ්‌ඣ විජ්‌ඣ, පහර පහරා’’ත්‍යාදීසු කොධෙ. ‘‘සාධු සාධූ’’ත්‍යාදීසු පසංසායං. ‘‘ගච්‌ඡ ගච්‌ඡ, ලුනාහි ලුනාහී’’ත්‍යාදීසු තුරිතෙ. ‘‘ආගච්‌ඡ ආගච්‌ඡා’’ත්‍යාදීසු කොතූහලෙ. ‘‘බුද්‌ධො බුද්‌ධොති චින්‌තයන්‌තො’’ත්‍යාදීසු අච්‌ඡරෙ. ‘‘අභික්‌කමථායස්‌මන්‌තො අභික්‌කමථායස්‌මන්‌තො’’ත්‍යාදීසු හාසෙ. ‘‘කහං එකපුත්‌තක, කහං එකපුත්‌තකා’’ත්‍යාදීසු සොකෙ. ‘‘අහො සුඛං අහො සුඛ’’න්‌ත්‍යාදීසු පසාදෙ. චසද්‌දො අවුත්‌තසමුච්‌චයත්‌ථො, තෙන ගරහා’සම්‌මානාදීනං සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො. තත්‌ථ ‘‘පාපො පාපො’’ත්‍යාදීසු ගරහායං. ‘‘අභිරූපක, අභිරූපකා’’ත්‍යාදීසු අසම්‌මානෙ. එවමෙතෙසු නවසු, අඤ්‌ඤෙසු ච ආමෙඩිතවචනං බුධො පණ්‌ඩිතො කරෙ කරෙය්‍ය යොජෙය්‍ය ආමෙඩනං පුනප්‌පුනුච්‌චාරණං ආමෙඩියති වා පුනප්‌පුනුච්‌චාරීයතීති ආමෙඩිතන්‌ති කත්‌වා.
108. ඉරු, යජු, සාමන්‌ති තයො වෙදා සියුං, තත්‍ර ඉරුසද්‌දො නාරී ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො. ඉච ථුතියං, ඉච්‌චන්‌තෙ දෙවා එතායාති ඉරු, උ, චස්‌ස රො. යජන්‌තෙ අනෙනෙති යජු, උ. සො අන්‌තකම්‌මනි, කරණෙ මො, සොයන්‌ති පාපමනෙනෙති සාමං, ඔස්‌සා, ‘‘සා තනුකරණාවසානෙසූ’’ති වා ධාත්‌වත්‌ථො. විදන්‌ති ධම්‌මමෙතෙහීති වෙදා.
එතෙ එව තයො වෙදා තයී නාම, තයො අවයවා අස්‌සාති තයී. අයං තයීසද්‌දො නාරී ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො. තිකං වෙදෙ. මුනාති ජානාති ධම්‌මං අනෙනාති මන්‌තො, තො, උස්‌ස අ. සුය්‍යතෙ ධම්‌මං එතායාති සුති. ඉත්‌ථියං සුතිසද්‌දො.
109. වෙදසත්‌ථකාරකෙ දස ඉසයොදස්‌සෙතුමාහ ‘‘අට්‌ඨකො’’ච්‌චාදි. අත්‌ථං හිතං, අත්‌ථෙ වා සත්‌ථෙ කරොතීති අට්‌ඨකො. වාමං කල්‍යාණවචනං කරොතීති වාමකො, රස්‌සසරීරත්‌තා වා වාමනො, සො එව වාමකො, නස්‌ස කකාරත්‌තං කත්‌වා. වාමො නාම හරො, සො දෙවො අස්‌ස වාමදෙවො.
‘‘වාමං සබ්‍යෙ පතීපෙ [පතීපෙති පටිකූලෙ] ච, දවිණෙ [දවිණෙති ධනෙ] චාතිසුන්‌දරෙ;
පයොධරෙ හරෙ කාමෙ, ජඤ්‌ඤා වාම’මපිත්‌ථිය’’න්‌ති.
හි නානත්‌ථසඞ්‌ගහෙ.
අඞ්‌ගිරසස්‌ස ඉසිනො අපච්‌චං අඞ්‌ගිරසො, චිත්‍රසිඛණ්‌ඩිනො අපච්‌චං පුත්‌තො. අථ වා අඞ්‌ගිම්‌හි කායෙ රසො සිද්‌ධිප්‌පත්‌තො පාරදො යස්‌සාති අඞ්‌ගිරසො. තෙනෙව තස්‌ස පුත්‌තං සුරාචරියං ‘‘ජීවො’’ති වදති. ජීවයති රණෙ අසුරනිහතෙ දෙවෙති ජීවො [අමර 3.24 චින්‌තාමණිටීකා ඔලොකෙතබ්‌බා]. භරතීති භගු, භං වානක්‌ඛත්‌තං ගච්‌ඡති ජානාතීති භගු, උ. යමං සංයමං දදාති පරෙසන්‌ති යමදො ච සො දක්‌ඛිණෙය්‍යග්‌ගිත්‌තා අග්‌ගි චෙති යමදග්‌ගි, රාමස්‌ස පිතා [පරසුරාමස්‌ස පිතා (සද්‌දකප්‌පද්‌දුමෙ)]. වසිට්‌ඨස්‌ස අපච්‌චං වාසිට්‌ඨො. භාරද්‌වාජස්‌ස අපච්‌චං භාරද්‌වාජො. කස්‌සපස්‌ස අපච්‌චං කස්‌සපො. වෙස්‌සාමිත්‌තස්‌ස අපච්‌චං වෙස්‌සාමිත්‌තො. ඉති ඉමෙ දස ඉසයො මන්‌තානං වෙදානං කත්‌තාරො කාරකා.
110. වෙදෙ දස්‌සෙත්‌වා තස්‌ස ඡළඞ්‌ගානි දස්‌සෙතුමාහ ‘‘කප්‌පො’’ච්‌චාදි. යඤ්‌ඤකම්‌මානමුපදෙසකො කප්‌පො ‘‘කප්‌පතෙ පභවතී’’ති කත්‌වා. සාධුසද්‌දානමන්‌වාඛ්‍යායකං බ්‍යාකරණං විසෙසෙන ආකරීයන්‌තෙ පකතිච්‌චාදිනා ආබ්‍යාපාද්‍යන්‌තෙ අනෙන සද්‌දාති, යු. ජොතිසත්‌ථං ගණනසත්‌ථං සුභාසුභකම්‌මඵලජොතනකං. සික්‌ඛ්‍යන්‌තෙ අබ්‌භස්‍යන්‌තෙ [අජ්‌ඣයන්‌තෙ (ක.)] එතායාති සික්‌ඛා, අකාරාදිවණ්‌ණානං ඨානකරණපයතනානං පටිපාදිකා. නිච්‌ඡයෙන, නිස්‌සෙසතො වා උත්‌ති නිරුත්‌ති, වණ්‌ණාගමො වණ්‌ණවිපරියයොච්‌චාදිකා. ඡන්‌දසි අනුට්‌ඨුභාදිවුත්‌තානං පටිපාදිකා ඡන්‌දොවිචිති, එතානි ඡ වෙදානං අඞ්‌ගානීති වදන්‌ති.
111. පුරාවුත්‌තනිබන්‌ධනපායත්‌තා පුරාවුත්‌තං, තස්‌ස පබන්‌ධො විත්‌ථාරො, සන්‌තානො වා භාරතාදිකො භාරතයුද්‌ධකථාදිකො බ්‍යාසාදිපකතො ගන්‌ථො ඉතිහාසො නාම, ඉතිහසද්‌දො පාරම්‌පරියොපදෙසෙ නිපාතො, ඉතිහා’ත්‌ථි අස්‌මින්‌ති ඉතිහාසො.
රුක්‌ඛාදීනං නාමපරියායෙහි නාමප්‌පකාසකං රතනමාලාදිකං සත්‌ථං නිඝණ්‌ටු නාම, සොතිමිනා නිඝණ්‌ටුසද්‌දස්‌ස පුල්‌ලිඞ්‌ගත්‌තං දීපෙති, සබ්‌බත්‍රෙවං. තත්‌ථ තත්‌ථාගතානි නාමානි නිස්‌සෙසතො ඝටෙන්‌ති රාසීකරොන්‌ති එත්‌ථාති නිඝණ්‌ටු, බින්‌දාගමො, වචනීයවාචකභාවෙන අත්‌ථං සද්‌දඤ්‌ච නිඛණ්‌ඩති භින්‌දති විභජ්‌ජ දස්‌සෙතීති වා නිඛණ්‌ටු, සො එව ඛස්‌ස ඝකාරං කත්‌වා නිඝණ්‌ටූති වුත්‌තො. රුක්‌ඛාදීනං නාමප්‌පකාසකන්‌තිමිනා එකෙකස්‌ස අත්‌ථස්‌ස අනෙකපරියායනාමප්‌පකාසකත්‌තං වුත්‌තං, නිදස්‌සනමත්‌තඤ්‌චෙතං, අනෙකෙසං අත්‌ථානං එකසද්‌දවචනීයතාපකාසකවසෙනපි තස්‌ස ගන්‌ථස්‌ස පවත්‌තත්‌තා [දී. නි. ටී. 1.256; ම. නි. ටී. 1.22; අ. නි. ටී. 2.3.59; සාරත්‌ථ. ටී. 1.තතියසඞ්‌ගීතිකථාවණ්‌ණනා].
112. ලොකෙ යං විතණ්‌ඩවාදීනං සත්‌ථං, තං ලොකායතන්‌ති විඤ්‌ඤෙය්‍යං. තනු විත්‌ථාරෙ, අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤවිරුද්‌ධං, සග්‌ගමොක්‌ඛවිරුද්‌ධං වා තනොන්‌ති එත්‌ථාති විතණ්‌ඩො, ඩො, ණත්‌තං, විරුද්‌ධෙන වා වාදදණ්‌ඩෙන තාළෙන්‌ති එත්‌ථ වාදිනොති විතණ්‌ඩො, තඩි තාළනෙ, අදෙසම්‌පි හි යං නිස්‌සාය වාදීනං වාදො පවත්‌තො, තං තෙසං දෙසතොපි උපචාරවසෙන වුච්‌චති, යථා ‘‘චක්‌ඛුං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්‌ථෙසා තණ්‌හා පහීයමානා පහීයති, එත්‌ථ නිරුජ්‌ඣමානා නිරුජ්‌ඣතී’’ති [දී. නි. 2.401; ම. නි. 1.134; විභ. 204]. ලොකාති බාලලොකා, තෙ එත්‌ථ ආයතන්‌ති උස්‌සහන්‌ති වායමන්‌ති වාදස්‌සාදෙනාති ලොකායතං, ආයතිං හිතං තෙන ලොකො න යතති න ඊහතීති වා ලොකායතං, තඤ්‌හි ගන්‌ථං නිස්‌සාය සත්‌තා පුඤ්‌ඤක්‍රියාය චිත්‌තම්‌පි න උප්‌පාදෙන්‌ති.
යො කවීනං පණ්‌ඩිතානං හිතො කවිත්‌තභොගසම්‌පත්‌තාදිපයොජනකරො ක්‍රියාකප්‌පවිකප්‌පො කවීනං ක්‍රියාසඞ්‌ඛාතකප්‌පබන්‌ධනවිධිවිධායකො සුබොධාලඞ්‌කාරාදිකො ගන්‌ථො, සො කෙටුභං නාම, කිටන්‌ති ගච්‌ඡන්‌ති කොසල්‌ලං කවයො බන්‌ධනෙසු එතෙනාති කෙටුභං, කිට ගතියං, අභො, අස්‌සුකාරො, අථ වා කිටති ගමෙති ක්‍රියාදිවිභාගං, තං වා අනවසෙසෙන පරියාදානතො ගමෙන්‌තො පූරෙතීති කෙටුභං, උභ, උම්‌භ පූරණෙ.
වචීභෙදාදිලක්‌ඛණා ක්‍රියා කප්‌පීයති විකප්‌පීයති එතෙනාති ක්‍රියාකප්‌පො. සො පන වණ්‌ණපදසම්‌බන්‌ධපදත්‌ථාදිවිභාගතො අතිබහු විකප්‌පොති ආහ ‘‘ක්‍රියාකප්‌පවිකප්‌පො’’ති, ඉදඤ්‌ච මූලක්‍රියාකප්‌පගන්‌ථං සන්‌ධාය වුත්‌තං. සො හි මහාවිසයො සතසහස්‌සපරිමාණො නයචරිතාදිපකරණං [නලචරිතාදිපකරණං (?)].
113. උපලද්‌ධො කෙනප්‍යත්‌ථො යස්‌සං සා උපලද්‌ධත්‌ථා, ඉති ආඛ්‍යායිකාත්‍යුච්‌චතෙ ආඛ්‍යායතෙ නායකානුසාසකචරිතමස්‌සන්‌ති, සඤ්‌ඤායං ණ්‌වු.
පබන්‌ධෙනෙව ච සවිත්‌ථාරෙන කප්‌පනං යස්‌සං සා පබන්‌ධකප්‌පනා, කාදම්‌බරීපභුති. කථීයතීති කථා.
අත්‌ථා භූමිහිරඤ්‌ඤාදයො, තත්‍ර පධානං භූමි ඉතරෙසං තප්‌පභවත්‌තා, තෙසං අජ්‌ජනෙ පාලනෙ ච උපායභූතං සත්‌ථං අත්‌ථසත්‌ථං, පයානක්‍යාදිපණීතං [බහස්‌වතිචාබ්‌බීක්‍යාදිප්‍රණීතං (චින්‌තාමණිටීකා 6.5)], තස්‌මිං දණ්‌ඩනීතිසද්‌දො පවත්‌තො. සාමාදීනං චතුත්‌ථොපායො වධබන්‌ධනාදිලක්‌ඛණො දණ්‌ඩො, තස්‌ස නීති පණයනං දණ්‌ඩනීති, පායෙන නීතිස්‌ස දණ්‌ඩෙන බ්‍යප්‌පදෙසො, වධදොසබාහුල්‍යෙන පායසො දණ්‌ඩස්‌ස පණයනතො, දණ්‌ඩනීත්‍යත්‌ථත්‌තා සත්‌ථඤ්‌ච දණ්‌ඩනීති.
ද්‌වයං කථායං. වුත්‌තො අනුවත්‌තනීයො අන්‌තො පරිසමත්‌ති යස්‌ස අත්‌තනො කාරියභාගස්‌ස පාපනතොති වුත්‌තන්‌තො. පවත්‌තන්‌තෙ කාරියා යස්‌සං පවත්‌ති,ති. චකාරෙන වුත්‌තඋදන්‌තාදයො ගහිතා. කාරියස්‌ස වුත්‌ති අත්‍රත්‌ථීති අස්‌සත්‌ථ්‍යත්‌ථෙ ණො. උග්‌ගතො අන්‌තො පරිසමත්‌ති යස්‌ස උදන්‌තො.
114. අධිවචනන්‌තං නාමෙ. සඤ්‌ජානන්‌ති එතායාති සඤ්‌ඤා, අ. ආඛ්‍යායතෙ එතායාති ආඛ්‍යා. අහ්‌වයතෙ එතායාති අව්‌හා, හු සද්‌දෙ, ව්‌හෙ අව්‌හානෙති වා ධාතු, අ. සම්‌මා ආජානාති, සමං වා ජානාති එතායාති සමඤ්‌ඤා. අභිධීයතෙ යෙන, යු. නම්‍යතෙ අබ්‌භස්‌සතෙ අස්‌මින්‌ති නාමං, නමති නාමයතීති වා නාමං. අහ්‌වායතෙති අව්‌හයො, කම්‌මෙ යො. නාමමෙව නාමධෙය්‍යං. නාමරූපෙහි [නාමසද්‌දෙහි (ක.) භාගරූපනාමෙහි ධෙය්‍යො (පාණිනි 5.4.36 වා)] සකත්‌ථෙ ධෙය්‍යො යදාදිනා, තිට්‌ඨති වා එත්‌ථ අත්‌ථොති ධෙය්‍යං, ධරීයතෙ උච්‌චාරියතෙති වා ධෙය්‍යං, නාමමෙව ධෙය්‍යං නාමධෙය්‍යං. අධීනං වචනං අධිවචනං, කෙන අධීනං? අත්‌ථෙන. පුට්‌ඨස්‌ස පටිවචනං පටිවාක්‍යං. පටිගතං පච්‌ඡාගතං වාක්‍යං පටිවාක්‍යං. උත්‌තරීයතෙ අතික්‌කම්‍යතෙ යෙනාති උත්‌තරං.
115. තිකං පුච්‌ඡායං. පුච්‌ඡිතබ්‌බොති පඤ්‌හො, ඤාතුමිච්‌ඡිතො හි අත්‌ථො පඤ්‌හො නාම. පුච්‌ඡ පුච්‌ඡනෙ, චස්‌ස ඤො, ඡස්‌ස හො, උස්‌ස අ, පඤ්‌හ පුච්‌ඡනෙතිපි ධාතු. යුජ යොගෙ, අනුයුඤ්‌ජිතබ්‌බො පුච්‌ඡිතබ්‌බොති අනුයොගො. පුච්‌ඡනං, පුච්‌ඡිතබ්‌බාති වා පුච්‌ඡා. එතෙනෙව නයෙන ද්‌වීසුපි භාවසාධනම්‌පි කත්‌තබ්‌බමෙව.
චතුක්‌කං නිදස්‌සනෙ. පකතෙන සදිසං නිදස්‌සෙති එතෙනාති නිදස්‌සනං, පකතස්‌සොපපාදනං වාක්‍යං. උපොග්‌ඝඤ්‌ඤතෙ [උපොහඤ්‌ඤතෙ (?)] පටිපාදීයතෙ අනෙනාති උපොග්‌ඝාතො. උප උපුබ්‌බො හනධාතු පටිපාදනත්‌ථො. දස්‌සීයතෙ අනෙනාති දිට්‌ඨන්‌තො, අන්‌තො, දිට්‌ඨො වා පකතස්‌ස අන්‌තො පරිසමත්‌ති යෙනාති දිට්‌ඨන්‌තො. සබ්‌බත්‍රාපි වා කම්‌මසාධනම්‌පි කත්‌තබ්‌බං. උදාහරීයති පකතස්‌සොපපාදනායාති උදාහරණං.
116. චතුක්‌කං සඞ්‌ඛෙපෙ. සමාති තුල්‍යත්‌ථා. සඞ්‌ඛිපීයතෙ එකදෙසතො කථීයතීති සඞ්‌ඛෙපො, ඛිප පෙරණෙ. සංහරීයතෙ සඞ්‌ඛෙපෙන පච්‌චාඛ්‍යායතෙ එතෙනාති සංහාරො. සමස්‍යතෙ සඞ්‌ඛිපීයතෙති සමාසො, අසු ඛෙපනෙ. සඞ්‌ඛෙපෙන ගය්‌හතෙ අනෙනාති සඞ්‌ගහො.
‘‘ත්‌වං සතං සුවණ්‌ණං ධාරයසි’’ඉත්‍යාදිකං තුච්‌ඡභාසනං අභූතභාසනං අබ්‌භක්‌ඛානං නාම. අසච්‌චෙන අක්‌ඛානං භාසනං අබ්‌භක්‌ඛානං.
117. ද්‌වයං විවාදාය විභාගවිසයෙ [ඉණවාදාදිවිසයෙ (චින්‌තාමණිටීකා 6.9)]. විරුද්‌ධං කත්‌වා අවහරති වදති යන්‌ති වොහාරො. විරුද්‌ධං කත්‌වා වදති යන්‌ති විවාදො. සබ්‌බත්‍ර භාවසාධනං වා යුජ්‌ජති. ‘‘මුසාවාදං වදන්‌තො ඝොරානි ත්‌වං නරකානි යස්‌සසී’’ත්‍යාදිසරූපං සපනං. සප අක්‌කොසෙ, ථො, සපථො.
තිකං ඛ්‍යාතෙ. යජති එතෙනාථි යසො, ජස්‌ස සො, සබ්‌බත්‌ථ යාතීති වා යසො, සො, යසති පයසතීති වා යසො. සිලොකති පත්‌ථරතීති සිලොකො, සිලොක සඞ්‌ඝාතෙ. කිත්‌ත සද්‌දනෙ, කිත්‌තීයතෙ කථීයතෙති කිත්‌ති, ඉ. සමඤ්‌ඤා ච ඛ්‍යාතෙ, සං ආපුබ්‌බො ජානාති ඛ්‍යාතෙ. තථා හි ‘‘ඤාතො, අභිඤ්‌ඤාතො, සඞ්‌ඛ්‍යාතො, විස්‌සුතො, සමඤ්‌ඤාතො’’ති රතනකොසෙ වුත්‌තං. උච්‌චධනිනා සද්‌දනං ඝොසනා නාම, ඝුස සද්‌දෙ, ඝුසනං සද්‌දනං ඝොසනා.
118-119. ද්‌වයං පටිසද්‌දෙ. ඝුසනං ඝොසො, තං පටිගතො, දුතියාසමාසො. එවං රවං පටිගතො පටිරවො. අථ වා ඝොසස්‌ස පතිරූපො පටිඝොසො. රවස්‌ස පතිරූපො පටිරවො. පටිසුති, පටිද්‌ධනීතිපි පටිසද්‌දස්‌ස නාමානි, වචීමුඛං වචනොපක්‌කමො උපඤ්‌ඤාසො නාම, උපනිපුබ්‌බො ආස උපවෙසනෙ, උප පඨමං පුරිමවචනස්‌ස සමීපං වා න්‍යාසො ඨපනං උපඤ්‌ඤාසො, න්‍යස්‌ස ඤො.
සත්‌තකං ථුතියං. කත්‌ථ සිලාඝායං, යු, කථනං වාඅසරූපද්‌විභාවවසෙන කත්‌ථනා. සිලාඝ කත්‌ථනෙ, සිලාඝා. සීලස්‌ස වා සභාගගුණස්‌ස ආහනනං සීලාඝා, සා එව රස්‌සං කත්‌වා සිලාඝා. වණ්‌ණ පසංසායං, වණ්‌ණීයතෙති වණ්‌ණනා. නු ථුතියං,ති, නුති. ථු අභිත්‌ථවෙ,ති, ථුති. ථොම සිලාඝායං, ථොමනං. පපුබ්‌බො සංස පසංසනෙ, අ.
සිඛණ්‌ඩීනං මයූරානං නාදො නදරවො කෙකා නාම, කා සද්‌දෙ, කෙඉති කායතීති කෙකා, කම්‌මනි අ, අථ වා කායති, කායනං වා කා, කෙ මයූරෙ පවත්‌තා කා කෙකා, අලුත්‌තසමාසො. ගජානං නාදො කොඤ්‌චනාදො නාම, කොඤ්‌චසකුණනාදසදිසො නාදො කොඤ්‌චනාදො. හයානං අස්‌සානං ධනි සද්‌දො හෙසා නාම, හෙස අබ්‍රත්‌තසද්‌දෙ, හෙසනං හෙසා, හෙ ඉති පවත්‌තතීති වා හෙසා.
120-121. ද්‌වයං පරියායෙ. පරිබ්‍යත්‌තමත්‌ථං අයන්‌ති ගච්‌ඡන්‌ති බුජ්‌ඣන්‌ති එතෙනාති පරියායො. එකො අත්‌ථො පුනප්‌පුනං වුච්‌චති යෙනාති වෙවචනං. ද්‌වයං සාකච්‌ඡායං. සහ, සම්‌මා වා අවිරොධෙන කථා සාකච්‌ඡා, සංකථා ච. තො, ථස්‌ස චො, තස්‌ස ඡො.
සාද්‌ධපජ්‌ජෙන ගරහස්‌ස නාමානි. දොසක්‌ඛානෙන වදනං උපවාදො. කුස අව්‌හානෙ භෙදනෙ ච, ක්‌වචි ‘‘අපක්‌කොසො’’ති පාඨො, ණො. වණ්‌ණො ථුති, තස්‌ස අවදනං අවණ්‌ණවාදො. හීළනෙන වදනං අනුවාදො. ජනානං වාදො ගරහණං ජනවාදො. ගරහණෙන වාදො අපවාදො. පරිවදනං පරිවාදො, රස්‌සස්‌ස දීඝතා. එතෙ උපවාදාදයො තුල්‍යත්‌ථා සමානත්‌ථා. විසමවුත්‌තප්‌පභෙදෙසු වත්‌තමිදං. ඛිප පෙරණෙ, ඛිපනං බහිකරණං ඛෙපො. නිදි කුච්‌ඡායං, අ, නින්‌දා. යථා උපවාදාදයො ගරහත්‌ථා, කුච්‌ඡාදයොපි තථාති තථාත්‌ථො. කුච්‌ඡ අවක්‌ඛෙපනෙ, චුරාදි, කුස අක්‌කොසෙතිමස්‌ස වා පබ්‌බජ්‌ජාදිත්‌තා ‘‘කුච්‌ඡා’’ති රූපං නිප්‌ඵජ්‌ජති. ගුප, ගොප කුච්‌ඡනෙසු, ‘‘තිජගුපකිතමානෙහි ඛඡසා වා’’ති ඡො. ගරහ කුච්‌ඡනෙ. තත්‌ථ කෙචි ‘‘උපවාදාදයො අබ්‌භක්‌ඛානත්‌ථා, ඛෙපාදයො නින්‌දත්‌ථා’’ති වදන්‌ති, තං අමරකොසෙන විරුජ්‌ඣනතො අබ්‌භක්‌ඛානත්‌ථස්‌ස ච වුත්‌තත්‌තා න ගහෙතබ්‌බං. එතෙ උපවාදාදයො සත්‌ත අබ්‌භක්‌ඛානෙපි වත්‌තන්‌ති.
විවාදකාමස්‌ස දුබ්‌බාදො උපාරම්‌භො, සො ච ඊදිසෙ සබ්‌බලොකචූළාමණිභූතෙ සක්‍යකුලෙ සම්‌භූතස්‌ස භගවතො කිමිදං කම්‌මමුචිතන්‌ති ගුණාවිකරණපුබ්‌බකොප්‍යත්‌ථි, බන්‌ධකීසුතස්‌ස තවෙදමුචිතමෙවාති නින්‌දාපුබ්‌බකොපි උපාරම්‌භො. තත්‍ර යො නින්‌දාපුබ්‌බො සනින්‌දො උපාරම්‌භො, සො පරිභාසනමුච්‌චතෙ. උපගන්‌ත්‌වා පරෙසං චිත්‌තස්‌ස ආරම්‌භනං විකොපනං උපාරම්‌භො. දොසක්‌ඛානෙන භාසනං පරිභාසනං.
122. අනරියානං ලාමකානං වොහාරතො, අරියානං උත්‌තමජනානං වා අවොහාරතො අනරියවොහාරොති සඞ්‌ඛාතානං අදිට්‌ඨෙ දිට්‌ඨවාදාදීනං අට්‌ඨන්‌නං වොහාරානං වසෙන යා වාචා ලාමකජනෙහි පවත්‌තිතා වුත්‌තා, වීතික්‌කමදීපනී අජ්‌ඣාචාරවීතික්‌කමසාධනී සා වාචා අරියජනෙහි වත්‌තබ්‌බමරියාදාතික්‌කමත්‌තා අභිවාක්‍යං නාම සියා.
123. මුහුංභාසා බහුසො අභිධානං අනුලාපො නාම, අනු පුනප්‌පුනං ලාපො අනුලාපො. අනත්‌ථිකා ගිරා නිප්‌පයොජනං උම්‌මත්‌තාදිවචනං පලාපො, පයොජනරහිතො ලාපො පලාපො, පසද්‌දො වියොගත්‌ථජොතකො.
ගමනාගමනාදිසමයෙ ආදිම්‌හි භාසනං පියවචනං ආලාපො, ආදිම්‌හි ලාපො ආලාපො, ආපුච්‌ඡාසද්‌දොප්‍යත්‍ර. දොසෙන පතිට්‌ඨිතො පරිද්‌දවො පරිදෙවනං අනුසොචනං අතික්‌කමලාපො විලාපො නාම, විවිධෙන, විවිධං වා ලාපො විලාපො. පරිදෙවනං පරිදෙවො, සො එව පරිද්‌දවො, දෙව පරිදෙවනෙ.
124. විරුද්‌ධං වචනං විරොධොත්‌ති. විරුද්‌ධං පලාපො විප්‌පලාපො. සන්‌දිස්‌සතෙති සන්‌දෙසො, සන්‌දිස්‌සමානො අත්‌ථො, තස්‌සොත්‌ති. යාය සන්‌දිට්‌ඨො අත්‌ථො අභිධීයතෙ, සා සන්‌දෙසොත්‌ති වාචිකමුච්‌චතෙ. වච සන්‌දෙසෙ, සකත්‌ථෙ ණිකො, සන්‌දිට්‌ඨත්‌ථා වාචා එව වාචිකමිච්‌චත්‌ථො.
මිථු අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං විරොධරහිතං වචනං ‘‘සම්‌භාසනං, සල්‌ලාපො’’ති ච වුච්‌චති. යථා එකො බ්‍රූතෙ ‘‘අජ්‌ජ සොභනං නක්‌ඛත්‌ත’’න්‌ති, ඉතරොප්‍යාහ ‘‘තථෙවා’’ති.
125. නිට්‌ඨුරං වාක්‍යං කක්‌කසවචනං ඵරුසං නාම, පරෙ ජනෙ උස්‌සාපෙති දාහෙතීති පරුසං, තදෙව පස්‌ස ඵකාරං කත්‌වා ඵරුසං. අසවනීයත්‌තා න ඉච්‌ඡිතබ්‌බන්‌ති නිට්‌ඨුරං, උරො, යථා ‘‘නාගො’’ති. ද්‌වයං කණ්‌ණසුඛවචනෙ. මනං ආ භුසං ඤාපෙති තොසෙතීති මනුඤ්‌ඤං, ඤා පරිමාණතොසනනිසානෙසු, අස්‌සුකාරො. හදයං මනං ගච්‌ඡති පවිසතීති හදයඞ්‌ගමං.
සංකුලාදිද්‌වයං පුබ්‌බාපරවිරොධිනි පුබ්‌බාපරවිරුද්‌ධෙ වාක්‍යෙ, යථා –
යාවජීවමහං මොනී, බ්‍රහ්‌මචාරී ච මෙ පිතා;
මාතා ච මම වඤ්‌ඣාසි, අපුත්‌තො ච පිතාමහො.
සංකුලන්‌ති ජළීභවන්‌ත්‍යනෙනාති සංකුලං. කිලිස්‌සන්‌තෙ එත්‌ථාති කිලිට්‌ඨං.
126. සමුදායත්‌ථරහිතං දසදාළිමාදිවාක්‍යං [දස දාඨිමානි ඨළපූපා කුණ්‌ඩ’ මජාජිනං පලාලපිණ්‌ඩා (න්‍යායභාස්‌ස 5.2.10 මොග්‌ගල්‌ලානපඤ්‌චිකාටීකා 1.1)] අසම්‌බද්‌ධත්‌තා අබද්‌ධමිති කිත්‌තිතං කථිතං, න බජ්‌ඣතෙ හදයමත්‍රාති අබද්‌ධං, තො.
නත්‌ථි තථං සච්‌චමත්‍රාති විතථං. ඵරුසාදයො විතථසද්‌දං යාව තිලිඞ්‌ගිකා.
127. පජ්‌ජද්‌ධං සච්‌චවචනෙ. සම්‌මාසද්‌දොයං අබ්‍යයං, සබ්‌බලිඞ්‌ගවිභත්‌තිවචනෙසු ච සමානො. න විතථං අවිතථං. සන්‌තෙසු සාධූසු භවං සච්‌චං. සත සාතච්‌ඡෙ වා, වජාදිනා යො, සච්‌චං. තථසද්‌දො භූතපරියායො, ‘‘තථෙන මග්‌ගෙන යථාත්‌ථභාජිනා’’ති [තථාගතා ජිනාති (ක.)] පයොගො. තථෙ සාධු තච්‌ඡං, සාධ්‌වත්‌ථෙ යො. යථාතථසද්‌දාපි ච සච්‌චත්‌ථා අලිඞ්‌ගා. තබ්‌බන්‌තා සච්‌චවචනවන්‌තවාචකා සම්‌මා සච්‌චං යථාතථංසද්‌දවජ්‌ජිතා සෙසා අවිතථාදයො තීසු ලිඞ්‌ගෙසු වත්‌තන්‌ති. සච්‌චංසද්‌දො තු අලිඞ්‌ගො. අමරකොසෙ පන සම්‌මා සච්‌චසද්‌දානම්‌පි තබ්‌බති තිලිඞ්‌ගත්‌තං වුත්‌තං, යථා – සච්‌චං තච්‌ඡං රිතං සම්‌මා, අමූනි තීසු තබ්‌බති [අමර 6.22]. යථා – සච්‌චො බ්‍රාහ්‌මණො, සච්‌චා නාරී, සච්‌චං විප්‌පකුලං. ඉධ පන සබ්‌බලිඞ්‌ගවචනවිභත්‌තීසු රූපභෙදාභාවා සම්‌මාසද්‌දස්‌ස අබ්‍යයත්‌තං, තිලිඞ්‌ගෙස්‌වපි රූපභෙදාභාවා සච්‌චංසද්‌දස්‌ස අලිඞ්‌ගත්‌තඤ්‌ච වුත්‌තං. යථා – සම්‌මා වාචා, සම්‌මා වොහාරො, සම්‌මා වචනං. සච්‌චං බ්‍රාහ්‌මණො, සච්‌චං නාරී, සච්‌චං විප්‌පකුලං. මිච්‌ඡාමුසාසද්‌දා පන සබ්‌බත්‍රාපි අබ්‍යයමෙව භවන්‌ති. යථා – මිච්‌ඡා වාචා, මිච්‌ඡා වොහාරො, මිච්‌ඡා වචනං. මුසා වාචා, මුසා වොහාරො, මුසා වචනං.
128. සොළස සද්‌දමත්‌තපරියායෙ දස්‌සෙතුං උපජාතිං ‘‘රවො’’ඉච්‌චාදිමාහ. රුයතෙ සද්‌දායතෙති රවො, රු සද්‌දෙ. නදනං නාදො, නිරත්‌ථො නාදො නිනාදො, නද අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙ. එවං නිනදො, රස්‌සත්‌තමෙව විසෙසො. සප්‌පති උච්‌චාරීයතීති සද්‌දො. ඝුස සද්‌දෙ, පාතුභාවො ඝොසො නිග්‌ඝොසො. නදනං නාදො. ධන සද්‌දෙ, ධනීයතීති ධනි. නිග්‌ඝොසො ච නාදො ච ධනි ච නිග්‌ඝොසනාදධනයො. රවො එව රාවො. ආරාවොති උපසග්‌ගෙන පදං වඩ්‌ඪිතං. තථා සංරාවවිරාවආරවා. ඝුසනං ඝොසො. ආරාවො ච සංරාවො ච විරාවො ච ඝොසො ච ආරවො චාති ද්‌වන්‌දො. සු සවනෙ, සුය්‍යතෙති සුති. සරති සුය්‍යමානතං ගච්‌ඡතීති සරො. නිස්‌සනති එතෙනාති නිස්‌සනො, සන සම්‌භත්‌තියං නිපුබ්‌බො. සරො ච නිස්‌සනො චාති ද්‌වන්‌දො.
129. විසජ්‌ජීයතෙ න ලග්‌ගීයතෙ සෙම්‌හාදීහීති විසට්‌ඨො. මනිතබ්‌බන්‌ති මඤ්‌ජු, ජු, මන ඤාණෙ, සුණන්‌තානං වා මනං රඤ්‌ජෙතීති මඤ්‌ජු, උ, න රලොපො. සුඛෙනෙව විජානිතබ්‌බත්‌තා විඤ්‌ඤෙය්‍යො. හිතසුඛනිප්‌ඵාදනතො සොතබ්‌බොති සවනීයො. බහිද්‌ධාපරිසා අඞ්‌ගුලිමත්‌තම්‌පි න විසරති න ගච්‌ඡතීති අවිසාරී , තස්‌සීලත්‌ථෙ ණී, විවිධෙන වා න සරතීති අවිසාරී, ඡින්‌නස්‌සරානං විය ද්‌වෙධා න හොතීත්‍යත්‌ථො. වින්‌ද්‍යතෙ ලබ්‌භතෙති බින්‌දු, වස්‌ස බො, නිග්‌ගහීතාගමො, උ ච, වට්‌ටත්‌තා වා බින්‌දු, ඉමස්‌මිං පක්‌ඛෙ පබ්‌බජ්‌ජාදිනා රූපසිද්‌ධි. පඤ්‌චන්‌නං ඨානගතීනං දූරට්‌ඨානතො ජාතත්‌තා ගම්‌භීරො. පුනප්‌පුනං නාදො නින්‌නාදො, ක්‍රියාභික්‌ඛඤ්‌ඤත්‌තා ද්‌විත්‌තං, අස්‌ස ඉ, නිග්‌ගහීතාගමො, සො එත්‌ථ අත්‌ථීති නින්‌නාදී. ඉච්‌චෙවං භගවතො අට්‌ඨඞ්‌ගිකො සරො හොති.
130. ඛග්‌ගාදීනං තිරච්‌ඡානගතානං රුතං වස්‌සිතන්‌ත්‍යුච්‌චතෙ. රු සද්‌දෙ, රුතං. වස්‌ස සද්‌දෙ, වස්‌සනං රවනං වස්‌සිතං.
කොලාහලාදිද්‌වයං බහූහි සම්‌භූය කතෙ අබ්‍යත්‌තසද්‌දෙ. කුල සඞ්‌ඝාතෙ [සඞ්‌ඛ්‍යානෙ (ක.)], කොලනං කොලො, එකීභාවො, තං ආහලති වින්‌දතීති කොලාහලො. කරොති හිංසති මධුරන්‌ති කලො, තං හලතීති කලහලො. හල විලෙඛනෙ.
තිකං ගායනෙ. ගෙ සද්‌දෙ, ගෙතබ්‌බං ගීතං ගානං ගීතිකා ච. සබ්‌බත්‍ර භාවසාධනං.
131. තන්‌තිකණ්‌ඨොට්‌ඨිතා [අමර 7.1] උසභාදයො සත්‌ත සරා. ඡජ්‌ජාදයො තයො ගාමා සමූහාත්‍යත්‌ථො. වුත්‌තඤ්‌ච ‘‘ගාමො නාම සරසමූහස්‌ස සන්‌ධාන’’න්‌ති. මනුස්‌සලොකවාදනවිධිනා එකෙකස්‌ස සරස්‌ස වසෙන තයො තයො මුච්‌ඡනා කත්‌වා එකවීසති මුච්‌ඡනා, දෙවලොකවාදනවිධිනා පන සමපඤ්‌ඤාස මුච්‌ඡනා වදන්‌ති. තත්‌ථ හි එකෙකස්‌ස සරස්‌ස වසෙන සත්‌ත සත්‌ත මුච්‌ඡනා, අන්‌තසරස්‌ස ච එකාති සමපඤ්‌ඤාස මුච්‌ඡනා ආගතා, තෙනෙව සක්‌කපඤ්‌හසුත්‌තසංවණ්‌ණනායං ‘‘සමපඤ්‌ඤාස මුච්‌ඡනා මුච්‌ඡිත්‌වා’’ති [දී. නි. අට්‌ඨ. 2.345] පඤ්‌චසිඛස්‌ස වීණාවාදනං දස්‌සෙන්‌තෙන වුත්‌තං. මුච්‌ඡ මොහසමුස්‌සයෙසු, යු, මුච්‌ඡනා. යථා කමෙන වීණා වාදිතුං සක්‌කා, එවං සජ්‌ජනාහි මුච්‌ඡනට්‌ඨානානි එකූනපඤ්‌ඤාසාත්‍යත්‌ථො. එකෙකස්‌ස සරස්‌ස සත්‌ත සත්‌ත ඨානානි. යතො සරස්‌ස මන්‌දතාරවවත්‌ථානං හොති, තෙන එකූනපඤ්‌ඤාස ඨානානි. ඉච්‌චෙතං සරමණ්‌ඩලං සරසමූහො.
132. සරාදීනං නාමසරූපප්‌පභෙදං දස්‌සෙතුමාහ ‘‘උසභො’’ච්‌චාදි. ඉස ගතියං. ඉසති චිත්‌තං පවිසතීති උසභො, අභො, ඉස්‌සු ච. ‘‘උස දාහෙ’’ති වා ධාත්‌වත්‌ථො. යස්‌මා පන සො සරො උසභො විය නදති, තස්‌මා උසභොති වුච්‌චති. ධීමන්‌තෙහි ගීයතෙති ධෙවතො, වණ්‌ණවිකාරො, වත්‌තං.
නාසං කණ්‌ඨමුරො තාලුං,
ජිව්‌හං දන්‌තෙ ච නිස්‌සිතො;
ඡධා සඤ්‌ජායතෙ යස්‌මා,
තස්‌මා ඡජ්‌ජො ස උච්‌චතෙ [චින්‌තාමණිටීකා 7.1].
ගන්‌ධං ලෙසං අරතීති ගන්‌ධරො, රස්‌සස්‌ස දීඝත්‌තෙ ගන්‌ධාරො චෙත්‍යඤ්‌ඤෙ [අඤ්‌ඤෙසමපීති (පාණිනි 3.137) දීඝො (චින්‌තාමණිටීකා 7.1)], ගන්‌ධාරා නාම ජනපදා, තෙහ්‍යයං ගීයතෙති ගන්‌ධාරො, ණො. මජ්‌ඣෙ ලයවිසෙසෙ භවො මජ්‌ඣිමො. පඤ්‌චන්‌නම්‌පි ධෙවතාදීනං පූරණො පඤ්‌චමො, (පඤ්‌චන්‌නං වා මහාභූතානං පූරණො පඤ්‌චමො.) [( ) එත්‌ථන්‌තරෙ පාඨො අධිකො විය දිස්‌සති] නිස්‌සෙසතො සීදන්‌ති සරා යස්‌මින්‌ති [යස්‌මාති (ක.) – සදතො අධිකරණෙ ඝඋ (චින්‌තාමණිටීකා 7.1)], ණො. ‘‘නිසීදන්‌ති සරා යස්‌මිං, නිසාදො තෙන හෙතුනා’’ති හි වුත්‌තං. එතෙ සත්‌ත සරාති ගදිතා කථිතා.
133-135. උසභාදයො යෙ නදන්‌ති, තෙ දස්‌සෙතුමාහ ‘‘නදන්‌ති’’ච්‌චාදි. උසභං නාම සරං ගාවො නදන්‌ති. තථා ධෙවතං තුරඞ්‌ගා අස්‌සා, ඡජ්‌ජං මයූරා සිඛණ්‌ඩිනො, ගන්‌ධාරං අජා, මජ්‌ඣිමං කොඤ්‌චා සකුණවිසෙසා, පඤ්‌චමං පරපුට්‌ඨාදී කොකිලාදයො, නිසාදං වාරණා හත්‌ථිනො නදන්‌ති. වුත්‌තඤ්‌ච නාරදමුනිනා –
අජො රොති ච [අජාවිකා තු (ක.)] ගන්‌ධාරං, කොඤ්‌චා නදන්‌ති මජ්‌ඣිමං.
පුප්‌ඵසාධාරනෙ කාලෙ, කොකිලො රොති පඤ්‌චමං;
අස්‌සො තු ධෙවතං රොති, නිසාදං රොති කුඤ්‌ජරො’’ති.
මයූරාදයොපි සබ්‌බෙ ඉමෙ සත්‌තා සමදා [සන්‌තො (ක.) එතෙ ච සමදා පඤ්‌චමං ගායන්‌ති (චින්‌තාමණිටීකා 7.1)] පඤ්‌චමං නදන්‌ති.
ඡජ්‌ජො ගාමො, මජ්‌ඣිමො ගාමො, සාධාරණො ගාමොති තයො ගාමා. තත්‍ර වීණාදණ්‌ඩං විභාගං කත්‌වා අධොභාගස්‌ස ‘‘ඡජ්‌ජගාමො’’ති සඤ්‌ඤා, මජ්‌ඣභාගස්‌ස ‘‘මජ්‌ඣිමගාමො’’ති, උපරිභාගස්‌ස ‘‘සාධාරණගාමො’’ති සඤ්‌ඤා. කිං පන ගාමභෙදෙ කාරණං? යස්‌මා එකස්‌සෙව සරස්‌ස ගාමන්‌තරෙ භෙදො, තංභෙදෙ ගාමානම්‌පිභෙදො. මාඝටීකායං පන සාධාරණගාමට්‌ඨානෙ ගන්‌ධාරගාමො කථිතො, එකෙකස්‌මිඤ්‌ච ගාමෙ සත්‌ත සත්‌ත මුච්‌ඡනා. ඉධ පන උසභාදීසු සත්‌තසු සරෙසු පච්‌චෙකං තිස්‌සො තිස්‌සො මුච්‌ඡනා කථිතා. කිංකාරණා? ඉධ මනුස්‌සලොකවාදනවිධිනා, තත්‌ථ ච දෙවලොකවාදනවිධිනා කථිතත්‌තා තථෙව ඨානානි සත්‌ත සත්‌තෙව ලබ්‌භරෙති. යථා උසභාදීසු තෙසු යථාවුත්‌තෙසු සරෙසු පච්‌චෙකං එකෙකස්‌මිං සරෙ තිස්‌සො තිස්‌සො මුච්‌ඡනා සියුං, තථෙව ඨානානිපි සත්‌ත සත්‌තෙව ලබ්‌භරෙත්‍යත්‌ථො.
136. සරානං ගාමෙසු භින්‌නසුතිත්‌තං දස්‌සෙතුමාහ ‘‘තිස්‌සො’’ඉච්‌චාදි. උසභස්‌ස සරස්‌ස තාරකලමන්‌දවසෙන තිස්‌සො සුතියො. ධෙවතස්‌ස සරස්‌ස තාර මන්‌දවසෙන දුවෙ. ඡජ්‌ජස්‌ස තාරකල මන්‌ද කාකලීවසෙන චතස්‌සො. ගන්‌ධාරස්‌ස ච තථා. මජ්‌ඣිමස්‌ස තාරකල කාකලීවසෙන තිස්‌සො. පඤ්‌චමස්‌ස කල කාකලීවසෙන දුවෙ. නිසාදස්‌ස තාරාදිවසෙන චතස්‌සො සුතියො. ඉච්‌චෙවං සත්‌තසු සරෙසු කමතො සම්‌පිණ්‌ඩිතා ද්‌වාවීසති සුතියො සියුං. මාඝටීකායං පන අඤ්‌ඤථා සුතිභෙදො වුත්‌තො. වුත්‌තඤ්‌හි තත්‌ථ –
‘‘චතුස්‌සුති සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යො, මජ්‌ඣිමො මජ්‌ජිමට්‌ඨිතො;
ද්‌විස්‌සුති චාපි ගන්‌ධාරො, තිස්‌සුති උසභො තථා.
ඡජ්‌ජො චතුස්‌සුති ඤෙය්‍යො, නිසාදො ද්‌විස්‌සුතී තථා;
චතුස්‌සුති ධෙවතො තු, පඤ්‌චමො තිස්‌සුතී මතො’’ති.
සබ්‌බමෙතං නාටකසත්‌ථතො ගහෙතබ්‌බං.
137. ‘‘උච්‌චතරෙ’’ත්‍යාදිනා සුතිභෙදෙ සරූපතො දස්‌සෙති. උච්‌චතරෙ රවෙ අත්‍යුච්‌චධනිම්‌හි තාරො, තාරයති බොධයතීති තාරො. අබ්‍යත්‌තෙ අබ්‍යත්‌තක්‌ඛරෙ මධුරෙ සුතිසුඛෙ කලො, කල මදෙ. ගම්‌භීරෙ ධනිම්‌හි මන්‌දො. මදි ථුතිමොදමදමොහසුපනගතීසු. මන්‌දයතෙ බුජ්‌ඣතෙනෙනාති මන්‌දො.
තාරාදයො තයො වාච්‌චලිඞ්‌ගත්‌තා තීසු. තාරො ධනි, තාරා වාණී, තාරං රුතං ඉච්‌චාදි. අබ්‍යත්‌තමධුරසද්‌දො කලො. තත්‍ර කලෙ සුඛුමෙ කාකලීසද්‌දො, ඊපච්‌චයන්‌තො, ඊසං කලා වාණී කාකලී නාම, කාසද්‌දොයමීසත්‌ථො. ක්‍රියාදිසමතාති ගීතවාදිතපාදන්‍යාසාදික්‍රියානං, කාලස්‌ස ච සමත්‌තං ලයො නාම, ලය සාම්‍යගතීසු, ආධාරෙ අපච්‌චයො, සබ්‌බාභිනයානම්‌පි සාම්‍යං ලයොති කෙචි.
138. ද්‌වයං වීණායං. වි ජනනෙ, තො, ඊණත්‌තං, වීණ වෙඨනෙති වා ධාතු, ආ, වීණා. වල්‌ල සංවරණෙ, වල්‌ලතෙ ධනිවිසෙසං, ණ්‌වු, වල්‌ලකී, නදාදි. විපඤ්‌චීතිපි වීණාය නාමං. විපඤ්‌චයතීති විපඤ්‌චී [විපඤ්‌චයති විත්‌ථාරයතිසද්‌දං (චින්‌තාමණිටීකා 7.3)], නදාදි.
සා වීණා සත්‌තතන්‌තී සත්‌තහි තන්‌තීහි විසිට්‌ඨා පරිවාදිනී නාම, පරිතො වදතීති පරිවාදිනී, ඉනී. වීණාදයො චත්‌තාරොපි වීණාසාමඤ්‌ඤවාචකා ඉච්‌චෙකෙ, තෙසං මතෙ සාසද්‌දස්‌ස චතුන්‌නම්‌පි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගත්‌ථදීපකතා විඤ්‌ඤෙය්‍යා, තථාපි අමරකොසෙන [අමර 7.3] විරුජ්‌ඣනතො තෙසං මතං න ගහෙතබ්‌බං.
කට්‌ඨාදීහි දොණිසණ්‌ඨානෙන කතං වජ්‌ජභණ්‌ඩං වීණාය පොක්‌ඛරො නාම, පොසෙති වඩ්‌ඪෙති සද්‌දෙති පොක්‌ඛරො, ඛරො, වුද්‌ධි, වණ්‌ණවිකාරො ච. දු ගමනෙ, ණි, දොණි. කකුභො, පසෙවකොතිපි පොක්‌ඛරස්‌ස නාමානි. කං වාතං කුභති බන්‌ධතීති කකුභො. පසිබ්‌බන්‌ති තමිති පසෙවකො.
ද්‌වයං පොක්‌ඛරවෙඨකෙ චම්‌මනි. වීණාභාවං උපගච්‌ඡති යෙනාති උපවීණො. වෙඨති පොක්‌ඛරන්‌ති වෙඨකො, ණ්‌වු.
140. චම්‌මාවනද්‌ධෙසු චම්‌මෙන බන්‌ධනීයෙසු භෙරියාදීසු මජ්‌ඣෙ තලෙකෙකයුතං එකෙකෙන තලෙන යුත්‌තං කුම්‌භථුණදද්‌දරිකාදිකං තූරියං ආතතං නාම, ආතනොතීති ආතතං, තනු විත්‌ථාරෙ. මහතීආදිවීණාවිසෙසොපි [‘‘මහතී’’ති නාරදස්‌ස වීණා (සද්‌දකප්‌පද්‌දුමෙ)] ආතතමෙවාති ‘‘චම්‌මාවනද්‌ධෙසූ’’ති විසෙසනං කතං. කුම්‌භසණ්‌ඨානත්‌තා කුම්‌භො ච තං ථුනනගරසම්‌භූතත්‌තා ථුනඤ්‌චෙති කුම්‌භථුනං. තදෙව කුම්‌භථුණං, අථ වා ථු අභිත්‌ථවෙ, කම්‌මනි ණො. කුම්‌භො ච සො ථුණො චෙති කුම්‌භථුණො, ථුණ පූරණෙති වා ධාත්‌වත්‌ථො. දර විදාරණදාහෙසු, ද්‌වෙභාවො, කාපුබ්‌බස්‌සිකාරො ච, දද්‌දරසද්‌දං කරොතීති වා දද්‌දරිකා.
141. උභයතලං මුරජාදිකං තූරියං විතතං නාම, විසෙසෙන සද්‌දං තනොතීති විතතං, සබ්‌බවිනද්‌ධං සබ්‌බපස්‌සෙසු, පුබ්‌බපච්‌ඡාභාගෙසු ච පරියොනද්‌ධං පණවාදිකං, ආදිනා චතුරස්‌සආලම්‌බරගොමුඛීආදයො ආතතවිතතං නාම, ‘‘චම්‌මපරියොනද්‌ධං හුත්‌වා තන්‌තිබද්‌ධං ආතතවිතත’’න්‌ති හි වුත්‌තං. පණ බ්‍යවහාරථුතීසු, පණීයතීති පණවො, අවො.
142. වංසසඞ්‌ඛාදිකං සුසිරං නාම, රන්‌ධං සුසිරං, තංයොගා සුසිරං. වන, සන සම්‌භත්‌තියං, සො, වංසො. සම උපසමඛෙදෙසු, ඛො, සඞ්‌ඛො. සම්‌මතාළාදිකං අච්‌චන්‌තං පීළනතො, අනලසංයොගතො වා ද්‍රවීභූතං පුන ඝනායතෙති ඝනාඛ්‍යං. හන හිංසායං, කම්‌මනි ණො, හස්‌ස ඝො. ඝනභාවෙන සමං භවතීති සම්‌මං, දණ්‌ඩාදීහි තාළිතබ්‌බතො තාළං, තළ තාළනෙ, සම්‌මඤ්‌ච තං තාළඤ්‌චෙති සම්‌මතාළං. ආදිනා කංසතාළසිලාතාළාදීනං ගහණං. තත්‌ථ සම්‌මතාළං නාම කට්‌ඨමයතාළං. කංසතාළං නාම ලොහමයං. සිලාය ච අයොපට්‌ටෙන ච වාදනතාළං සිලාතාළං.
චතුක්‌කං ආතතාදීනං නාමං. ආ සමන්‌තතො තුජ්‌ජතෙ තාළීයතෙති ආතොජ්‌ජං. වංසාදිකෙපි මුඛවායුනා ආතොජ්‌ජනමත්‌ථෙව. වාදයන්‌ති ධනයන්‌ති තන්‌ති වාදිත්‌තං වාදිතඤ්‌ච, ඉත්‌තො, තො ච. වාදයන්‌ති තන්‌ති වජ්‌ජං, යො.
143. ද්‌වයං භෙරියං. භායන්‌ති සත්‌තුජනා එතෙනාති භෙරි, රි. උභ පූරණෙ, උභනං උභි. ‘‘දුන්‌ද’’ඉති සද්‌දෙන උභි යත්‍ර ස දුන්‌දුභි. පුමිත්‌ථියමෙතෙ ද්‌වෙ [සෙරී ථී, දුන්‌දුභි පුමා (අමර 7.6)]. ද්‌වයං මුදිඞ්‌ගෙ. මුදං මොදං ඉඞ්‌ගති ගච්‌ඡති යෙනාති මුදිඞ්‌ගො. මුරා අසුරා ජාතො මුරජො.
‘‘හරිතක්‍යාකති ත්‌වඞ්‌ක්‍යො,
යවමජ්‌ඣො තථො’ද්‌ධකො;
ආලිඞ්‌ග්‍යො චෙව ගොපුච්‌ඡො,
ආකත්‍යා සම්‌පකිත්‌තිතො’’ති [චින්‌තාමණිටීකායම්‌පි].
ආලිඞ්‌ග්‍යතෙති ආලිඞ්‌ගො, ණො. උච්‌ඡඞ්‌කෙ භවො අක්‍යො. උද්‌ධං කත්‌වා එකෙන මුඛෙන වාදනතො උද්‌ධො සන්‌තො කායති සද්‌දායතීති උද්‌ධකො, උද්‌ධසද්‌දොයං තිලිඞ්‌ගිකො. උග්‌ගච්‌ඡතීති උද්‌ධො, තො, ගමිස්‌ස දො, නෙරුත්‌තො. යො තු උපරිපරියායො උද්‌ධංසද්‌දො, සො අබ්‍යයමෙව.
තිණවාදීනි චත්‌තාරි පණවස්‌ස නාමානි. තනු විත්‌ථාරෙ, අවො, අස්‌ස ඉත්‌තං, ණත්‌තඤ්‌ච, තිණවො. මා මානෙ සද්‌දෙ ච, ‘‘ඩිණ්‌ඩි’’ඉති මායතෙ සද්‌දායතෙති ඩිණ්‌ඩිමො, ණො.
144. ‘‘ආලම්‌බ’’ඉති සද්‌දායතෙති ආලම්‌බරො. ‘‘ආලම්‌බරො තූරියරවෙ, ගජෙන්‌දානඤ්‌ච ගජ්‌ජිතෙ’’ති [අමර 23.167] හි අමරකොස නානත්‌ථසඞ්‌ගහෙසු.
වීණාදීනං වාදනකට්‌ඨකුටිලාදිකං කොණො, කුණ්‍යතෙ සද්‌දායතෙනෙනාති කොණො, ණො. ‘‘දද්‌ද’’ඉති සද්‌දං කරොතීති දද්‌දරි, දද්‌දති වා සද්‌දවිසෙසෙන පරිණමතීති දද්‌දරි, රි. ‘‘පට’’ඉති සද්‌දං ජහාතීති පටහො, පටං හන්‌තීති වා පටහො. හන හිංසාගතීසු, ක්‌වි. අපරෙ මද්‌දලාදයො භෙරිප්‌පභෙදා . ‘‘මද්‌ද’’ඉති සද්‌දං ලාතීති මද්‌දලා, ලා ආදානෙ, අ. ‘‘මන්‌දලා’’තිපි පාඨො, මන්‌දං සද්‌දං ලාතීති මන්‌දලා. ආදිනා ඩමරුආදයොපි භෙරිප්‌පභෙදා විඤ්‌ඤෙය්‍යා.
145. ජනප්‌පියෙ ජනෙහි පියායිතබ්‌බෙ විමද්‌දොට්‌ඨෙ විලෙපනකුඞ්‌කුමාදීනං, නානාගන්‌ධදබ්‌බානඤ්‌ච විමද්‌දනොබ්‌භූතෙ පරිමලො භවෙ, පරිමජ්‌ජති පවත්‌තයත්‍යාසයන්‌ති, අ, නෙරුත්‌තො, මල, මල්‌ල ධාරණෙ වා. පරිමල්‍යතෙ ධාරීයතෙති, ණො. විමද්‌දග්‌ගහණෙන වාපිකූපාදිනො [විමද්‌දගන්‌ධාදිනො (ක.)] නිරාසො, ජනග්‌ගහණෙන මක්‌ඛිකාදිනො. සො පරිමලො ගන්‌ධො දූරගාමී අතිනිහාරී අතිදූරපාතී ආමොදො වුච්‌චතෙ, ආමොදන්‌තෙ අනෙන, ණො. ඉතො පරං ඉට්‌ඨගන්‌ධාදයො විස්‌සසද්‌දපරියන්‌තා තීසු ලිඞ්‌ගෙසු වත්‌තන්‌තෙ.
146. චතුක්‌කං ඉට්‌ඨගන්‌ධෙ. ඉට්‌ඨො ගන්‌ධො ඉට්‌ඨගන්‌ධො, අථ වා ඉට්‌ඨො ගන්‌ධො අස්‌ස ඉට්‌ඨගන්‌ධො. සුට්‌ඨු රභන්‌ති තුස්‌සන්‌ත්‍යනෙනාති සුරභි, ඉ. සුන්‌දරො ගන්‌ධො අස්‌ස සුගන්‌ධො, සුගන්‌ධි ච, අන්‌තස්‌සිකාරාදෙසො.
ද්‌වයං දුග්‌ගන්‌ධෙ. පූති ගන්‌ධො අස්‌ස, පුබ්‌බෙ විය ඉකාරාදෙසො, කම්‌මධාරයසමාසං අස්‌සත්‌ථ්‍යත්‌ථෙපි කත්‌තුමිච්‌ඡන්‌ති, පක්‍රියාලාඝවත්‌ථං බහුබ්‌බීහියෙව න්‍යායොති. දුට්‌ඨු ගන්‌ධො අස්‌සාති දුග්‌ගන්‌ධො, තෙන වුත්‌තං කච්‌චායනෙන – ‘‘කම්‌මධාරයමන්‌තත්‌ථියෙහි බහුබ්‌බීහි ලඝුතරො’’ති. අඤ්‌ඤෙ තු ලාඝව’මනාදරමානා ඉච්‌ඡන්‌තෙව මන්‌තත්‌ථියං. දුවිධො වා වාච්‌චධම්‌මො ලහු ගරු ච, තත්‍ර බහුබ්‌බීහිනා ලහු, කම්‌මධාරයමන්‌තත්‌ථියෙනගරු. කිඤ්‌ච බහුබ්‌බීහිනා අතිසායනාද්‍යත්‌ථො න ගම්‍යතෙති අවස්‌සං තප්‌පටිපාදනාය කම්‌මධාරයපුබ්‌බකො මන්‌තත්‌ථියෙව දට්‌ඨබ්‌බො.
ද්‌වයං චිතාධූමාදිගන්‌ධෙ. විස විප්‌පයොගෙ, සො. ආමස්‌ස වසාදිවත්‌ථුනො ගන්‌ධො තංයොගා, ඉ, යංසද්‌දො තස්‌ස නපුංසකත්‌තදීපකො.
147. කුඞ්‌කුමාදයො චත්‌තාරො චතුජ්‌ජාතිගන්‌ධො නාම. කුක, වක ආදානෙ, උමො, නිග්‌ගහීතාගමො ච, කුඞ්‌කුමං, ලොහිතචන්‌දනං, යං ‘‘කස්‌මීරජ’’න්‌ති වුච්‌චති, කමිස්‌ස වා කුඞ්‌කාදෙසො, කුඞ්‌කුමං. යු මිස්‌සනෙ, යු, යවනං, තස්‌ස පුප්‌ඵං යවනපුප්‌ඵං, දෙවකුසුමං, යවනදෙසෙ ජාතං පුප්‌ඵන්‌ති වා යවනපුප්‌ඵං. යං ‘‘ලවඞ්‌ග’’න්‌තිපි වුච්‌චති, යං පුප්‌ඵං නුහීපුප්‌ඵසමානං. තගි ගත්‍යත්‌ථො දණ්‌ඩකො ධාතු, අරො, තගරං, කුටිලං. තරුතො ජාතො තුරුක්‌ඛො, ඛො, උත්‌තඤ්‌ච, සල්‌ලකීදවො හි ‘‘තුරුක්‌ඛො’’ති වුත්‌තො.
148. පජ්‌ජෙන ඡරසානං නාමානි. කං පානීයං සෙවතෙති කසාවො, අවො, අථ වා කං සවාපෙතීති කසාවො සු සවනෙ. තුවරොපි කසායොපි කසාවපරියායො. තිජ නිසානෙ, තො, තිත්‌තො, කටු. මධු මාධුරියං, තංයොගා මධුරො. ලුනාති ජළත්‌තන්‌ති ලවණො, යු. අම්‌බසද්‌දෙ, අරො, ඉත්‌තං, ලත්‌තඤ්‌ච. කට ගතියං, ණ්‌වු, උත්‌තං. ඉමෙ ඡ රසා නාම වුච්‌චන්‌ති. තබ්‌බති දබ්‌බෙ කසාවාදිසද්‌දා තීසු ලිඞ්‌ගෙසු වත්‌තන්‌ති.
149. ද්‌වයං ඵොට්‌ඨබ්‌බෙ. ඵුසිතබ්‌බො ඵස්‌සො, ඵොට්‌ඨබ්‌බො ච, තබ්‌බො, සස්‌ස ටො, තස්‌ස ඨො. තිකං විසයිම්‌හි. විසයො අස්‌ස ගය්‌හට්‌ඨෙනාත්‌ථීති විසයි. උඛති ගච්‌ඡති විසයෙති අක්‌ඛං, උස්‌සත්‌තං ද්‌විත්‌තඤ්‌ච, නත්‌ථි ඛං වෙදනා එත්‌ථාති වා අක්‌ඛං, න හි සුඛවෙදනාදයො සම්‌පයොගවසෙන පඤ්‌චසු ඉන්‌ද්‍රියෙසු උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, ජවනාදීසු එව පන උප්‌පජ්‌ජන්‌තීති තථා වුත්‌තං, මනින්‌ද්‍රියෙ තූපචාරා [මනින්‌ද්‍රියෙසුපචාරා (ක.)] අක්‌ඛං. ඉන්‌දො අත්‌තා, තස්‌ස ලිඞ්‌ගං ඉන්‌ද්‍රියං, ඉයො. නා’නන්‌තරෙන පයොජකං චක්‌ඛාදයො බ්‍යාපාරයන්‌තෙ, තස්‌මා අත්‌ථි අත්‌තා චක්‌ඛාදීනං පයොජකොති චක්‌ඛාදිකං ලිඞ්‌ගමත්‌තනො භවතීති නිකායන්‌තරිකා. සයං තික්‌ඛමන්‌දාදිභාවෙ චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනං තික්‌ඛමන්‌දාදිභාවසම්‌භවතො තෙසු ඉන්‌දති පරමිස්‌සරියං කරොතීති වා ඉන්‌ද්‍රියං.
ඡක්‌කං නයනෙ. නෙති අත්‌තනො නිස්‌සිතං පුග්‌ගලන්‌ති නයනං, යු. අසු බ්‍යාපනෙ, අසති විසයෙසු බ්‍යාපී විය භවතීති අක්‌ඛි, සස්‌ස කො, අථ වා අක්‌ඛ බ්‍යාපනදස්‌සනෙසු, අක්‌ඛති විසයෙසු බ්‍යාපීභවති, අක්‌ඛති වා පස්‌සති එතෙනාති අක්‌ඛි. නෙතීති නෙත්‌තං. ලොචති පස්‌සති එතෙනාති ලොචනං. අච්‌ඡ දස්‌සනබ්‍යාපනෙසු, ඉ, අච්‌ඡි. චක්‌ඛති අස්‌සාදෙති රූපන්‌ති චක්‌ඛු, උ, චක්‌ඛති පස්‌සතීති වා චක්‌ඛු.
150. පඤ්‌චකං සොතෙ. සුණාති එතෙනාති සොතං. සද්‌දො ගය්‌හතෙ අනෙනාති සද්‌දග්‌ගහො. කර කරණෙ, ණො, කණ්‌ණො, කණ්‌ණති සුණාති එතෙනාති වා කණ්‌ණො, කණ්‌ණ සවනෙ. සුණාති යෙනාති සවනං, සුති ච, යු,ති ච.
චතුක්‌කං ඝානෙ. නසන්‌ති එතායාති නත්‌ථු, ථු, ආ, නාසා. ණ්‌වු, අක ච ඉකාරො ච නාසිකා. ඝා ගන්‌ධොපාදානෙ, ඝායති ගන්‌ධොපාදානං කරොතීති ඝානං, යු, ඝායන්‌ත්‍යනෙනාති වා ඝානං.
ද්‌වයං ජිව්‌හායං. ජීවති එතායාති ජිව්‌හා, හො, ජීව පාණධාරණෙ. ජීවිතනිමිත්‌තං රසො ජීවිතං නාම, තං අව්‌හායතීති වා ජිව්‌හා, වණ්‌ණලොපො. රසන්‌ති එතායාති රසනා, රස අස්‌සාදනෙ, රසං ජානාතීති වා රසනා, ඤාස්‌ස නා, නී නයෙ වා, අ.
151. පජ්‌ජං සරීරෙ. සරති ගච්‌ඡති, සරන්‌ති වා තං හිංසන්‌තීති සරීරං, ඊරො. වප බීජසන්‌තානෙ. වපති කුසලාකුසලබීජමෙත්‌ථාති වපු, උ. ගච්‌ඡති, ගණ්‌හාති වා කුසලාකුසලමෙතෙනාති ගත්‌තං, ගමු ගතියං, ගහ උපාදානෙ වා. ‘‘අත්‌තා’’ති අභිධානං, බුද්‌ධි ච භවන්‌ති එතස්‌මාති අත්‌තභාවො. වුණොති සංවරති එත්‌ථාති බොන්‌දි, වු සංවරණෙ, දි, නිග්‌ගහීතාගමො. විවිධං ගණ්‌හාති එත්‌ථාති විග්‌ගහො. දිහ උපචයෙ, දිහති වඩ්‌ඪති එත්‌ථ කුසලාකුසලන්‌ති දෙහං. අයං දෙහසද්‌දො පුරිසෙ පුල්‌ලිඞ්‌ගෙවත්‌තති. කුච්‌ඡිතානං ආයො උප්‌පත්‌තිට්‌ඨානන්‌ති කායො. තනු විත්‌ථාරෙ, උ, තනු, තනුසද්‌දොයං ඉත්‌ථියං. එත්‌ථාපි වාසද්‌දො සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බො. ‘‘අඞ්‌ගෙනාඞ්‌ගං තනු ච තනුනා ගාළ්‌හතත්‌තෙන තත්‌ත’’න්‌ති [උත්‌තරමෙඝ 42] හි මෙඝදූතෙ වුත්‌තං. කළෙ රෙතසි වරං කළෙවරං, අලුත්‌තසමාසොයං.
152-154. ඡක්‌කං චිත්‌තෙ. චින්‌තෙතීති චිත්‌තං. චෙතො ච, නලොපො. මනති ජානාතීති මනො. විජානාතීති විඤ්‌ඤාණං, යු. හරති අත්‌තනො ආධාරන්‌ති හදයං, යො, රස්‌ස දො ච. මනො එව මානසං, සකත්‌ථෙ සණ.
චුද්‌දස බුද්‌ධාඛ්‍යස්‌ස ගුණස්‌ස නාමානි. ඣායතීති ධී, ඣෙ චින්‌තායං, ඣස්‌ස ධො, නදාදි, ධී, ධාරෙතීති වා ධී, ක්‌වි, නදාදි, ධී , සඞ්‌ඛාරෙසු ධීකාරො ජායති එතායාති වා ධී, නදාදි. පඤ්‌ඤායතෙ එතායාති පඤ්‌ඤා, අ. බුජ්‌ඣතෙ තායාති බුද්‌ධි,ති. මෙධ හිං සාසඞ්‌ගමෙසු, කරණෙ අ, මි හිංසායං වා, ධො, මෙධා. මනති ජානාතීති මති, මුති ච, උත්‌තං, මුනාතීති වා මුති, මුන ඤාණෙ,ති, මුති. භූ සත්‌තායං, රි, නදාදි, භූරී, භූසඞ්‌ඛාතෙ අත්‌ථෙ රමතීති වා භූරී, ක්‌වි, නදාදි. මනති ජානාතීති මන්‌තා, අන්‌ත, ආ. විදති ජානාතීති විජ්‌ජා, පබ්‌බජ්‌ජාදිනා සිද්‌ධං. යු මිස්‌සනෙ. යමති මිස්‌සීභවති ඤෙය්‍යෙසූති යොනි. පටිමුඛං භන්‌ති උපට්‌ඨහන්‌ති ඤෙය්‍යා එතෙනාති පටිභානං, යු. න මුය්‌හති එතෙනාති අමොහො. වීමංසා විචයො සමුපෙක්‌ඛා උපලද්‌ධි පටිපත්‌ති උත්‌තිචෙතනාදීනිපි බුද්‌ධිනාමානි.
විපස්‌සනාදයො නෙපක්‌කන්‌තා පරියායා පඤ්‌ඤාභෙදා පඤ්‌ඤාවිසෙසා. තත්‌ථ විවිධං අනිච්‌චාදිකං සඞ්‌ඛාරෙසු පස්‌සතීති විපස්‌සනා, යු. සම්‌මාදස්‌සනලක්‌ඛණා සම්‌මාදිට්‌ඨි, සා දුවිධා ලොකියලොකුත්‌තරවසෙන. තත්‌ථ පුරිමා ඡබ්‌බිසුද්‌ධිප්‌පවත්‌තිකාලෙ, ඉතරා ඤාණදස්‌සනවිසුද්‌ධිකාලෙ ලබ්‌භති. ආදිපරියායෙන පභුතිනා අනඤ්‌ඤාතඤ්‌ඤස්‌සාමීතින්‌ද්‍රියාදයො ගහිතා. තත්‌ථ තත්‌ථ කාරියෙසු විචාරණා. මාන වීමංසායං, සො, චිත්‌තාභොගාදි. විචාරයතෙ එතායාති විචාරණා, චර සඤ්‌චයෙ, චුරාදිගණො, යු. සම්‌පජානාතීති සම්‌පජානො, පුග්‌ගලො, ධම්‌මසමූහො වා, ඤාස්‌ස ජා, තස්‌ස භාවො සම්‌පජඤ්‌ඤං, න්‍යස්‌ස ඤො, ද්‌විත්‌තං, තං සාත්‌ථකසම්‌පජඤ්‌ඤාදිවසෙන චතුබ්‌බිධං. නිස්‌සෙසතො පාචෙති කුසලධම්‌මෙති නිපකො, ඤාණී පුග්‌ගලො, තස්‌ස භාවො නෙපක්‌කං. ද්‌වයං වෙදනායං. වෙදයතීති වෙදයිතං, විද අනුභවනෙ, චුරාදිත්‌තා ණයො, තො, ඉකාරාගමො ච. වෙදයතීති වෙදනා, යු.
155. පඤ්‌චකං විතක්‌කෙ. තක්‌ක විතක්‌කෙ. තක්‌කෙති සම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙ ආරම්‌මණං අභිනිරොපෙතීති තක්‌කො. විතක්‌කොති උපසග්‌ගමත්‌තමෙව විසෙසො. සඞ්‌කප්‌පන්‌ති පභවන්‌ත්‍යනෙනාති සඞ්‌කප්‌පො, ණො, කප්‌ප විතක්‌කෙ, කප්‌ප සාමත්‌ථියෙ වා, භූවාදි, සඞ්‌කප්‌පයන්‌ති පභවන්‌ත්‍යනෙනාති වා සඞ්‌කප්‌පො, කප්‌ප විතක්‌කෙ, චුරාදි. අප පාපුණනෙ, අප්‌පෙති සම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙ පාපෙති ආරම්‌මණන්‌ති අප්‌පනා, යු, ආ. ඌහ විතක්‌කෙ. ඌහන්‌ත්‍යනෙනාති ඌහො. තක්‌කඌහසද්‌දා චෙත්‌ථ අජ්‌ඣාහාරවාචකාපි භවන්‌ති, අජ්‌ඣාහාරං නාම ඌනපූරණත්‌ථමධිකප්‌පභෙදාහරණං [මධිකොපාදානං (චින්‌තාමණිටීකා)]. ‘‘අජ්‌ඣාහාරො තක්‌ක ඌහා’’ති [අමර 5.3] හි අමරකොසෙ වුත්‌තං. ද්‌වයං ජීවිතින්‌ද්‍රියෙ. අයඉති ගමනත්‌ථො දණ්‌ඩකො ධාතු. අයති අද්‌ධානං ගච්‌ඡති යෙනාති ආයු, ණු, එති එතෙනාති වා ආයු, ඉ ගතිම්‌හි, ණු, ඉස්‌සෙ, එ අය. ජීවන්‌ති අනෙනාති ජීවිතං, ජීව පාණධාරණෙ.
චතුක්‌කං සමාධිම්‌හි. නානාලම්‌බණවිසාරණාභාවතො එකං අග්‌ගං ආරම්‌මණමෙතස්‌සාති එකග්‌ගං, චිත්‌තං, ‘‘අග්‌ගසද්‌දො චෙත්‌ථ ආලම්‌බණවාචකො’’ති හි සද්‌ධම්‌මටීකායං වුත්‌තං, තස්‌ස භාවො එකග්‌ගතා, එකං වා ආරම්‌මණං අජති ගච්‌ඡතීති එකග්‌ගං, තස්‌ස භාවො එකග්‌ගතා. කාමච්‌ඡන්‌දං සමෙතීති සමථො, ථො, සමු උපසමෙ, ‘‘සමාධි කාමච්‌ඡන්‌දස්‌ස පටිපක්‌ඛො’’ති [පාරා. අට්‌ඨ. 1.11; ධ. ස. අට්‌ඨ. 160] හි වුත්‌තං. වික්‌ඛිපනං නානාරම්‌මණපෙරණං වික්‌ඛෙපො, සො නත්‌ථි එත්‌ථාති අවික්‌ඛෙපො. එකාරම්‌මණෙ සුට්‌ඨු ආධානං සමාධි, සඤ්‌ඤායමි, නානාලම්‌බණවික්‌ඛෙපවසප්‌පවත්‌තං අධිසඞ්‌ඛාතං චිත්‌තබ්‍යධං සමෙතීති වා සමාධි, නෙරුත්‌තො.
156. පජ්‌ජෙන වීරියස්‌ස නාමානි. උ දුක්‌ඛලාභං, උද්‌ධං වා සහති ඛමතීති උස්‌සාහො, ණො. ආ භුසො කායං, චිත්‌තඤ්‌ච තාපෙතීති ආතප්‌පො [ආතාපො (?) අභිධානප්‌පදීපිකාටීකා 1135 ගාථායං පස්‌සිතබ්‌බං], තප සන්‌තාපෙ. ලීනං චිත්‌තං පග්‌ගණ්‌හාති උක්‌ඛිපතීති පග්‌ගහො. අත්‌තනො නිස්‌සයං පරමත්‌ථං ගණ්‌හාපෙතීති වා පග්‌ගහො. ‘‘පසද්‌දො පරමත්‌ථෙපී’’ති හි එකක්‌ඛරකොසෙ වුත්‌තං. වායමන්‌ති යෙනාති වායාමො, වායම උස්‌සාහනෙ, අථ වා වය ගමනත්‌ථො දණ්‌ඩකො ධාතු, වයති සබ්‌බකාලන්‌ති වායාමො, අමො, වායො විය සදා අමති ගච්‌ඡතීති වා වායාමො. පරං පරං ඨානං අක්‌කමතීති පරක්‌කමො, පරං පච්‌චනීකභූතං කොසජ්‌ජං අක්‌කමතීති වා පරක්‌කමො. පදහති යෙනාති පධානං, යු. දහස්‌ස ධො, දහ භස්‌මීකරණෙ [පපුබ්‌බධාධාතුනා සාධෙතබ්‌බං මඤ්‌ඤෙ]. වීරෙ සාධු, වීරානං වා කම්‌මං, විධිනා වා ඊරයිතබ්‌බං පවත්‌තෙතබ්‌බන්‌ති වීරියං, ඊර ගතියං, ඊහති එති වා යාය සුභාසුභඵලන්‌ති ඊහා, ඊහ චෙට්‌ඨායං, ඉ වා ගතිම්‌හි, පච්‌ඡිමෙ හපච්‌චයො, උද්‌ධං යන්‌ති යෙනාති උය්‍යාමො, අමො. තිට්‌ඨති එත්‌ථ සුභාසුභඵලන්‌ති ධිති,ති, ඨා ගතිනිවත්‌තියං.
157. පජ්‌ජෙන වුත්‌තපරියායස්‌ස වීරියස්‌ස චත්‌තාරි අඞ්‌ගානි දස්‌සෙති. තචාදීනං තිණ්‌ණං අවසිස්‌සනං අවසෙසතා මංසලොහිතෙහි අවධිභූතෙහි, මංසලොහිතානං පන සුස්‌සනං සුක්‌ඛතා . එතානි චත්‌තාරි අධිට්‌ඨානවසප්‌පවත්‌තානි වීරියස්‌ස අඞ්‌ගානි කාරණානි හොන්‌ති. අඞ්‌ග ගමනත්‌ථො දණ්‌ඩකො ධාතු. අඞ්‌ගති සිද්‌ධිං ගච්‌ඡති වීරියඵලමෙතෙහීති අඞ්‌ගානි. තච පාලනෙ, ණො, තචො. නහ බන්‌ධනෙ ආරු. න්‌හාරූතිපි පාඨො. තත්‌ථ නන්‌තස්‌ස ලොපො. සිස අසබ්‌බප්‌පයොගෙ, යු, ද්‌විත්‌තං. අසති ඛෙපෙති අද්‌ධානන්‌ති අට්‌ඨි,ති, නපුංසකෙ, නෙරුත්‌තො, ආ භුසො තිට්‌ඨති එතෙනාති වා අට්‌ඨි, ඉ. මන ඤාණෙ, සො, නස්‌ස නිග්‌ගහීතං, මංසං. රුහ ජනනෙ, ඉතො, ලත්‌තං, ලොහිතං.
158. අසාඣසාධනෙපි යස්‌සා වසෙන උය්‍යාමො, සා අධිමත්‌තෙහා අධිකසත්‌තියුත්‌තා ඊහා උස්‌සොළ්‌හී නාම, උ පබලං දුක්‌කරකම්‌මං සහති යායාති උස්‌සොළී, සහස්‌ස සොළ්‌හො, නදාදි, උස්‌සාහානං ඌහාති වා උස්‌සොළී, යථා ‘‘පදට්‌ඨාන’’න්‌ති, ආකාරස්‌සො, හස්‌ස ළො, ඌලොපො, නදාදි, වායාමමත්‌තෙපි. ද්‌වයං සතියං. සරති, සරන්‌ති වා තාය, සරණමත්‌තමෙව වා එසාති සති,ති, පමාදං වා සරති හිංසතීති සති. අනු පුනප්‌පුනං සති අනුස්‌සති, උපසග්‌ගමත්‌තමෙව වා විසෙසො, ද්‌වෙපි ඉත්‌ථියං.
ද්‌වයං ලජ්‌ජායං. ලජි පීළෙ, කාතන්‌තධාතු. ලජ්‌ජ ලජ්‌ජනෙ, මොග්‌ගල්‌ලානධාතු, ලජ්‌ජති පාපාති ලජ්‌ජා, අ. හිරී ලජ්‌ජියං, ඉ. හිරියති පාපාති හිරී. සමානා තුල්‍යත්‌ථා ද්‌වෙ. ද්‌වයං ඔත්‌තප්‌පෙ. ඔත්‌තප්‌පති භායති පාපතොති ඔත්‌තප්‌පං, තප භයෙ අවපුබ්‌බො. පාපතො භායති සීලෙනාති පාපභීරු, පුග්‌ගලො, චිත්‌තං වා, තස්‌ස භාවො තථා.
159. පජ්‌ජද්‌ධෙන උපෙක්‌ඛාය වෙදනාය නාමානි. මජ්‌ඣත්‌තෙ මජ්‌ඣත්‌තසභාවෙ පවත්‌තා මජ්‌ඣත්‌තිකා. ද්‌වින්‌නං වෙදනානං සමීපෙ පවත්‌තා ඉක්‌ඛා අනුභවනන්‌ති උපෙක්‌ඛා, ඉක්‌ඛ දස්‌සනෙ. අදුක්‌ඛා ච සා අසුඛා චෙති අදුක්‌ඛමසුඛා, මකාරො පදසන්‌ධිකරො.
ද්‌වයං මනසිකාරෙ. භවඞ්‌ගවසෙන පවත්‌තස්‌ස චිත්‌තස්‌ස ආභුජනතො ආවට්‌ටාපනතො චිත්‌තාභොගො. පාලනජ්‌ඣොහාරත්‌ථො චෙත්‌ථ භුජධාතු ආවට්‌ටනත්‌ථො ආපුබ්‌බත්‌තා, ඉදං පන වීථිජවනපටිපාදකෙ සන්‌ධාය වුත්‌තං, චිත්‌තස්‌සාරම්‌මණෙ ආභුජනං පවත්‌තනං වා චිත්‌තාභොගො, ඉදං පන ආරම්‌මණපටිපාදකවසෙන වුත්‌තං. භවඞ්‌ගමනතො විසදිසං මනං කරොතීති මනක්‌කාරො, කරණං වා කාරො, මනස්‌මිං කාරො මනක්‌කාරො. එත්‌ථ ච පඨමවිකප්‌පෙන ද්‌වෙ පටිපාදකා වුත්‌තා, පච්‌ඡිමෙන තු ඉතරො.
ද්‌වයං අධිමොක්‌ඛෙ. මුච මොචනෙ, අධිමුච්‌චනං ‘‘ඉදමෙවා’’ති සන්‌නිට්‌ඨානකරණං අධිමොක්‌ඛො. නිච්‌ඡයනං නිණ්‌ණයනං නිච්‌ඡයො, චය ගමනත්‌ථො දණ්‌ඩකො ධාතු, චස්‌ස ද්‌විත්‌තං, ඡත්‌තං, නි භුසං ඡෙදනං වා නිච්‌ඡයො, ඡිදි ද්‌විධාකරණෙ, ඉස්‌සත්‌තං, දස්‌ස යො, අසරූපද්‌විත්‌තං.
160. පජ්‌ජද්‌ධං දයායං. දය දානගතිහිංසාරක්‌ඛණෙසු. දයති පරදුක්‌ඛං, අත්‌තසුඛඤ්‌ච හිංසතීති දයා, අ. කපි චලනෙ, අනු පුනප්‌පුනං කම්‌පෙති අත්‌තාධාරස්‌ස චිත්‌තන්‌ති අනුකම්‌පා. කං සුඛං රුන්‌ධතීති කරුණා, රුධි ආවරණෙ, ධස්‌ස ණො, අථ වා කරොන්‌ති අත්‌තානමධීනමෙතායාති කරුණා, යු, ආ, කරුණා, සා එව කාරුඤ්‌ඤං. අනුද්‌දයාති උපසග්‌ගෙන පදං වඩ්‌ඪිතං.
පජ්‌ජද්‌ධං විරතියං. රමු උපරමෙ විපුබ්‌බො, විරමණං වෙරමණී, යු, නදාදි, වෙරං මණති විනාසෙතීති වා වෙරමණී. විරමණං විරති,ති. දූරතො විරමණං ආරති.
161. චතුක්‌කං ඛන්‌තියං. තිතික්‌ඛනං ඛමනං තිතික්‌ඛා, තිජ ඛන්‌තියං, ඛො, ද්‌විත්‌තං, කත්‌තාදි, ආ. ඛමනං සහනං ඛන්‌ති,ති. ඛමතෙ ඛමනං, ඛමා ච, ඛමු සහනෙ. ද්‌වයං මෙත්‌තියං. මිද ස්‌නෙහෙ, මිජ්‌ජති සිනෙහතීති මෙත්‌තා, ත, ආ. මෙත්‌ති,ති. අථ වා මිත්‌තෙ භවා මෙත්‌තා, මෙත්‌ති ච.
පජ්‌ජද්‌ධං දිට්‌ඨියං. දස්‌සීයතෙ දස්‌සනං, දිස පෙක්‌ඛනෙ, යු. දස්‌සනං දිට්‌ඨි. ලභ ලාභෙ,ති, ලද්‌ධි, මිච්‌ඡාදිට්‌ඨියමෙව. සෙසා තු උභයත්‍ර. ඨිතපක්‌ඛො සිද්‌ධන්‌තො [ඨිතො පක්‌ඛො සිද්‌ධන්‌තො, පුබ්‌බපක්‌ඛං නිරස්‍ය සිද්‌ධපක්‌ඛට්‌ඨාපනෙ ඉති භාවො (චින්‌තාමණිටීකා)], සිද්‌ධො අන්‌තො අනෙනාති විග්‌ගහො. සමන්‌තතො අයනං ගති සමයො.
162. දොහළන්‌තං තණ්‌හායං. තස පිපාසායං, යාය තසන්‌ති, සා තණ්‌හා, ණ්‌හො. ඉණම්‌හි තසිණා. එජ කම්‌පනෙ, එජා . සංසාරතො නිස්‌සරිතුමප්‌පදානවසෙන ජාලසදිසත්‌තා ජාලිනී, උපමානෙ ඉනී. විස පවෙසනෙ, සබ්‌බත්‍ර විසතා පත්‌ථතාති විසත්‌තිකා, සකත්‌ථෙ ණිකො. ඡන්‌ද ඉච්‌ඡායං, ඡන්‌දනං ඡන්‌දො, කත්‌තුකම්‍යතාපි. තෙසු තෙස්‌වාරම්‌මණෙසු ආකුලීභූතත්‌තා ජටා වියාති ජටා. කමු ඉච්‌ඡායං,ති, නිකන්‌ති. ඉසු ඉච්‌ඡායං, අ, ඉස්‌ස ආ, ආසා. සිවු තන්‌තසන්‌තානෙ, භවාදීහි භවාදයො සිබ්‌බතීති සිබ්‌බිනී, අ, ඉනී. සත්‌තෙ භවං නෙතීති භවනෙත්‌ති,ති.
163. ඣෙචින්‌තායං, ආරම්‌මණාභිමුඛං ඣායතීති අභිජ්‌ඣා, ආ. වන සම්‌භත්‌තියං, වනති යෙන සො වනථො, ථො. වා ගතියං, වාති ආරම්‌මණන්‌ති වානං, යු. ලුභ ඉච්‌ඡායං, ලුබ්‌භනං ලොභො, ණො. රන්‌ජ රාගෙ, රජ්‌ජනං, රජ්‌ජන්‌ති වා යෙන සො රාගො, ණො. ලය ගතියං, ආ පුනප්‌පුනං ලයත්‍යාරම්‌මණෙසූති ආලයො, පුනප්‌පුනං ලයති සංසිලෙසති යෙනාති වා ආලයො. ‘‘ලයො විනාසෙ සංසිලෙසෙ, සාම්‍යෙ තොරියත්‌තිකස්‌ස චෙ’’ති නානත්‌ථසඞ්‌ගහෙ. පිහ ඉච්‌ඡායං, චුරාදි, අ, පිහයති යායාති පිහා. චිත්‌තස්‌ස නානාරම්‌මණෙසු විබ්‌භමකරණතො මනසො රථො ඉව මනොරථො, මනො එව රථො වියාති වා මනොරථො. ඉසු ඉච්‌ඡායං, අ, සස්‌ස ච්‌ඡාදෙසො. ලස කන්‌තියං, අභිමුඛං කත්‌වා ලසති යෙනාති අභිලාසො, ණො. කමු ඉච්‌ඡායං, ණො, කාමො . දුහ පපූරණෙ, දුහනං දොහො, තං ලාතීති දොහළො, දුට්‌ඨං හදයමෙතෙනාති වා දොහළො, හදයස්‌ස හළො, හල කම්‌පනෙ ද්‌විසද්‌දූපපදො, ද්‌වීහි හලති කම්‌පතීති වා දොහළො, අ, ද්‌විස්‌ස දො, ලස්‌ස ළො. ද්‌වෙ හදයා අස්‌ස පරමත්‌ථස්‌සාති වා දොහළො. අ, ද්‌විස්‌ස දො, හදයස්‌ස හළො, දස්‌ස ළො වා, යලොපො, ඉච්‌ඡාවිසෙසත්‌තෙපි දොහළස්‌ස සාමඤ්‌ඤවත්‌තිච්‌ඡාය නිද්‌දෙසො.
අතණ්‌හාසභාවම්‌පි රුචිං ආලම්‌බණිච්‌ඡාසභාවසාමඤ්‌ඤෙන ඉධෙව වත්‌තුමාහ ‘‘ආකඞ්‌ඛාතු’’ඉච්‌චාදි. කඞ්‌ඛ ඉච්‌ඡායං, අ. රුච රොචනෙ, රොචනං කත්‌තුකාමතා, ඉ, රුච දිත්‌තියං වා, රුචි. කත්‌තුකාමතෙව. සා රුචි අධිකා ලාලසා නාම, ලස කන්‌තියං, පුනප්‌පුනං, අතිසයං වා ලසතීති ලාලසා, ද්‌විත්‌තං, අස්‌සා. ‘‘යාචනායං මහිච්‌ඡායං [තණ්‌හාතිරෙකෙ යාචනායං (චින්‌තාමණිටීකා 7.28)], උස්‌සුක්‌කෙ ලාලසා ද්‌විසූ’’ති රුද්‌දො.
164. තිකං විරොධෙ. පායෙන වීරෙසු භවං වෙරං, පටිඝපාපෙසුපි. රුධ පටිඝාතෙ, විරුජ්‌ඣනං විරොධො. දිස අප්‌පීතියං, විද්‌දෙසනං විද්‌දෙසො.
රොසන්‌තං කොධෙ. දුස අප්‌පීතියං, දුස්‌සනං දොසො. ආරම්‌මණෙ පටිහඤ්‌ඤතීති පටිඝං, හන හිංසායං, පටිඝසද්‌දොයං පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ වා භවති. කුධ කොපෙ, කුජ්‌ඣනං කොධො. ආගන්‌ත්‌වා හඤ්‌ඤතීති ආඝාතො. කුප කොපෙ, කුප්‌පතීති කොපො, කොපයති වා චිත්‌තන්‌ති කොපො. රුස රොසනෙ, රුසනං දුස්‌සනං රොසො.
ද්‌වයං පරානත්‌ථචින්‌තනෙ. බ්‍යාපජ්‌ජති විනස්‌සති චිත්‌තමෙතෙනාති බ්‍යාපාදො, පටිඝෙපි. පද ගතිම්‌හි. පරසම්‌පත්‌තීසු නාභිරමතීති අනභිරති, රමු රමණෙ,ති.
165. ද්‌වයං උපනාහෙ. නහ බන්‌ධනෙ, පුනප්‌පුනං, උපගන්‌ත්‌වා වා නය්‌හති චිත්‌තන්‌ති උපනාහො. බජ්‌ඣති වෙරමනෙනාති බද්‌ධවෙරං. ද්‌වයං සොකෙ. සුච සොකෙ, ණො, සුචනං සොකො. සුචතෙ සොචනං.
තිකං රුදිතෙ. රුදි අස්‌සුවිමොචනෙ, සබ්‌බත්‍ර භාවෙ තො. කදි අව්‌හානෙ, රොදනෙ ච, තපච්‌චයස්‌ස අණ්‌ණාදෙසෙ රුණ්‌ණං. ද්‌වයං පරිදෙවනෙ. දෙවනං සොකෙන විලාපො, පුනප්‌පුනං, සමන්‌තතො වා දෙවො පරිදෙවො, පරිද්‌දවො ච.
166. තිකං භයෙ චිත්‌තුත්‍රාසසඞ්‌ඛාතෙ. සබ්‌බත්‍ර භාවසාධනං. භී භයෙ, භායනං භීති,ති. භයං, ණො. තස උබ්‌බෙජෙ, උත්‌තසතෙ උත්‌තාසො, ණො. ද්‌වයං මහති භයෙ. භීරුනො ඉදං භෙරවං, ණො. මහන්‌තඤ්‌ච තං භයජනකත්‌තා භයඤ්‌චාති මහබ්‌භයං. මහාභයන්‌තිපි පාඨො.
167. පජ්‌ජං භායිතබ්‌බසාමඤ්‌ඤෙ. භෙරවසද්‌දොයං සාමඤ්‌ඤවාචකොපි අත්‌ථීති ඉධ නිද්‌දෙසො. භායති යස්‌මාති භිංසනං, සො, යු, බින්‌දාගමො. භායති යස්‌මාති භීමං, මො. දර විදාරණෙ, දරීයතීති දාරුණං, උණො. භායති යස්‌මාති භයානකං, ණ්‌වු, අනකාදෙසො. ඝුර භීමෙ, ඝුරති භිංසතීති ඝොරං, ණො. පටිවත්‌තති භයං චිත්‌තුත්‍රාසො යස්‌මාති පටිභයං. භායති යස්‌මාති භෙස්‌මං, ස්‌මපච්‌චයො. භයං කරොතීති භයඞ්‌කරං, අලුත්‌තසමාසොයං. ඉමෙ නව භෙරවාදයො භයභෙරවාදිහෙතුම්‌හි දබ්‌බෙ විසෙසනභාවෙන වත්‌තන්‌තෙ, තදා තීසු ලිඞ්‌ගෙසු, සාමඤ්‌ඤෙන තු නපුංසකෙ.
168. ද්‌වයං පරාභ්‍යුදයාසහනෙ. ඉස්‌ස ඉස්‌සත්‌ථෙ, ඉස්‌ස ඉස්‌සායන්‌ති වා ධාත්‌වත්‌ථො, ඉස්‌සති සන්‌තෙසුපි ගුණෙසු වචසා, මනසා වා දොසාරොපනං කරොතීති ඉස්‌සා, අ. උස්‌සුය [උසූය (?)] දොසාවිකරණෙ. තිකං මච්‌ඡෙරෙ. මසු ආමසනෙ, ච්‌ඡෙරච්‌ඡරපච්‌චයා, මච්‌ඡරමෙව මච්‌ඡරියං, සකත්‌ථෙ ඉයො, අථ වා මසුඉච්‌චෙතස්‌ස පාටිපදිකස්‌ස සුස්‌ස ණම්‌හි ච්‌ඡෙරච්‌ඡරා, මසු මච්‌ඡෙරෙතිපි ධාතු.
තිකං අඤ්‌ඤාණෙ. මූහ වෙචිත්‌තෙ, මුය්‌හන්‌ති තෙන සම්‌පයුත්‌තධම්‌මා, සයං වා මුය්‌හති, මුය්‌හනමත්‌තමෙව වා තන්‌ති මොහො. විද ඤාණෙ, න විදතීති අවිජ්‌ජා. න විජානාතීති අඤ්‌ඤාණං. තිකං මානෙ. භූතෙනාභූතෙන වා පරතො උක්‌කංසකප්‌පනෙන චෙතසො උන්‌නති මානො, යථා ‘‘සූරො අත්‌ථවාහ’මස්‌මි සීලවා බුද්‌ධිසම්‌පන්‌නො’’ති [අවෙහි භලවා අස්‌මි, සීලවා බුද්‌ධිසංයුතො (චින්‌තාමණිටීකා 7.22)]. මාන පූජායං, චුරාදි, අ. ධාරණත්‌ථො ධාධාතු, කරොත්‍යත්‌ථෙ විපුබ්‌බො, සෙය්‍යාදිභාවෙ අත්‌තානං විදධාති යාය සා විධා, තීසු. උද්‌ධං නමති යාය සා උන්‌නති, ඉත්‌ථියන්‌ති.
169. ද්‌වයං උද්‌ධච්‌චෙ. හන ගතියං, උද්‌ධං උද්‌ධං හනති ගච්‌ඡතීති උද්‌ධතො, තො, හනස්‌ස ධො, අසරූපද්‌විත්‌තං, චිත්‌තං, උද්‌ධතස්‌ස භාවො උද්‌ධච්‌චං. ධාව ගතියං, උද්‌ධං ධාවති චිත්‌තමෙතෙනාති උද්‌ධවං, අ, රස්‌සො.
තාපාදිපඤ්‌චකං කුක්‌කුච්‌චෙ. තප, ධුප සන්‌තාපෙ, තපති චිත්‌තමෙතෙනාති තාපො, ණො. කුච්‌ඡිතං කරොතීති කුක්‌කුතං, චිත්‌තං, තංසමඞ්‌ගී වා, තස්‌ස භාවො කුක්‌කුච්‌චං. පච්‌ඡා තපති එතෙනාති පච්‌ඡාතාපො. අනු පච්‌ඡා තපති යෙන සො අනුතාපො. සර ගතියං, විරූපෙන පති පුනප්‌පුනං සරති චිත්‌තමෙතෙනාති විප්‌පටිසාරො, තස්‌ස ටො.
170. පජ්‌ජං විචිකිච්‌ඡායං. ලිඛ ලෙඛනෙ, මනං විලෙඛති ද්‌විධාකරණවසෙනාති මනොවිලෙඛො. දිහ උපචයෙ. ඉධ පන සංපුබ්‌බත්‌තා සංසයෙ, කරණෙ ණො. සී සයෙ, ඉධ සංපුබ්‌බත්‌තා කඞ්‌ඛායං, සබ්‌බත්‍රෙවං. ‘‘කථමිද’’මිති කථයති යාය සා කථංකථා. කිත රොගාපනයනෙ, ඡපච්‌චයො, ද්‌විත්‌තාදි, විගතා චිකිච්‌ඡා ඤාණප්‌පටිකාරො එතායාති විචිකිච්‌ඡා. ඉල ගතිකම්‌පනෙසු, ද්‌විධා ඉලති චිත්‌තමෙතෙනාති ද්‌වෙළ්‌හකං, හපච්‌චයො, සකත්‌ථෙ කො ච. කඞ්‌ඛ විචිකිච්‌ඡායං, අ, ඉත්‌ථියං. සඞ්‌ක සඞ්‌කායං. විවිධෙනාකාරෙන මඤ්‌ඤති යස්‌මා, සා විමති. මන ඤාණෙ, ඉත්‌ථියන්‌ති.
171. තිකං නීචපකතිදොසසම්‌භූතරූපිස්‌සරියාදිනිමිත්‌තිකෙ මදෙ, යස්‌මිං සති උත්‌තරදානසාදරොලොකනාදිවිමුඛො පුරිසො ජායතෙ. මදොප්‍යත්‍ර ‘‘කත්‌ථූරීගබ්‌බරෙතෙසු, මදොහස්‌සෙභදානෙසූ’’ති [කත්‌තරි ගබ්‌භරෙතෙසු, මදො පුරිසමානෙසූති (නිස්‌සය)] රභසො. ගබ්‌බ මානෙ, චුරාදි, අ, අථ වා ගර සෙචනෙ, බො. මාන පූජායං, විසෙසතො මානෙතීති අභිමානො. අහංකාරෙ අහංසද්‌දො නිපාතො, අම්‌හසද්‌දොප්‍යත්‍ර, ‘‘අහ’’මිති අත්‌තානං කරොති යෙනාති අහංකාරො. ද්‌වයං චින්‌තායං. චින්‌ත චින්‌තායං, අ. ඣෙ චින්‌තායං, ඣායතෙ ඣානං, ද්‌වීසුපි භාවසාධනං, අ. විතක්‌කචින්‌තානං කො භෙදො? විතක්‌කො තාව වාචාය පුබ්‌බභාගප්‌පවත්‌තො, ‘‘පුබ්‌බෙව ඛො, ගහපති, විතක්‌කෙත්‌වා විචාරෙත්‌වා පච්‌ඡා වාචං භින්‌දතී’’ති [සං. නි. 4.348] හි වුත්‌තං. ඉතරා පන තස්‌සා අපුබ්‌බභාගප්‌පවත්‌තාපීති අයමෙතාසං විසෙසො. අථ වා විතක්‌කො පකිණ්‌ණකපරියාපන්‌නො එකො චෙතසිකධම්‌මො, ඉතරා පන සබ්‌බසාධාරණපරියාපන්‌නො මනසිකාරනාමකො එකො චෙතසිකධම්‌මොති අයමෙතාසං විසෙසො.
ද්‌වයං නිච්‌ඡයෙ. නය ගමනත්‌ථො දණ්‌ඩකො ධාතු, ආරම්‌මණං නිච්‌ඡිනන්‌තො නයතීති නිණ්‌ණයො, නස්‌ස ණත්‌තං. අථ අධිමොක්‌ඛනිණ්‌ණයානං කො භෙදො? අධිමොක්‌ඛො ආරම්‌මණං අජ්‌ඣොගාහෙත්‌වා තිට්‌ඨති, නිණ්‌ණයො විනිච්‌ඡයමත්‌තමෙවාති අයමෙතෙසං විසෙසො. අථ වා අධිමොක්‌ඛො පසාදෙපි සම්‌භවති, ඉතරො පන න තථාති අයංප්‍යෙතෙසං භෙදො . තත්‍ර නිච්‌ඡයසද්‌දො ඉධාපි පවත්‌තතීති ද්‌වීසුපි වුත්‌තො.
පාදෙන අභ්‍යුපගමස්‌ස නාමානි. පතිපුබ්‌බො ජානාති අභ්‍යුපගමෙ, ඉත්‌ථියං අ, පටිඤ්‌ඤා. තථා සුණොති ච, අ, පටිස්‌සවො, ද්‌වීසුපි භාවසාධනං. සංවිදා’ගූ, පටිඤ්‌ඤානං, නියමො, අස්‌සවො, සංසවො, අඞ්‌ගීකාරො, අභ්‍යුපගමො, සමාධිඉච්‌චාදීනිපි අභ්‍යුපගමස්‌ස නාමානි [අමර 5.5].
172. ඡහි පදෙහි අනාදරස්‌ස නාමානි. මාන පූජායං, චුරාදි, මන ඤාණෙ වා, හෙට්‌ඨා කත්‌වා ජානනං අවමානං, භාවෙ යු. යො යෙනානාදරිතො, ස තතො අවස්‌සමෙව කායවචීමනානං අඤ්‌ඤතරෙනාවධීයතෙති අනාදරෙපි බ්‍යවධානාභිචාරතො තිරසද්‌දො අන්‌තරධානෙ වත්‌තමානො සම්‌බජ්‌ඣතෙති තිරොධානකරණං තිරක්‌කාරො. පරි පරාපුබ්‌බො භූධාතු අවඤ්‌ඤාණෙ, අවපුබ්‌බො ජානාති ච, සබ්‌බත්‍ර භාවෙ ණො, අ ච. දර ආදරෙ, ආදරො සක්‌කාරො, තබ්‌බිපරීතො අනාදරො. පරාභවනං පරාභවො. අවජානනං අවඤ්‌ඤා.
ද්‌වයං උම්‌මාදෙ. චිත්‌තස්‌ස විබ්‌භමො භන්‌ති උම්‌මාදො. මද උම්‌මාදෙ, උග්‌ගතෙහි, උම්‌මග්‌ගසණ්‌ඨිතෙහි වා දොසෙහි මදනං උම්‌මාදො.
173. ස්‌නෙහන්‌තං ස්‌නෙහෙ. පියස්‌ස භාවො පෙමං, ඉමො, පියස්‌ස පත්‌තං, පීනයතීති වාපී, පිනො භාවො පෙමං, ඉමො. සිනිහ, ස්‌නිහ පීතියං, භාවෙ ණො. ද්‌වයං මුච්‌ඡායං. පීළ විබාධායං, චිත්‌තස්‌ස පීළා චිත්‌තපීළා, විගතා නීලාදිසඤ්‌ජානනලක්‌ඛණා සඤ්‌ඤා එතස්‌මාති විසඤ්‌ඤී, තස්‌ස භාවො විසඤ්‌ඤිතා.
ද්‌වයං පමාදෙ. යෙන සක්‌කො සමානො සයං කත්‌තබ්‌බං න කරොති, සො පමාදො, මද පමාදෙ පපුබ්‌බො, පමජ්‌ජනං පමාදො, ණො. සජ විසජ්‌ජනාලිඞ්‌ගනනිම්‌මානෙසු. සතියා විසජ්‌ජනං සතිවොසග්‌ගො, ඉස්‌ස ඔ. අපුබ්‌බවත්‌ථුපරික්‌ඛාතිසයෙ කොතූහලාදිද්‌වයං. තුජ හිංසායං, කුං පාපං තොජතීති කොතූහලං, අලො, වණ්‌ණවිකාරො ච. තුල නික්‌කසෙ, කුං පාපං තුලයතීති කුතූහලං, අ, හකාරවණ්‌ණාගමො. කොතුකං, කුතුකඤ්‌ච එතෙසං පරියායානි.
174. විලාසාදයො ක්‍රියා චෙට්‌ඨා, කිංවිසිට්‌ඨා? සා ක්‍රියා නාරිසිඞ්‌ගාරභාවජා ඉත්‌ථීනං රතිභාවජා, යා හාවසද්‌දෙනොච්‌චන්‌තෙ. හුයන්‌තෙ රාගිනො අත්‍රාති හාවො, හු හවනෙ, ණො. ආදිනා විච්‌ඡිත්‌තිපභුතීනං ගහණං, තථා හි වුත්‌තං නාටකරතනකොසෙ –
මොට්‌ටායිතං කුට්‌ටමිතං, විබ්‌බොකො ලලිතං තථා.
විකතඤ්‌චෙති විඤ්‌ඤෙය්‍යා, දස ථීනං [ථීනං චෙට්‌ඨා (ක.)] සභාවජා;
හාවො ච හෙලා වික්‌ඛෙප-සම්‌මූළ්‌හමදකපණ්‍ය’’න්‌ති.
තත්‍ර පියසමීපගමනෙ යො ඨානාසනගමනවිලොකිතෙසු විකාරො, අකස්‌මා ච කොධමිහිතචමක්‌කාරමුඛවිකූණනං, සො විලාසො, විපුබ්‌බා ලසධාතුම්‌හා ණො. සුකුමාරවිධානෙන භමුකනෙත්‌තාදික්‍රියාසචිවකරචරණඞ්‌ගවින්‍යාසො ලලිතං, ලල විලාසෙ, තො. අලද්‌ධපියසමාගමෙන කුචිත්‌තවිනොදනත්‌ථං පියස්‌ස යා වෙසගතිදිට්‌ඨිහසිතභණිතෙහානුකති කරීයතෙ, සා ලීලා, ලල විලාසෙ, ලල උපසෙවායන්‌ති වා ධාත්‌වත්‌ථො, අ. සුරතෙ පවඩ්‌ඪෙච්‌ඡා හෙළා, හෙලා වා, හිල හාවකරණෙ, අ. මදරාගහස්‌සජනිතො විපරියාසො විබ්‌භමො. ආභරණවිලෙපනාදීනං කුතොචි පියාපරාධතො ඉස්‌සායානාදරෙන චත්‌තානං සඛීනං පයතනෙන වාරණං විච්‌ඡිත්‌ති, ඡිදි ද්‌වෙධාකරණෙ,ති. පියෙන දත්‌තං පීතිනිබන්‌ධනං ස්‌වප්‌පමපි භූසනං විච්‌ඡිත්‌තීත්‍යඤ්‌ඤෙ. කිලකිඤ්‌චිතාදයො නාටකසත්‌ථානුසාරතො [බ්‍යාඛ්‍යාසුධාටීකාටීප්‌පණෙ] ඤෙය්‍යා.
175. තිකං හසිතෙ. හස හසනෙ, සබ්‌බත්‍ර භාවසාධනං. සො හාසො මන්‌දො සමානො මිහිතං, සිතඤ්‌චුච්‌චතෙ. මිහ ඊසංහසනෙ. මන්‌දස්‌සිතං ම්‌හිතන්‌තිපි පාඨො, ම්‌හි ඊසංහසනෙතිපි ධාතු, ම්‌හිස්‌ස, මිහිස්‌ස වා ස්‍යාදෙසො, සිතං. සබ්‌බත්‍ර භාවෙ තො.
ඊසංඵුල්‌ලිතදන්‌තෙහි, කටාක්‌ඛෙහි සොට්‌ඨවෙහි ච;
අලක්‌ඛිතද්‌විජද්‌වාරං, සිතමිච්‌ඡන්‌ති සූරයො [චින්‌තාමණිටීකා 7.34].
ද්‌වයං මහාහසිතෙ. අට ගතියං, දූරගාමිහාසො අටහාසො, අතික්‌කන්‌තො වා හාසො අටහාසො, තස්‌ස ටො, ඉකාරස්‌සත්‌තඤ්‌ච. සිතාතිහසිතානං අන්‌තරාළිකං විහසිතං.
ආකුඤ්‌චිතකපොල’ක්‌ඛං, සස්‌සනං නිස්‌සනං තථා;
පත්‌ථාවොත්‌ථං සානුරාගං, ආහු විහසිතං බුධා [චින්‌තාමණිටීකා 7.35].
ද්‌වයං ලොමුග්‌ගමෙ. රොමානං අඤ්‌චනං රොමඤ්‌චො, අඤ්‌ච ගමනෙ, ණො. ලොමානං හංසනං උද්‌ධග්‌ගභාවො ලොමහංසනො.
176. පරිහාසාදිඡක්‌කං වල්‌ලභාදීනං පරිහාසෙ. පරිහසන්‌ත්‍යත්‍රාති පරිහාසො, ණො, පරිභවිතුකාමෙන හාසොති වා පරිහාසො. දු පරිහාසෙ, දු අනාදරෙති වා ධාතු, අ, දව දාහෙති වා ධාතු. ඛිඩ කීළායං, ඛිඩ්‌ඩා, ඛිද්‌දාතිපි පාඨො, අථ වා ඛං තුච්‌ඡං ඉඩ්‌ඩා වාචා, සා එත්‌ථාති ඛිඩ්‌ඩා. කීළ පීතියකීළනෙසු, කීළ විහාරෙති වා, කීළනං කෙළි කීළා ච කීළිතඤ්‌ච. පරිහාසාදිඡක්‌කෙසුපි අධිකරණසාධනම්‌පි ආචරියා වදන්‌ති.
තිකං නිද්‌දායං. නිපුබ්‌බො දා සුපනෙ, අ. සුප සයෙ, ඉනො, සුපිනං. අ, සොප්‌පං. අච්‌චන්‌තපරිස්‌සමාදිකාරණා සබ්‌බඞ්‌ගනිමීලනං මිද්‌ධං. මුච්‌ඡාපායං මිද්‌ධං. මිද කාරියක්‌ඛමනෙ, තො. මෙධයති වා මිද්‌ධං, අකම්‌මඤ්‌ඤභාවෙන විහිං සතීත්‍යත්‌ථො, කම්‌පනත්‌ථො චලධාතු මුච්‌ඡාපායෙ පපුබ්‌බො. අක්‌ඛිදලානං පචලභාවෙන අයති පවත්‌තතීති පචලායිකා, ණ්‌වු, අස්‌සිත්‌තං.
177-178. කෙතවන්‌තං කූටෙ. කරණං කති, නින්‌දිතා කති නිකති. අට ගමනෙ, කුච්‌ඡිතෙනාකාරෙන අටතීති කූටං. කුට ඡෙදනෙති වා ධාතු [සද්‌දනීතිධාතුමාලායං පන ‘‘කූට අප්‌පසාදෙ’’ති ධාතුනා සාධිතං]. රභි බ්‍යාජෙ, බ්‍යාජො නාම කෙතවං. සඨ කෙතවෙ, සඨං, සඨයති න සම්‌මා භාසති යෙනාති වා සඨං. කිතවස්‌ස ධම්‌මො කෙතවං, කිතවො නාම ජූතකාරො, චොරො වා, කිත නිවාසෙ, අවො. කපටො, බ්‍යාජො, උපධි, කුසති ඉච්‌චාදීනිපි කෙතවස්‌ස නාමානි.
සත්‌තකං සභාවෙ. භවනං භාවො, සස්‌ස අත්‌තනො, සන්‌තො වා සංවිජ්‌ජමානො භාවො සභාවො. සජ විසජ්‌ජනාලිඞ්‌ගනනිම්‌මානෙසු, නත්‌ථි විසජ්‌ජනමෙතස්‌සාති නිස්‌සග්‌ගො. රූප පකාසනෙ, සංවිජ්‌ජමානං රූපං සරූපං. කරණං භවනං කති, පඨමං කති පකති. යථා පඨමකාලෙ සම්‌භූතා, තථෙව සබ්‌බදාපීත්‍යත්‌ථො. සීල සමාධිම්‌හි, සමාධි නියමො. ලක්‌ඛ දස්‌සනඞ්‌කෙසු, තථෙව ලක්‌ඛිතබ්‌බන්‌ති ලක්‌ඛණං, යු. තථෙව භවතීති භාවො.
ද්‌වයං උස්‌සවෙ. උස දාහෙ. කං උසවන්‌ති උග්‌ගිරයන්‌ත්‍යත්‍රාති උස්‌සවො, නානාසමිද්‌ධීහි සවන්‌ති එත්‌ථාති වා උස්‌සවො. ඡි ඡෙදනෙ, ඡින්‌දති සොකමෙත්‌ථාති ඡණො. යු. ඉස්‌ස ලොපො. සොකං, පාපඤ්‌ච ඡින්‌දන්‌තා අණන්‌ති සද්‌දායන්‌ති එත්‌ථාති වා ඡණො. ඡි ඡෙදනෙ. අණ සද්‌දත්‌ථො දණ්‌ඩකො ධාතු.
179. යථා සස්‌නෙහං පකතිතිලතෙලාදිස්‌නෙහසහිතං දීපකං පජ්‌ජොතං ධාරෙන්‌තො ජන්‌තු නරො අත්‍යන්‌ධකාරගබ්‌භාදීස්‌වපි ඨිතානි ඛුද්‌දකාන්‍යත්‌ථජාතානි අතිසුඛුමානිපි නානාදබ්‌බසමූහානි සුඛංව සම්‌පස්‌සති, තථා සස්‌නෙහං බුද්‌ධපරියායාදිඅනෙකපරියායස්‌නෙහසහිතං ඉමං අභිධානප්‌පදීපිකං ගන්‌ථං උග්‌ගහණධාරණාදිනා ධාරෙන්‌තො ජන්‌තු සොතුජනො ඛුද්‌දකානි අත්‌ථජාතානි නානාසත්‌ථෙසු ආගතානි අතිගම්‌භීරානි අත්‌ථජාතානි සුඛං සම්‌පස්‌සතීති යොජනා.
ඉති සකලබ්‍යාකරණමහාවනාසඞ්‌ගඤාණචාරිනා කවිකුඤ්‌ජරකෙසරිනා සිරිමහාචතුරඞ්‌ගබලෙන මහාමච්‌චෙන විරචිතායං අභිධානප්‌පදීපිකාවණ්‌ණනායං සග්‌ගකණ්‌ඩවණ්‌ණනා සමත්‌තා.
සග්‌ගකණ්‌ඩවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
No comments:
Post a Comment