නමො තස්‌ස භගවතො අරහතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස
මොග්‌ගල්‌ලාන පඤ්‌චිකා ටීකා
සාරත්‌ථවිලාසිනීනාම
පඤ්‌චිකාටීකා
පණාමාදිකථා
පඤ්‌ඤාවිසුද්‌ධරතනානයනෙකහෙතු;
තං ධම්‌මරාජමමලුජ්‌ජලකිත්‌තිමාලං,
සාමොදමාදරමයෙ හදයෙ නිධාය.
ලද්‌ධම්‌මහොදය මහාදය (සම්‌පසාදා) [ජපසො (පොත්‌ථකෙ)],
සක්‌කා(දි) සක්‌කතගුණං රතන (ද්‌වයඤ්‌ච) [ත්‌තයතා (පොත්‌ථකෙ)];
(යාපඤ්‌චිකා) ගුරුවරප්‌ප(භවාත්‍යගාහා) [හපා ත්‍ය ගායා (පොත්‌ථකෙ)],
තං සාධු සිස්‌සජන මජ්‌ජවගාහ යාම.
ජයතීහ මහාපඤ්‌ඤො, සො මොග්‌ගල්‌ලායනො මුනි;
යස්‌ස සාධුගුණුබ්‌භූත,කිත්‌ති සබ්‌බත්‌ථ පත්‌ථටා.
ඉච්‌චෙව මනවසෙස මත්‌තනො භයාද්‍යූපද්‌දවොපඝාභකරසාමත්‌ථිය යොගෙන සකලජ්‌ඣත්‌තිකබාහියන්‌තරාය නිවාරණ මධිප්‌පෙතසිද්‌ධි විසෙස මභිකඞ්‌ඛිය රතනත්‌තය විසයභූතං තංසාධනෙ කන්‌තනිදාන භූතස්‌ස ආලොකියයාතිසයගුණවිසෙසයුත්‌තස්‌ස මහතො ප්‍යතිමහනීයස්‌ස රතනත්‌තයස්‌ස සප්‌පසාදානුරූපං පූජාවිසයං තදනුස්‌ස(රණං කත්‌වා) ගුරුසන්‌නියොගමනුට්‌ඨාතුං–
කින්‌තෙහි පාදසුස්‌සූසා, යෙසං නත්‌ථි ගුරූනිහ;
යෙ තප්‌පාදරජොකිණ්‌ණා, තෙව සාධූ විවෙකිනොති.
වචනතො අත්‌තනො ගුරුපූජා පුරස්‌සරං පඤ්‌චිකාවිවරණං පථි’යා පඤ්‌චිකා’තිආදිනා කතපටිඤ්‌ඤත්‌තා සම්‌පති මහාදයොතිආදිනො ගන්‌ථස්‌ස සාධුජනවණ්‌ණනං වණ්‌ණනමාරභිස්‌සාම.
නනු ච වුත්‌තිගන්‌ථස්‌ස වණ්‌ණනායං කතාභිනිවෙසො-යමාචරියොති කථමිහානධිකතෙ මහාදයොතිආදිකෙ පටිපන්‌නොති රතනත්‌තප්‌පණාමගන්‌ථකත්‌තුගන්‌ථනිස්‌සයගන්‌ථාරම්‌භඵලඅභිධෙය්‍යසඞ්‌ඛාත- පයොජනසොතුජනසමුස්‌සාහනානං සන්‌දස්‌සනත්‌ථං. තත්‌ථ රතනත්‌තයප්‌පණාම කරණං අන්‌තරායකරාපුඤ්‌ඤවිඝාතකරපුඤ්‌ඤවිසෙසුප්‌පාදනෙන කත්‌තු මිච්‌ඡිතස්‌ස ගන්‌ථස්‌ස අනන්‌තරායෙනං පරිසමාපනත්‌ථං. වචීපණාමො පනෙත්‌ථ සොතූනම්‌පි යථාවුත්‌තත්‌ථනිප්‌ඵාදනකො ආචරියෙනාප්‍යය මත්‌ථො දස්‌සිතොයෙව’තත්‌ථ රතනත්‌තයප්‌පණාමසන්‌දස්‌සන’න්‌තිආදිනා, වාචසිකසත්‌ථාධිකාරතොපි වචීපණාමොති කායප්‌පණාමො මනොපණාමො ච. න කතො, ගන්‌ථකත්‌තුසන්‌දස්‌සනං ගන්‌ථස්‌ස පමාණ භාවවිභාවනත්‌ථං, ගන්‌ථනිස්‌සයසන්‌දස්‌සනං අත්‌තනියභාවසන්‌ධස්‌සනෙන තබ්‌බිසුද්‌ධිදස්‌සනත්‌ථං, ගන්‌ථාරම්‌භඵලදස්‌සනං තප්‌පටික්‌ඛෙපකජනනිසෙධාය, අභිධෙය්‍යසඞ්‌ඛාතයයොජනසන්‌දස්‌සනං වීමංසාපුබ්‌බකාරීනං පයොජනො පාලම්‌භපුබ්‌බිකා සත්‌ථෙ පවත්‌තතීති සොතුජනසමුස්‌සාහනං (කත්‌වා) ආදරෙන ගන්‌ථෙ පවත්‌තනත්‌ථං, යදාහු –
සබ්‌බස්‌සෙව හි සත්‌ථස්‌ස, කම්‌මස්‌සාපි ච කස්‌සචි;
කෙනෙතං ගය්‌හතෙ තාව, යාව-වුත්‌තම්‌පයොජනංති.
සිද්‌ධප්‌පයොජනං සිද්‌ධ,සම්‌බන්‌ධං සොතුමිච්‌ඡති;
සොතාදො තෙන වත්‌තබ්‌බො, සම්‌බන්‌ධො සප්‌පයොජනොති.
තත්‍රෙදමුත්‌තරං–
සත්‌තං පයොජනඤ්‌චෙව, උභො සම්‌බන්‌ධනිස්‌සයා;
තං වුත්‌තන්‌තොගධත්‌තා න, භින්‌නො වුත්‌තො පයොජනාති.
පයොජනප්‌පයොජනම්‌පන සාමත්‌ථියලද්‌ධබ්‌බං සයමාචරියෙන ‘‘කො පන සද්‌දලක්‌ඛණස්‌ස අජානනෙ දොසො’’තිආදිනා වුත්‌තනයෙන විඤ්‌ඤාතබ්‌බං.
තත්‌ථ‘මහාදයො’ත්‍යාදිනා ගාථාද්‌වයෙන රතනත්‌තයපණාමො දස්‌සිතො, ‘යො ඉද්‌ධිමන්‌තෙසූ’තිආදිනා ගන්‌ථකත්‌තා, ‘සද්‌දසත්‌ථ’න්‌තිආදිනා ගන්‌ථනිස්‌සයො, ‘සඞ්‌ඛෙපනයෙනා’තිච ‘සාරභූතං විපුලත්‌ථගා හිං අනාකුල’න්‌ති ච ඉමෙහි ගන්‌ථාරම්‌භඵලං සොතුජනසමුස්‌සාහනඤ්‌ච, අභිධෙය්‍යසඞ්‌ඛාතප්‌පයොජනම්‌පන‘සංවණ්‌ණන’න්‌ති ඉමිනා දස්‌සිතං අන්‌වත්‌ථ බ්‍යපදෙසෙන සංවණ්‌ණීයති විවරිත්‌වා විත්‌ථාරෙත්‌වා කථීයති අත්‌ථො එතායාති සංවණ්‌ණනාභි කත්‌වා, තම්‌පන විවරිත්‌වා කථනං සද්‌දානුසාසනසත්‌ථසන්‌නිස්‌සයත්‌තා අභිධෙය්‍යො නාම සමුදිතෙන සත්‌ථෙන වචනීයත්‌ථො තං [වචනීයත්‌ථොති (පොත්‌ථකෙ)] වුත්‌තසද්‌දානුසිට්‌ඨිසඞ්‌ඛාතපයොජනමෙවාති අයමෙත්‌ථ සමුදායත්‌ථො.
අයම්‌පනෙත්‌ථ අවයවත්‌ථො-යොති අනියමවචනං ධම්‌මරාජසද්‌දා පෙක්‌ඛාය චෙත්‌ථ පුල්‌ලිඞ්‌ගතා, තෙනෙත්‌ථ වුච්‌චමානගුණවිසෙසා ධාරපුග්‌ගලවිසෙසනිදස්‌සනං, දයති දුක්‌ඛං අපනෙත්‌වා පරෙසං සුඛං දදාති, දයීයති වා සප්‌පුරිසෙහි ගමිය(ති ස) සන්‌තානෙ පවත්‌තීයති, දයති වා පරදුක්‌ඛං හිංසති, දයති වා පරදුක්‌ඛං ගණ්‌හාති තංවසෙන අත්‌තනො හදයඛෙදං කරොතීති දයා, ‘‘දය=දානගති හිංසාදානෙසු’’ ඉච්‌චස්‌මා ‘‘ඉත්‌ථියමණත්‌තිකයක්‍යාචෙ’’ති (5-49) අප්‌පච්‌චයො, විසයමහන්‌තතාය මහතී පසත්‌ථා වා දයා අස්‌සාති මහාදයො, විසෙසන සමාසෙ ‘‘සද්‌ධාදිත්‌ව’’ (4-84) වක්‌ඛමානපාරමිතාසම්‌භරණදුක්‌ඛානුභව නානමිදං හෙතුවචනං, කම්‌මකිලෙසෙහි ජනිතාති ජනා සත්‌තලොකො, ඉමිනා ඛීණාසවාපි සඞ්‌ගය්‌හන්‌ති තෙසම්‌පි දිට්‌ඨධම්‌මිකසුඛවිහාරසඞ්‌ඛාත හිතස්‌ස දානතො, ජනානං සමූහො ජනතා තස්‌සා හිතාය අභිවඩ්‌ඪියා සකලවට්‌ට දුක්‌ඛනිස්‌සටනිබ්‌බානසුඛභාගියකරණායාති වුත්‌තං හොති, අස්‌සච’සම්‌පූරය’න්‌ති ඉමිනා’දුක්‌ඛමනුභවී’ති ඉමිනා ච සම්‌බන්‌ධො, සම්‌බොධීති එත්‌ථ සංසද්‌දො සාමන්‌ති ඉමමත්‌ථං දීපෙති, තස්‌මා සංසයමෙව අනඤ්‌ඤබොධිතො හුත්‌වා චත්‌තාරි සච්‌චානි බුජ්‌ඣති පටිවිජ්‌ඣති එතායාති සම්‌බොධි, සංපුබ්‌බා බුධධාතුතො ‘‘ඉ’’ඉති ණ්‌වාදි (කො) ඉප්‌පච්‌චයො, සවාසනසකලසංකිලෙසප්‌පහායකං භගවතො අරහත්‌තමග්‌ගඤ්‌ඤාණං සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණන්‌තිපි වදන්‌ති, සම්‌පාපයතීති සම්‌පාපකං, සම්‌බොධියා සම්‌පාපකන්‌ති ඡට්‌ඨීසමාසො, කින්‌ති ධම්‌මජාතං ධම්‌මසද්‌දෙනෙත්‌ථ පාරමිධම්‌මා පඤ්‌චමහාපරිච්‌චාගාදයො ච අධිප්‌පෙතා, තෙපි හි අත්‌තානං ධාරෙන්‌තං ධාරෙන්‌ති සම්‌බොධි සම්‌පාපනසාමත්‌ථියයොගෙන පරෙපි ධාරෙන්‌ති නාමාති ධම්‌මාති වුච්‌චන්‌ති, ‘ධර=ධාරණෙ’ඉච්‌චස්‌මා ඛීසු, වියාදිසුත්‌තෙන ණ්‌වාදි(කො) මප්‌පච්‌චයො, ධම්‌මානංජාතං, ධම්‌මාඑවවා ජාතං, සම්‌බොධිසම්‌පාපකඤ්‌ච තං ධම්‌මජාතං චෙති විසෙසනසමාසො, ‘සම්‌පූරය’න්‌ති මස්‌සෙතං කම්‌මං, සම්‌පූරයන්‌ති පයොගසම්‌පත්‌තියොගා දීපඞ්‌කර (පාද)මූලෙ හත්‌ථොපගතම්‌පි නිබ්‌බානම්‌පහාය යථාවුත්‌තකරුණාගුණයොගසීතලීභූතහදයතාය ‘‘කථන්‌නාමෙතෙ අච්‌චන්‌ත දුස්‌සහවට්‌ටදුක්‌ඛොපගතෙ සත්‌තෙ තංමහාදුක්‌ඛා මොචෙස්‌සාමී’’ති වට්‌ටදුක්‌ඛනිස්‌සරණෙකහෙතුතාය සම්‌මා පූරෙන්‌තො වඩ්‌ඪෙන්‌තො වුඩ්‌ඪිං විරූළ්‌හං වෙපුල්‌ලං ගමෙන්‌තොති වුත්‌තං හොති, හෙතුයෙවෙදමපි දුක්‌ඛානුභවනස්‌ස, මහාදයතා පනස්‌ස පරම්‌පරහෙතු, දුට්‌ඨු ඛනති කායිකං අස්‌සාදන්‌ති’දුපුබ්‌බා ඛනිස්‌මා’ ‘‘ක්‌වී’’ති (5-4) ක්‌වි, දුක්‌ඛං කායිකදුක්‌ඛ වෙදනා, කීදිසන්‌ති ආහ-’අනන්‌තරූප’න්‌ති, සභාවවචනො යං රූපසද්‌දො ‘‘පියරූප’’න්‌තිආදීසුවිය, තෙ ච දුක්‌ඛසභාවා (අනන්‌තා) අනන්‌තකාරණානං වසෙන, තස්‌මා අනන්‌තං රූපං සභාවො අස්‌සාති අනන්‌තරූපං, තං දුක්‌ඛං අනුභවී වින්‌දී, කිමිවාති ආහ-‘සුඛං වා’ති, සුට්‌ඨු ඛනති කායිකං ආබාධන්‌ති සුඛං, ඉවසද්‌දො සධම්‌මත්‌තසඞ්‌ඛාතොපමාජොතකො, සධම්‌මත්‌තඤ්‌හි උපමා, වුත්‌තඤ්‌හි ‘‘උපමානොපමෙය්‍යානං, සධම්‌මත්‌තං සියො පමා’’ති, කිං වුත්‌තං හොති ‘‘අනිට්‌ඨානුභවනසභාවායාපි දුක්‌ඛවෙදනාය අනුභවනසභාවසාමඤ්‌ඤෙන අජ්‌ඣාසයසම්‌පත්‌තිවිසෙසයොගා මහාකාරුණිකස්‌ස සුඛෙන සදිසතාපත්‌තිහොතීති දුක්‌ඛම්‌පි සමානං තං සුඛමිව වින්‌දී’’ති. කථමඤ්‌ඤථා වට්‌ටදුක්‌ඛතො සකලලොකස්‌ස සමුද්‌ධරණං සියාති, අථවා සුඛමිව සුඛං වින්‌දන්‌තො විය අනඤ්‌ඤවින්‌දියමපි තාදිසං දුක්‌ඛං සකලලොකහිතාව හිතමනතාය වින්‌දීති අත්‌ථො, තෙනාහ ‘අඛින්‌නරූපො’ති, අඛින්‌නං පරිස්‌සමමප්‌පත්‌තං රූපං සභාවො අස්‌සාති විග්‌ගහො.
තං ධම්‌මරාජන්‌ති යොති අනියමනිද්‌දිට්‌ඨස්‌ස වුත්‌තගුණවිසෙසාධාර පුග්‌ගලස්‌සනියමනවචනං, ධම්‌මෙන රාජති නො අධම්‌මෙනාති වා, අත්‌තනා පටිවිද්‌ධස්‌ස සාමිභාවෙන ධම්‌මස්‌ස රාජා සාමීති වා, අත්‌තනා පටිවිජ්‌ඣියමානෙ ධම්‌මෙ පටිවිජ්‌ඣන්‌තොව තත්‌ථ රාජති දිප්‌පතීති වා, පරූපකාරවසෙන තදත්‌ථායෙව පටිපන්‌නත්‌තා පරෙසං ධම්‌මං රාජෙති පකාසෙතීති වා ධම්‌මරාජා, තං ධම්‌මරාජං නමිත්‌වාති සම්‌බන්‌ධො, නමස්‌සිත්‌වාති අත්‌ථො, කීදිසන්‌ති ආහ-‘ජිතමාරවීරං සුධන්‌ත සොවණ්‌ණනිභ’න්‌ති. තත්‌ථ මාරො ච සො වීරොචාති මාරවීරො ජිතො විද්‌තෙධස්‌තබලො මාරවීරො නාති ජිතමාරවීරො, තං, කිඤ්‌චාපි දෙවපුත්‌තකිලෙසාභිසඞ්‌ඛාරමච්‌චුක්‌ඛන්‌ධ මාරා-නෙන ජිතා එව, තථාපි වීරසද්‌දසන්‌නිධානෙන දෙවපුත්‌තමාරෙ ගහිතෙ තංවිජයා අඤ්‌ඤෙපි ජිතා එව නාම හොන්‌තීති විඤ්‌ඤෙය්‍යං, සුට්‌ඨු ධන්‌තං ධමිතං උද්‌ධරිතං සුධන්‌තං, සුවණ්‌ණමෙව සොවණ්‌ණං, සුධන්‌ත ච තං සොවණ්‌ණඤ්‌ච, තස්‌සෙව නිභා සොභා අස්‌සෙති සමාසො, අථවා සුධන්‌තඤ්‌ච තං සුවණ්‌ණං චෙති සමාසෙ තස්‌සිදන්‌ති ‘‘ණො’’ති (4-34) ණප්‌පච්‌චයෙ ‘‘මජ්‌ඣෙ’’ති (4-126) මජ්‌ඣවුද්‌ධියං සුධන්‌තසොවණ්‌ණං පටිමාරූපං, තෙන නිභො සදිසො, තං.
එත්‌තාවතා ච –
හෙතු ඵලං පරත්‌ථො ච, සබ්‌බොපි ථුතිසඞ්‌ගහො;
හෙතු සම්‌බොධිතො, පුබ්‌බෙව, යමඤ්‌ඤං තතොපරීති.
වුත්‌තහෙතුඵලසත්‌තොපකාරවසෙන බුද්‌ධරතනස්‌ස ථුතිපුබ්‌බකම්‌පණාමං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි ධම්‌මරාජෙන තෙනාපි පූජනීයස්‌ස ධම්‌මරතනස්‌ස නිපච්‌චකාරං දස්‌සෙතුං‘ධම්‌මඤ්‌ච මොහන්‌ධතමප්‌පධංසි’න්‌ති ආහ, තත්‌ථ ච සද්‌දො ‘ධම්‌මඤ්‌ච නමිත්‌වා’ති [නමස්‌සිත්‌වා (පොත්‌ථකෙ)] නමස්‌සනක්‍රියාය ධම්‌මං සම්‌පිණ්‌ඩෙති, කිම්‌භූතන්‌ති ආහ, ‘මොහන්‌ධතමප්‌පධංසි’න්‌ති, මුය්‌හතීති මොහො=අඤ්‌ඤාණං, අන්‌ධයති සමත්‌ථචක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණපරිහානෙනාති අන්‌ධං, අන්‌ධඤ්‌ච තං තමඤ්‌චෙති අන්‌ධතමං=බාළ්‌හතිමිරං, මොහොයෙව තංසදිසතාය අන්‌ධතමන්‌ති මො හන්‌ධතමං, තං පධංසෙති පකාරෙන නාසෙති සීලෙනාති මොහන්‌ධතමප්‌පධංසී, පසද්‌දස්‌සපකාසනත්‌ථං හිත්‌වා පකාරත්‌ථස්‌සෙව ගහණතො පරියත්‌තියා සහ–
සොතාපත්‌තාදයො මග්‌ගා,චත්‌තාරො තප්‌ඵලානිච;
චත්‌තාරි අථ නිබ්‌බානං, ධම්‌මා ලොකුත්‌තරා නවාති.
වුත්‌තනවලොකුත්‌තරම්‌මො ගහිතාති විඤ්‌ඤාතබ්‌බං, අඤ්‌ඤථා අරහත්‌තමග්‌ගොව ගය්‌හෙය්‍ය, කස්‌මා පනෙත්‌ථ මොහස්‌සෙව පහානං වුත්‌තං, නෙතරෙසන්‌ති තම්‌මූලකත්‌තා සබ්‌බකිලෙසානං, තප්‌පහානස්‌මිඤ්‌හි වුච්‌චමානෙ තම්‌මුඛෙනෙතරෙසම්‌පි පහානං වුත්‌තමෙව හොතීති.
එවං ධම්‌මරතනස්‌ස නමක්‌කාරං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි තදාධාරභූතසඞ්‌ඝරතනං නමස්‌සිතුං ‘සඞ්‌ඝං තථා සඞ්‌ඝටිතං ගුණෙහී’ති වුත්‌තං, තත්‌ථ තථාසද්‌දො සමුච්‌චයෙ වා, වචොයුත්‌තියං වා, වචොයුත්‌තිපක්‌ඛෙ ච සද්‌දො ආනෙත්‌වා සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බො, කිලෙසාදයො සංහනති හිංසතීති සඞ්‌ඝො, සංපුබ්‌බතො හනතිස්‌මා ක්‌විම්‌හි ‘‘ක්‌විම්‌හි ඝොපරිපච්‌චසමො හී’’ති (5.100) හනස්‌ස ඝො, කිලෙසහිංසනඤ්‌චෙත්‌ථ තදඞ්‌ගාදිවසෙන ගහිතං, ගුණෙහීති සාමඤ්‌ඤනිද්‌දෙසතො සම්‌මුතිසඞ්‌ඝෙන සද්‌ධිං
චත්‌තාරො ච පටිපන්‌නා, චත්‌තාරො ච ඵලෙඨිතා;
එස සඞ්‌ඝො උජුභූතො, පඤ්‌ඤාසීලසමාහිතොති.
එවමනන්‌තරායෙන ගන්‌ථපරිසමාපනත්‌ථමනන්‌ත ගුණවිසිට්‌ඨලොකත්‌තයග්‌ගසීඛාමණිභූතස්‌ස රතනත්‌තයස්‌ස පණාමං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි ගන්‌ථ කත්‌තාදියථාවුත්‌තත්‌ථොපදස්‌සන පුබ්‌බඞ්‌ගමමත්‌තනා සමාරභිතබ්‌බං ගන්‌ථ කරණං පටිඤ්‌ඤාතුකාමො’යො ඉද්‌ධිමන්‌තෙසූ’තිආදිමාහ, තත්‌ථ ‘යො’ති ඉමස්‌ස ‘තන්‌නාමධෙය්‍යෙනා’ති ඉමිනා සම්‌බන්‌ධො, එතාය සත්‌තා ඉජ්‌ඣන්‌ති ඉද්‌ධා වුද්‌ධා උක්‌කංසගතා හොන්‌තීති ඉද්‌ධි=ඉද්‌ධිවිධාදයො ලොකියා ලොකුත්‌තරා ච සා එතෙසමත්‌ථීති ඉද්‌ධිමන්‌තො, තෙසු ඉද්‌ධිමන්‌තෙසු, ඉද්‌ධිමන්‌තානං මහාසාවකානං මජ්‌ඣෙති අත්‌ථො, මහත්‌තප්‌පත්‌තොති මහත්‌තං මහන්‌තභාවං ගතො, තන්‌නාමධෙය්‍යෙනාති තස්‌සෙව නාමධෙය්‍යමස්‌සාති තන්‌නාමධෙය්‍යො, තෙන, තපොධනෙනාති මුනිනා, කිං වුත්‌තං හොති- ‘‘එතදග්‌ගං භික්‌ඛවෙ මම සාවකානං භික්‌ඛූනං ඉද්‌ධිමන්‌තානං යදිදං මොග්‌ගල්‌ලානො’’ති භගවතා ඉද්‌ධිමන්‌තෙසු එතදග්‌ගෙ ඨපිතො මහාමොග්‌ගල්‌ලානත්‌ථෙරො නාම යො දුතියො අග්‌ගසාවකො… (තෙන සමානනාමධෙය්‍යෙනාති) තමපදිසන්‌තො-යමාචරියො අනුද්‌ධතභාවෙන උජුනාක්‌කමෙන නාමාදිකමවත්‌වා වඞ්‌කවුත්‌තියා අත්‌තනො මොග්‌ගල්‌ලානොති නාමං මහාසාමිට්‌ඨානන්‌තරප්‌පත්‌තිං කාලොචිතපඤ්‌ඤා වෙය්‍යත්‌තියං බුද්‌ධසාසනොපකාරිතාදිඤ්‌ච විභාවෙති. ‘යං රචිත’න්‌ති සම්‌බන්‌ධො, රචිතන්‌ති කතං, කින්‌ති ආහ සද්‌දසත්‌ථ’න්‌ති, සද්‌දසත්‌ථං නාම සුත්‌ත, සද්‌දලක්‌ඛණබ්‍යාකරණාද්‍යපරනාමධෙය්‍යං, සුත්‌තං(හි) ‘සද්‌දා (ලක්‌ඛීයන්‌ති) සාසීයන්‌ති අනුසාසීයන්‌ති පකතිප්‌පච්‌චයාදිවිභාගකප්‌පනාය එතෙනා’ති සද්‌දලක්‌ඛණන්‌ති ච ‘බ්‍යාකරීයන්‌ති සද්‌දනිප්‌ඵාදනවසෙන කථීයන්‌ති එතෙනා’ති බ්‍යාකරණන්‌ති ච වුච්‌චති, අපරම්‌පන වුත්‍යාදි තදුපකරණභාවෙන සද්‌දසත්‌ථං සද්‌දලක්‌ඛණං බ්‍යාකරණන්‌ති ච වුච්‌චතීති දට්‌ඨබ්‌බං, අනුනන්‌ති තබ්‌බිසෙසනං, අසෙසලක්‌ඛියොපසඞ්‌ගාහකභාවෙන වත්‌තබ්‌බස්‌සාපරස්‌සාභාවා සම්‌පුණ්‌ණන්‌ති අත්‌ථො, අථාති අනන්‌තරත්‌ථෙ නිපාතො, සද්‌දසත්‌ථරචනානන්‌තරන්‌ති අත්‌ථො, තස්‌සෙති සද්‌දසත්‌ථස්‌ස, වුත්‌ති ච සමාසා කතාති සම්‌බන්‌ධො, සුත්‌තං විවරීයති එතායාති වුත්‌ති, සමස්‌සතෙ සඞ්‌ඛිපීයතීති සමාසා.
තස්‌සාපීති වුත්‌තියාපි, සඞ්‌ගහෙත්‌වා සද්‌දවසෙන සඞ්‌කුචිතං විය කත්‌වා ඛිපනං සඞ්‌ඛෙපො, තස්‌ස නයො කමො සඞ්‌ඛෙපනයො, තෙන, භොවාති යො සද්‌දසත්‌ථස්‌ස වුත්‌තියා ච කත්‌තා සො එව, ඉදානි සුත්‌තවුත්‌තිරචනානන්‌තරමවසරප්‌පත්‌තෙ ඉමස්‌මිං කාලෙ, සමාරභෙය්‍ය සම්‌මා ආරම්‌භං කරෙය්‍ය බහුන්‌නං ක්‍රියාක්‌ඛණානමාදිභූතං ක්‍රියාක්‌ඛණමනුතිට්‌ඨෙය්‍ය, කින්‌ති සංවණ්‌ණනං, සංවණ්‌ණීයති අත්‌ථො එතායාති සංවණ්‌ණනා, පඤ්‌චීයති විපඤ්‌චීයති බ්‍යත්‌තී කරීයති වුත්‌ති අත්‌ථො එතායාති වා, තං පඤ්‌චයතීති වා ලද්‌ධනාමපඤ්‌චිකා, තං.
එවමත්‌තනා කරණීයසත්‌ථම්‌පටිජානිත්‌වා තදනන්‌තරං ‘‘ද්‌වෙ මෙ භික්‌ඛවෙ පච්‌චයා සම්‌මාදිට්‌ඨියා උප්‌පාදාය (කතමෙ ද්‌වෙ) පරතො ච ඝොසො (අජ්‌ඣත්‌තඤ්‌ච) යොනිසො මනසිකාරො’’ති වචනතො සම්‌මාසවනපටිබද්‌ධා සබ්‌බාපි සාසන (ප්‌පටි) සම්‌පත්‌තීති සාසනප්‌පටිපත්‌තියා බ්‍යාකරණස්‌ස මූලකාරණත්‌තා තං සවනෙ සාධුජනෙ නියොජෙන්‌තො ‘තං සාරභූත’න්‌තිආදිමාහ, තත්‌ථ තන්‌ති යසද්‌දවිරහෙපි අධිකතත්‌තා සංවණ්‌ණනං පරාමසති, තං සුණන්‌තූ’ති සම්‌බන්‌ධො, සාධූති සවනක්‍රියාවිසෙසනං, අත්‌ථානුරූපං බ්‍යඤ්‌ජනං, බ්‍යඤ්‌ජනානුරූපඤ්‌ච අත්‌ථංසල්‌ලක්‌ඛෙත්‌වා අනඤ්‌ඤමනා හුත්‌වා සක්‌කච්‌චං සුණන්‌තූති අත්‌ථො සුවණ්‌ණභාජනෙ නික්‌ඛිත්‌තසීහවසාවිය අවිනස්‌සමානං කත්‌වා හදයෙ ඨපනවසෙන, සක්‌කච්‌චසවනමෙව හි සොතූනමත්‌ථාවහං හොතීති, සන්‌තොති සවනක්‍රියාය කත්‌තාරො දස්‌සෙති, තථා සාතිසයබ්‍යාකරණං… තථාවිධා එව සප්‌පුරිසා සාධුකං සොතුකාමා හොන්‌තීති, කිම්‌භූතන්‌ති ආහ ‘සාරභූත’න්‌තිආදි, භූතසද්‌දො එත්‌ථ ‘‘භූතස්‌මිං පාචිත්‌තිය’න්‌තිආදීසු විය විජ්‌ජමානත්‌ථො, ඵෙග්‌ගුත්‌තාභාවෙන අපරිච්‌චජනීයතාය සාරො ථිරං සො අත්‌ථො බ්‍යඤ්‌ජනඤ්‌ච අස්‌සා අත්‌ථීති සාරා ච සා භූතාච, අථ වා ලොකියලොකුත්‌තරගුණාතිසයසාධනෙකසාධනභාවතො සෙට්‌ඨට්‌ඨෙන සාරඤ්‌ච සා භූතාචාති සාරභූතා, තං ගන්‌ථො යෙවෙත්‌ථ සඞ්‌ඛෙපිතො, අත්‌ථො පන නයග්‌ගාහිතතායපි සබ්‌බථා දස්‌සිතොයෙවාති විපුලං අත්‌ථං ගණ්‌හාතීති විපුලත්‌ථගාහී, තං, විධීයමානවණ්‌ණනාක්‌කමවිසෙසෙන බ්‍යාකුලස්‌ස වණ්‌ණනාක්‌කමස්‌ස නිරසනතො නත්‌ථි ආකුලං කිඤ්‌චි අස්‌සාති අනාකුලං, තං, ඉමිනා ච කච්‌චායනවුත්‌තිවණ්‌ණනාසු න තථාභාවං දස්‌සෙති.
තදෙවමධිකතත්‌තායෙවායමාචරියො ගන්‌ථාරම්‌භෙ’මහාදයො යො’තිආදිකෙ පටිපජ්‌ජිත්‌වා දානි අත්‌තනා වණ්‌ණනීයස්‌ස ගන්‌ථස්‌සාදි භූතං වාක්‍යමනධිකතපරිහාරමුඛෙනෙවොපන්‍යස්‍ය බ්‍යාඛ්‍යාතුමාහ- ‘ඉධා’තිආදි, තත්‌ථ ඉධාති ඉමස්‌මිං මාගධිකසද්‌දලක්‌ඛණවිරචනාධිකාරෙ, මාගධානං සද්‌දානං ඉදන්‌ති මාගධිකං, මාගධිකං සද්‌දලක්‌ඛණන්‌ති විසෙසන සමාසො, විරචයිතුකාමොති කත්‌තුකාමො, රතිංජනෙතීති රතනං, රමයතී [ර තයතී (පොත්‌ථකෙ)] ති (වා) රතනං අනප්‌පච්‌චයෙන, අථවා යං ලොකෙ චිත්‌තීකතාදිකං රතනන්‌ති වුච්‌චති, ඉදම්‌පි තං සදිසතාය රතනන්‌ති වුච්‌චති, තථාචාහු–
චිත්‌තීකතං මහග්‌ඝඤ්‌ච, අතුලං දුල්‌ලභදස්‌සනං;
අනොමසත්‌තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්‌චතීති.
බුද්‌ධාදීනමෙතමධිවචනං, තයො අවයවා අස්‌සාති තයං, සමුදායො, රතනානං තයං රතනත්‌තයං, අවයවවිනිම්‌මුත්‌තස්‌ස පන සමුදායස්‌ස අභාවතො තීණි එව රතනානි වුච්‌චන්‌ති, පණමනං පණාමො, රතනත්‌තයගුණනින්‌නතා, පණමන්‌ති එතායාති වා පණාමො, පණාමක්‍රියානිප්‌ඵාදිකා කුසලචෙතනා, රතනත්‌තයස්‌ස පණාමොති ඡට්‌ඨීසමාසො, අභිධීයති පටිපාදීයතීත්‍යභිධෙය්‍යො සමුදිතෙන සත්‌ථෙන වචනීයත්‌ථො, යෙන ච යො පටිපාදීයති සො තස්‌ස අත්‌ථො හොතීති, සො ච පකතිප්‌පච්‌චයාදිවිභාගකප්‌පනාය සද්‌දානං සඞ්‌ඛරණං, සද්‌දසත්‌ථෙන හි සද්‌දසඞ්‌ඛරණමෙව පටිපාදීයති, (රතනත්‌තයප්‌පණාමො ච අභිධෙය්‍යො ච) රතනත්‌තයප්‌පණාමාභිධෙය්‍යන්‌ති චත්‌ථසමාසො, තස්‌ස සන්‌දස්‌සනං අත්‌ථො යස්‌සාති අඤ්‌ඤපදත්‌ථො, කින්‌තං වාක්‍යං, තා වාති වාක්‍යාලඞ්‌කාරෙ, නනුචෙවමධිකතත්‌තෙපි අභිධෙය්‍යමත්‌තමෙවදස්‌සෙතබ්‌බං සියා කිං වාචාපණාමෙන, කායමනොමයෙනාපි පුඤ්‌ඤාති සයප්‌පත්‌තියා අභිසමීහිතත්‌ථසිද්‌ධි හොතෙවාති චොදනං මනසි නිධාය වචීපණාමස්‌ස පරත්‌ථසන්‌නිස්‌සයතඤ්‌ච තස්‌සෙව විභාගෙන පයොජනඤ්‌ච දස්‌සෙතුමාහ- ‘තත්‌ථ’ඉච්‌චාදි, ගුණසද්‌දො එත්‌ථ ‘‘සතගුණා දක්‌ඛිණා පාටිකඞ්‌ඛා’’තිආදීසු විය ආනිසංසට්‌ඨො, ගුණානමානිසංසානං අනුකූලං අනුගුණං, හෙතුමන්‌තවිසෙසනමෙතං, පධානභාවං නීතං පණීතං අතිඋත්‌තමන්‌ති අත්‌ථො, අතීසයෙන පණීතං පණීතතරං, චිත්‌තස්‌සසන්‌තානං පබන්‌ධො චිත්‌තසන්‌තානං, පණීතතරඤ්‌ච තං චිත්‌තසන්‌තානඤ්‌ච, අනුගුණඤ්‌ච තං පණීතතරචිත්‌තසන්‌තානඤ්‌චාති විසෙසනසමාසො, තප්‌පණාමකරණෙන අනුගුණ…පෙ.… සන්‌තානං යෙසන්‌ති අඤ්‌ඤපදත්‌ථො, තෙසං, යථා තෙ සොතාරො රතනත්‌තයස්‌ස පණාමකරණෙන පුඤ්‌ඤාතිසයප්‌පටිලාභා අනෙකානිසංසාතිසයප්‌පටිලාභානුකූල චිත්‌තසන්‌තානතාය පධානතරචිත්‌තසන්‌තානා හොන්‌ති, තථා පවත්‌තානන්‌ති අධිප්‌පායො, ඉදම්‌පි අධිගතා…පෙ.… න්‌තරාධානන්‌තීමෙසං හෙතුභාවෙන තිට්‌ඨති, අධිගතා පත්‌තා අනෙකෙ බහූ ආනිසංසවිසෙසා ආයු වණ්‌ණසුඛබලපටිභානාදයො යෙසන්‌ති විග්‌ගහො, විසොසිතා සුක්‌ඛාපිතා අන්‌තරායා භයාදයො අජ්‌ඣත්‌තිකා බාහියා වා යෙසං තථාවිධානං සොතූනං, එතෙපි අභි,පෙ,ද්‌ධත්‌ථන්‌ති ඉච්‌චස්‌ස හෙතූ, අභිසමීහිතස්‌ස අනුට්‌ඨිතස්‌ස කතනිට්‌ඨිතස්‌ස ගන්‌ථස්‌ස අවබොධොයෙව ඵලං, තස්‌ස සිජ්‌ඣනත්‌ථං, කින්‌තං රතනත්‌තයප්‌පණාමසන්‌දස්‌සනං.
සච්‌චං පුනපි සච්‌චන්‌ති, භුජමුක්‌ඛිප්‌ප වුච්‌චතෙ;
සකත්‌ථො නත්‌ථී නත්‌ථෙව,පරස්‌සත්‌ථමකුබ්‌බතොති.
වචනතො පරත්‌ථොව සප්‌පුරිසෙහි කත්‌තබ්‌බො, පරත්‌ථෙ සම්‌පාදිතෙ පන සකත්‌ථො සම්‌පන්‌නොව නාම සියාති මනසි කත්‌වා ආහ- ‘එතදෙවා’තිආදි. කායමනොසමාචරණෙන සම්‌පජ්‌ජමානඤ්‌ච වචීසමාචරණෙන සම්‌පජ්‌ජතෙවාති අනෙනෙව වාක්‍යෙන විඤ්‌ඤායතීති අවගන්‌තබ්‌බං, බුද්‌ධි පුබ්‌බා යස්‌මිං කරණෙ තං බුද්‌ධි පුබ්‌බං, තං සීලෙන කරොන්‌තා බුද්‌ධිපුබ්‌බකාරිනො, අභිධෙය්‍යස්‌ස අධිගමො ජානනං පුබ්‌බො යස්‌ස සො අභිධෙය්‍යාධිගමපුබ්‌බකො , අවතාරො පවත්‌ති, එකදෙසදස්‌සනෙ ‘‘සමුද්‌දො දිට්‌ඨො’’ති විය එකදෙසෙපි සමුදායවොහාරදස්‌සනතො පච්‌ඡිම පාදෙනාති වුත්‌තං, පච්‌ඡිමපාදස්‌සෙකදෙසභූතෙන ‘සද්‌දලක්‌ඛණ’මිච්‌චනෙනාති අත්‌ථො, සාධියං සද්‌දානං සඞ්‌ඛරණං, සාධනං බ්‍යාකරණං, තං ලක්‌ඛණං සභාවො අස්‌සාති සාධියසාධනලක්‌ඛණො, සාධියස්‌සෙදං සාධනං, සාධනස්‌ස චෙදං සාධියන්‌ති එවමස්‌සෙදම්‌භාවහෙතුසභාවො සම්‌බන්‌ධොති වුත්‌තං හොති, පයොජනං අභිධෙය්‍යසද්‌දොපදස්‌සිතං සද්‌දසඞ්‌ඛරණං, තත්‌ථ සම්‌බන්‌ධස්‌සන්‌තොගධත්‌තං… සාධියොපදස්‌සනමුඛෙන සාධනස්‌සාපි දස්‌සිතත්‌තා නිස්‌සයොපදස්‌සනතො, උස්‌සුක්‌කං සම්‌මාවායාමං, බුද්‌ධත්‌තං සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං, පූරෙත්‌වාති–
මනුස්‌සත්‌තං ලිඞ්‌ගසම්‌පත්‌ති, හෙතු සත්‌ථාරදස්‌සනං;
පබ්‌බජ්‌ජා ගුණසම්‌පත්‌ති, අධිකාරො ච ඡන්‌දතා;
අට්‌ඨධම්‌මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්‌ඣතීති.
වුත්‌තඅට්‌ඨධම්‌මසමන්‌නාගතෙන අභිනීහාරෙන සමන්‌නාගතා හුත්‌වා යථාවුත්‌තෙ පාරමිතාදයො ධම්‌මෙ පූරෙත්‌වාති අත්‌ථො, ආගතාති සත්‌තත්‌තිංසබොධිපක්‌ඛියධම්‌මානුබ්‍රූහනෙන ආගතා, ඉධාති ඉමස්‌මිං ලොකෙ, ආගතාති පත්‌තා උප්‌පන්‌නා, තථාගතොති යථා සම්‌පති ජාතා තෙ භගවන්‌තො සත්‌තපදවීතිහාරෙන ගතා, තථා අයම්‌පි උත්‌තරාභිමුඛං ගතොති අත්‌ථො, මුහුත්‌තජාතොවාති සම්‌පතිජාතො එව, ජාතසමනන්‌තරමෙවාති වුත්‌තං හොති, වික්‌කමීති අගමාසි, සත්‌ත පදානි ගන්‌ත්‌වාන දිසා විලොකෙසීති ඉදං ‘‘ධම්‌මතා එසා භික්‌ඛවෙ සම්‌පති ජාතො බොධිසත්‌තා සමෙහි පාදෙහි පතිට්‌ඨහිත්‌වා’’ති එව මාදිකාය පාළියා සත්‌තපදවීතිහාරූපරිඨිතස්‌ස සබ්‌බදිසානුවිලොකනස්‌ස වුත්‌තත්‌තා වුත්‌තං, දිසා විලොකෙසි සමන්‌තතොති ඉදම්‌පන ‘සමෙහි පාදෙහි ඵුසී වසුන්‌ධර’න්‌ති එතස්‌ස අනන්‌තරං දට්‌ඨබ්‌බං… පාදෙහි වසුන්‌ධරාඵුසනානන්‌තරමෙව දසදිසාවලොකිතත්‌තා, අට්‌ඨඞ්‌ගානි නාම–
විසට්‌ඨං මඤ්‌ජු විඤ්‌ඤෙය්‍යං, සවනීයා-විසාරිනො;
බින්‌දු ගම්‌භීරනින්‌නාදි,ච්‌චෙවමට්‌ඨඞ්‌ගිකො සරොති.
වුත්‌තානි අට්‌ඨඞ්‌ගානි, තථාගතොති ඉමස්‌සෙව විසුං අත්‌ථපරියායං දස්‌සෙතුං ‘අථවා’තිආදිමාහ, අරියෙන සෙතුනාති සමථවිපස්‌සනාසඞ්‌ඛාතෙන උත්‌තමෙන මග්‌ගෙන, එවමාදිනාතිආදිසද්‌දෙන තෙසං තෙසං ධම්‌මානං සභාවසරසලක්‌ඛණං තථං ආගතො යථාවතො අධිගතො’යෙගත්‍යත්‌ථා තෙ බුද්‌ධ්‍යත්‌ථා, යෙ බුද්‌ධ්‍යා තෙ ගත්‍යත්‌ථා’තිතථාගතොති එවමාදිං සඞ්‌ගණ්‌හාති, තත්‌ථතත්‌ථාති තෙසු තෙසු දීඝාගමාදීසු, තථාගතභාවොති තථාගතොති භවනං නිප්‌ඵත්‌ති නමස්‌සනකිරියාභිසම්‌බන්‌ධාති’නමස්‌සිත්‌වා’ති එත්‌ථ නමස්‌සනකිරියාය අභිසම්‌බන්‌ධා ඉමිනා තථාගතාදීනං කම්‌මත්‌තං විභාවෙති, නමස්‌සනකිරියාවිසෙසනත්‌තාති ‘නමස්‌සිත්‌වා’ති නමස්‌සනං කත්‌වාති වුත්‌තං නාම සියාති නමස්‌සනන්‌ති වුත්‌තනමස්‌සනකිරියාය විසෙසනත්‌තා, බොධියාති බොධිවුච්‌චති චතූසු මග්‌ගෙසු ඤාණං, තං භගවා එත්‌ථ පත්‌තොති (බොධි, තස්‌සා) බොධිරුක්‌ඛස්‌සාති අත්‌ථො, මූලෙති මූලසමීපෙ ‘‘යාව මජ්‌ඣන්‌හිකෙ කාලෙ ඡායා ඵරති නිවාතෙ පණ්‌ණානි පතන්‌ති එතාවතා රුක්‌ඛමූලං’’තිආදීසු විය, නනු අඤ්‌ඤෙපි ඛීණාසවා ‘අග්‌ගමග්‌ගෙනෙ’ච්‌චාදිනා වක්‌ඛමාන නයෙන නිප්‌ඵන්‌නා එවාති අනුයොගං මනසිකත්‌වා වුත්‌තං ‘සහෙව වාසනායා’ති, න හි භගවන්‌තං ඨපෙත්‌වා අඤ්‌ඤෙ සහ වාසනාය කිලෙසෙ පහාතුං සක්‌කොන්‌ති, එතෙන අඤ්‌ඤෙහි අසාධාරණං භගවතො අරහත්‌තන්‌ති දස්‌සෙති, තෙනෙව ඉද්‌ධසද්‌දස්‌ස අත්‌ථං දස්‌සෙන්‌තො’තෙපි හි’ච්‌චාදිකං වක්‌ඛති, කාපනායං වාසනා නාම පහීනකිලෙසස්‌සාපි අප්‌පහීනකිලෙසස්‌ස පයොගසදිසපයොගහෙතුභූතො කිලෙසනිහිතො සාමත්‌ථියවිසෙසො’ආයස්‌මතො පිලින්‌දවච්‌ඡස්‌ස වසලසමුදාචාරනිමිත්‌තං විය’, අග්‌ගමග්‌ගෙනාති අරහත්‌තමග්‌ගෙන, සබ්‌බකිලෙසෙ රාගාදිකෙ, අරහත්‌තං අග්‌ගඵලං, සම්‌මුති උපපත්‌තිදෙවභාවතො අඤ්‌ඤෙන විසුද්‌ධි දෙවභාවෙනාතිනිප්‌ඵන්‌නත්‌තා ආහ-‘විසුද්‌ධිදෙවභාවෙනා’ති, සකලකිලෙසකාලුස්‌සියාපගමෙන විසුද්‌ධිප්‌පත්‌තියා සබ්‌බඤ්‌ඤුගුණා ලඞ්‌කාරෙන විසුද්‌ධිදෙවභාවෙනාති අත්‌ථො.
‘ඉධ=සංසිද්‌ධියං’ ඉද්‌ධවන්‌තො ඉද්‌ධාත්‌තප්‌පච්‌චයෙන, ‘ගුණ=ආමන්‌තණෙ’ භූවාදිසෙසො, ගුණීයන්‌ති පරිචීයන්‌ති සෙය්‍යත්‌තිකෙහීති ගුණා කප්‌පච්‌චයෙන, තෙපීති සාවකපච්‌චෙකබුද්‌ධාපි, හි සද්‌දො හෙතුම්‌හි, යස්‌මා අග්‌ගං…පෙ.… අනූනගුණා , තස්‌මාති අත්‌ථො, සබ්‌බඤ්‌ඤුතාදීනන්‌තිආදිකං තෙසං සබ්‌බඤ්‌ඤුබුද්‌ධෙහි ඌනගුණතාය හෙතුවචනං, කෙචි ‘සිද්‌ධො මිද්‌ධගුණො අස්‌සාති සිද්‌ධමිද්‌ධගුණන්‌ති දුට්‌ඨමත්‌ථං පරිකප්‌පෙත්‌වා වාක්‍යමිදං දූසෙන්‌ති, තෙ පන ‘මිද්‌ධො නාම කොචි ගුණො නත්‌ථී’ති ච, ‘තථාගතො නාම මිද්‌ධ ගුණො න හොතී’ති ච, ‘තාදිසො චෙ සියා න ඤාණනිස්‌සිතපූජා පකතොපයොගිනී භවතී’ති ච අජානිත්‌වා වදථ තුම්‌හෙහි වත්‌වා උය්‍යොජෙතබ්‌බා, මඞ්‌ගලත්‌ථඤ්‌චෙත්‌ථාදො සිද්‌ධසද්‌දොපාදානං, මඞ්‌ගලාදීනි හි සත්‌ථාන්‍යබ්‍යාහතප්‌පසරානි හොන්‌ත්‍යායස්‌මන්‌තබ්‍යාඛ්‍යාතුසොතුකානි ච, ධම්‌මසඞ්‌ඝානම්‌පීති ඉමිනා අවයවෙන විග්‌ගහෙපි සමුදායස්‌ස සමාසත්‌ථත්‌තා අඤ්‌ඤපදත්‌ථසමාසොයං තග්‌ගුණසංවිඤ්‌ඤාණොති දීපෙති, තෙනාහ- ‘අඤ්‌ඤපදත්‌ථෙ’ච්‌චාදි, ගුණීභූතානම්‌පීති අප්‌පධානභූතානම්‌පි විසෙසනභූතානම්‌පි අඤ්‌ඤපදත්‌ථස්‌ස පධානත්‌තා, කිරියාතිසම්‌බන්‌ධො වගම්‍යතෙ ධම්‌මසඞ්‌ඝානං ගුණීභූතානම්‌පි තදවිනාභාවිත්‌තෙන නමස්‌සනාතිසම්‌බන්‌ධා, තදෙව සමත්‌ථෙති ‘තථාහ’ච්‌චාදිනා, පුත්‌තෙන සහ වත්‌තමානොති තග්‌ගුණසංවිඤ්‌ඤාණඅඤ්‌ඤපදත්‌ථසමාසත්‌තා තුල්‍යමුභින්‌නම්‌පි ආගමනන්‌ති පුත්‌තොපි ආගතොති පතීයතෙ, තත්‌ථාති නිද්‌ධාරණෙ සත්‌තධී, අත්‌තානන්‌ති ධම්‌මං දස්‌සෙති, ධාරෙන්‌තෙති අත්‌තනි ඨපෙන්‌තෙ පවත්‌තෙන්‌තෙ උප්‌පාදෙන්‌තෙ, චත්‌තාරොපි අපායා සාමඤ්‌ඤවසෙන’අපායෙ’ති වුත්‌තා, කිලෙසවට්‌ට කම්‌මවට්‌ට විපාකවට්‌ටවසෙන තයො වට්‌ටා, තෙසු දුක්‌ඛං, තස්‌මිං, ධාරෙතීති වුත්‌තධාරණං නාම අත්‌ථතො අපායාදිනිබ්‌බත්‌තකකිලෙසවිද්‌ධංසනං, තඤ්‌ච යථාරූපං කිලෙසසමුච්‌ඡින්‌දනතප්‌පටිප්‌පස්‌සද්‌ධි ආලම්‌බනභාවෙන හොතීති ආහ- ‘සො…පෙ.… වසෙනා’ති, නවන්‌නම්‌පි, තෙ සමධිගමහෙතුතාය ධම්‌මොයෙව නාමාති ‘දසා’තිආදි වුත්‌තං, තත්‌ථ කාරණමාහ- ‘තම්‌මූලකත්‌තා’තිආදි, තම්‌මූලකත්‌තාති තං කාරණත්‌තා, සීලදිට්‌ඨිසාමඤ්‌ඤෙනාති අරියෙන සීලෙන අරියාය ච දිට්‌ඨියා සමානභාවෙන, අරියානඤ්‌හි සීලදිට්‌ඨියො මග්‌ගෙනාගතත්‌තා සබ්‌බථා සමානාව, තෙන තෙ යත්‌ථකත්‌ථචි ඨිතාපි සහගතාවාති සංහතොති ඉමස්‌මිං අත්‌ථෙ සඞ්‌ඝොති පදසිද්‌ධි දට්‌ඨබ්‌බා, අධිප්‌පෙතවසෙන පනෙතං වුත්‌තං, ලොකියසීලදිට්‌ඨියා සාමඤ්‌ඤෙන සංහතත්‌තා සම්‌මුතිසඞ්‌ඝොපි පණාමාරහොයෙවාති දට්‌ඨබ්‌බං.
අථ කෙතෙ සද්‌දා, යෙසමිදං ලක්‌ඛණං භාසිස්‌සන්‌ති පටිඤ්‌ඤාතන්‌ති ආහ-‘සද්‌දා ඝටපටාදයො’ති, ආදිසද්‌දෙන රුක්‌ඛාදයො, නනු සන්‌ති මෙඝසද්‌දසමුද්‌දසද්‌දාදයොපීති න නිරත්‌ථකානමිධානුපයොගිත්‌තා, යෙ ලොකසඞ්‌කෙතානුරොධෙනාත්‌ථප්‌පකාසකා තෙසං සාත්‌ථකානමෙ විදං ලක්‌ඛණන්‌ති, අපිච ‘සද්‌දා ඝටපටාදයො’ති වදන්‌තො වෙදිකානං විය උන්‌ති [ඤත්‌ථි (පොත්‌ථකෙ)] ආදීනං අනුපුබ්‌බීනියමාවත්‌ථානමසම්‌භවා තදනුක්‌කමෙන නිප්‌ඵාදියමානනම්‌පි සද්‌දානං ලොකියත්‌තානභිවත්‌තනඤ්‌ච බොධෙතීති දට්‌ඨබ්‌බං, නු තත්‌ථ පකාසකත්‌ථං සද්‌දස්‌ස සමුදායවසෙන වා සියා පච්‌චෙකවණ්‌ණවසෙන වා, තත්‌ථ යදි පච්‌චෙකවණ්‌ණා පකාසයෙය්‍යුං, ඝටසද්‌දෙ ඝකාරොයෙව ඝටත්‌ථං, පකාසයෙය්‍ය, තථා චාඤ්‌ඤෙසමකාරාදීනමනත්‌ථ කතා සියා, අථ සමුදිතා පකාසයෙය්‍යුං, තදා වණ්‌ණානමුච්‌චාරණානන්‌තරවිනාසිත්‌තා සමුදායොයෙව න සියා, තථා සති කථ මත්‌ථං සද්‌දො පකාසයතීති චෙ කමෙන සොතචිත්‌තාදිගහිතක්‌ඛර පාළියා ච යො සද්‌දොති විඤ්‌ඤෙය්‍යො සාත්‌ථකො චිත්‌තගොචරො, චිත්‌තගොචරස්‌සාපි සද්‌දස්‌ස පන බාලජනප්‌පබොධාය කප්‌පනාමත්‌තෙන පකත්‍යාදිවිභාගතො, න සභාවෙනාන්‌වාඛ්‍යානං, තෙනාහ-‘පකත්‍යා’දි ආදි, නනු ගොඉච්‌චාදිසාධුසද්‌දනියමෙ සති ගොතාදයො අසාධු සද්‌දාති විඤ්‌ඤායන්‌ති ගන්‌තබ්‌බමග්‌ගනියමෙ අගන්‌තබ්‌බමග්‌ගො විය, ගොතාදි අසාධුසද්‌දනියමෙ වා ගොඉච්‌චාදයො සද්‌දා සාධවොති අගන්‌තබ්‌බමග්‌ගනියමෙ ගන්‌තබ්‌බමග්‌ගො විය, කිං සද්‌දානමන්‌වාඛ්‍යානෙනා තිදමාසඞ්‌කිය පයොජනමාහ- ‘ලක්‌ඛණාභිධානංචෙ’ච්‌චාදි, සද්‌දානම්‌පටිපත්‌තියං පටිපදපාඨස්‌සානූපායත්‌තං දස්‌සෙතුමාහ- ‘අඤ්‌ඤථෙ’ච්‌චාදි, අඤ්‌ඤථාති අසති ලක්‌ඛණාභිධානෙ, සක්‌කතාදීතිආදිසද්‌දෙන පාකතාදිං සඞ්‌ගණ්‌හාති, බහුවිධත්‌තං සක්‌කතපාකතපෙසාචිකඅපබ්‌භංසවසෙන, මගධෙසු විදිතාති ඉමස්‌මිං අත්‌ථෙ ‘‘අඤ්‌ඤස්‌මි’’න්‌ති (4-121) මාගධානං ඉදන්‌ති අත්‌ථෙ ‘‘ණො’’ති (4-34) ණප්‌පච්‌චයෙ මාගධා මාගධන්‌ති ච පදනිප්‌ඵත්‌ති වෙදිතබ්‌බාති දස්‌සෙතුමාහ- ‘මගධෙස්‌මි’ච්‌චාදි, මගධෙසු විදිතාතිආදිනො අධිප්‌පායං විවරිතුමාහ- ‘ඉදං වුත්‌තං හොතී’තිආදි, තත්‌ථ ඉදන්‌ති ඉදානි වක්‌ඛමානං මාගධං…පෙ.… හොතීති එතං වුත්‌තං හොතීති මගධෙසු…පෙ.… ලක්‌ඛණං මාගධන්‌ති වදතා පකාසිතං හොතීති අත්‌ථො, හිසද්‌දො’මගධෙස්‌වි’ච්‌චාදිනා වුත්‌තං සමත්‌ථයති, ලක්‌ඛණං විසෙසයතාති සද්‌දලක්‌ඛණ සද්‌දස්‌ස උත්‌තරපදත්‌ථප්‌පධානත්‌තා මාගධන්‌ති ඉමිනා ලක්‌ඛණං විසෙසයතා බ්‍යවච්‌ඡෙදයතා වුත්‌තිකාරෙන, අත්‌ථතොති සාමත්‌ථියතො, සද්‌දෙ ච විසෙසිතො හොතීති සද්‌දලක්‌ඛණසද්‌දො මාගධෙ එව [සද්‌දෙඑව (පොත්‌ථකෙ)] බ්‍යවච්‌ඡෙදිතො හොති, අයමෙත්‌ථාධිප්‌පායො ‘මගධෙසු විදිතා මාගධාති සද්‌දෙ ගහෙත්‌වා තෙසමිදං මාගධන්‌ති මාගධසද්‌දෙන යස්‌මා සද්‌දලක්‌ඛණසද්‌දෙ ලක්‌ඛණං විසෙසිතං, තස්‌මා සද්‌දලක්‌ඛණසද්‌දෙ සද්‌දො යදි අමාගධො කථං ලක්‌ඛණං මාගධං සියාති සාමත්‌ථියා සද්‌දොපි විසෙසිතො හොතී’ති, නනු මාගධන්‌ති ලක්‌ඛණස්‌ස මාගධ සද්‌දසම්‌බන්‌ධිත්‌තඣාපනතො සද්‌දලක්‌ඛණන්‌ති එත්‌ථ සද්‌දසද්‌දස්‌ස නිරත්‌ථක තාපත්‌ති හොතීති, න හොති ගම්‌මමානත්‌ථස්‌ස සද්‌දස්‌ස පයොගම්‌පති කාමචාරත්‌තා සද්‌දලක්‌ඛණසද්‌දස්‌ස වා සමාසත්‌ථෙ නිරුළ්‌හත්‌තා ‘‘තත්‍රිදං සුගතස්‌ස සුගතචීවරප්‌පමාණ’’න්‌තිආදීසු විය, කොපනාතිආදිසද්‌දලක්‌ඛණන්‌ති ඉමිනා අභිධෙය්‍යසඞ්‌ඛාතපයොජනස්‌ස දස්‌සිතත්‌තා තප්‌පයොජනපුච්‌ඡනපරා චොදනා, වුච්‌චතෙච්‌චාදි පරිහාරො, යථා සබ්‌බථාත්‌තපරහිතකාමෙන.
පියො ච ගරු භාවනීයො, වත්‌තා ච වචනක්‌ඛමො;
ගම්‌භීරඤ්‌ච කථං කත්‌තා,නොචා ඨානෙ නියොජකොති.
වුත්‌තෙහි තතො පරෙහි ච පසත්‌ථතරෙහි ගුණවිසෙසෙහි සමුපෙතං ගුරුං.
තස්‌මා අක්‌ඛරකොසල්‌ලං, සම්‌පාදෙය්‍ය හිතත්‌ථිකො;
උපට්‌ඨහං ගුරුං සම්‌මා, උට්‌ඨානාදීහි පඤ්‌චහීති.
වචනතො උට්‌ඨාන-උපට්‌ඨාන-පරිචරියා-සුස්‌සූසා සක්‌කච්‌චසිප්‌පපටිග්‌ගහණෙහි සම්‌මා උපට්‌ඨහන්‌තෙන සවන,උග්‌ගහන-ධාරණ-පරිපුච්‌ඡා-භාවනා හි කඞ්‌ඛාවිච්‌ඡෙදං කත්‌වා විඤ්‌ඤාතබ්‌බං සද්‌දලක්‌ඛණං, තථා අවිඤ්‌ඤාතං සද්‌දලක්‌ඛණමනෙනාති අවිඤ්‌ඤාතසද්‌දලක්‌ඛණො පුග්‌ගලො, හිසද්‌දො අවධාරණෙ, සො ‘ධම්‌මවිනයෙසු කුසලො න හොතී’ති එත්‌ථ දට්‌ඨබ්‌බො, කුසලො දක්‌ඛො න හොති, තත්‌ථ ධම්‌මවිනයෙසු සුත්‌තන්‌තාතාභිධම්‌මසඞ්‌ඛාතෙසු ධම්‌මෙසු චෙව විනයෙ ච, කස්‌මා–
යො නිරුත්‌තිං න සික්‌ඛෙය්‍ය, සික්‌ඛන්‌තො පිටකත්‌තයං;
පදෙපදෙ විකඞ්‌ඛෙය්‍ය, වනෙ අන්‌ධගජො යථාති.
වචනතො, අයමෙත්‌ථාධිප්‌පායො ‘‘යථා වුත්‌තනයෙන සම්‌භූතපද බ්‍යාමොහවසෙන පදත්‌ථෙපි බ්‍යාමොහසම්‌භවතො සුත්‌තන්‌තොපදස්‌සිතාය දිට්‌ඨිවිනිවෙට්‌ඨනාය ච අභිධම්‌මාගතෙ නාමරූපපරිච්‌ඡෙදෙ ච විනය නිද්‌දිට්‌ඨෙ සංවරාසංවරෙ ච අකොසල්‌ලං සියා’’ති, යථාධම්‌මන්‌ති ධම්‌මවිනය සද්‌දස්‌ස යො-ත්‌ථො විනයසුත්‌තාභිධම්‌මසඞ්‌ඛාතො, තස්‌ස සො-ත්‌ථො, තදනතික්‌කමෙන, පටිපජ්‌ජිතුමසක්‌කොන්‌තොති තත්‌ථතත්‌ථෙව වුත්‌තාසු අධිසීල අධිචිත්‌ත අධිපඤ්‌ඤාසික්‌ඛාසු පවත්‌තිතුං අසමත්‌ථො, කුසලො පන සමත්‌ථො පඤ්‌ඤාවිසෙසාලොකපටිලාභතො, වුත්‌තං හි–
යාව තිට්‌ඨන්‌ති සුත්‌තන්‌තා, විනයො යාව දිප්‌පති;
තාව දක්‌ඛන්‌ති ආලොකං, සූරියෙ අබ්‌භුග්‌ගතෙ යථාති.
පටිපත්‌තින්‌ති පටිපජ්‌ජීයතීති පටිපත්‌තීති යථාවුත්‌තං තිවිධම්‌පි පටිපත්‌තිං, විරාධෙත්‌වාති නාසෙත්‌වා, නස්‌සති හි පටිපත්‌ති තෙසුයෙවා කො සල්‌ලතමගතත්‌තා, තථා චාහු–
සුත්‌තන්‌තෙසු අසන්‌තෙසු, පමුට්‌ඨෙ විනයම්‌හි ච;
තමො භවිස්‌සති ලොකෙ, සූරියෙ අත්‌ථඞ්‌ගතෙ යථාති.
සංසාරදුක්‌ඛස්‌සෙව භාගී හොති… යථාවුත්‌තා-නුක්‌කමපරිච්‌චාගෙන අනුරූපපටිපත්‌තියා පටිලභිතබ්‌බත්‌තා අධිගමවිසයස්‌ස [විසථත්‌තා (පොත්‌ථකෙ)] යො ගක්‌ඛෙමස්‌ස, වුත්‌තඤ්‌හි තස්‌සානුලොමපටිපත්‌තිමූලකත්‌තං–
සුත්‌තන්‌තෙ රක්‌ඛිතෙ සන්‌තෙ, පටිපත්‌ති හොති රක්‌ඛිතා;
පටිපත්‌තියං ඨිතො ධීරො, යොගක්‌ඛෙමා න ධංසතීති.
එතාවතා අවිඤ්‌ඤාතසද්‌දලක්‌ඛණස්‌ස සකත්‌ථපරිහානිං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි සකත්‌ථසම්‌පත්‌තිමූලිකා පරත්‌ථසම්‌පත්‌තීති තදභාවා තාදිසො පුග්‌ගලො පරෙසම්‌පි පච්‌චයො භවිතුං න සක්‌කොතීති දස්‌සෙතුං ‘නචා’තිආදි වුත්‌තං, පතිට්‌ඨාති ධාරණං, තඤ්‌චෙත්‌ථ තෙසං තෙසං කුල පුත්‌තානං ධම්‌මවිනයසික්‌ඛාපනං තංතං කම්‌මතො නිත්‌ථරණාදි ච, තදුභය මෙවා-න්‌හසඞ්‌ගිකං පතිට්‌ඨං, මුඛ්‍යභූතම්‌පන තම්‌මූලකෙ සුපරිසුද්‌ධසීලෙ පතිට්‌ඨාපනමෙව, තදුපකරණත්‌ථො සික්‌ඛාපනාදි, ඉධ පන තං සාධනභූතො පුග්‌ගලො උපචාරතො පතිට්‌ඨාති ගහෙතබ්‌බො, හිසද්‌දො යථාවුත්‌ත සමත්‌ථනත්‌ථෙ නිපාතො, සද්‌දලක්‌ඛණඤ්‌ඤූයෙවාති අවධාරණම්‌පන තෙසු තබ්‌බිදූයෙව සමත්‌ථොති දස්‌සනත්‌ථං පකරණවසෙන වුත්‌තං, අත්‌තනො පන සුගුත්‌තසීලක්‌ඛන්‌ධවිරහෙන කදාචි කොචි යථාවුත්‌තානං පතිට්‌ඨාභවිතුං න සක්‌කොති… තම්‌මූලකත්‌තා සද්‌ධම්‌මට්‌ඨිතියා සපරපතිට්‌ඨා භාවස්‌ස ච, තෙනෙව විනයධරෙ ආනිසංසං දස්‌සෙන්‌තෙන භගවතා තප්‌පධානං තප්‌පමුඛංව කත්‌වා ‘‘පඤ්‌චිමෙ භික්‌ඛවෙ ආනිසංසා විනයධර පුග්‌ගලෙ, කතමෙ පඤ්‌ච අත්‌තනො සීලක්‌ඛන්‌ධො සුගුත්‌තො හොති සු රක්‌ඛිතො, කුක්‌කුච්‌චපකතානං පටිසරණං හොති, විසාරදො සඞ්‌ඝ මජ්‌ඣෙ විහරති, පච්‌චත්‌ත්‌ථිකෙ සහධම්‌මෙන සුනිග්‌ගහිතං නිග්‌ගණ්‌හාති, සද්‌ධම්‌මට්‌ඨිතියා පටිපන්‌නො ච හොතී’’ති වුත්‌තං, අත්‌ථානුරූපන්‌ති අත්‌තනො වචනීයස්‌සත්‌ථස්‌ස වාචකත්‌තෙන යොග්‍යං, බ්‍යඤ්‌ජනානුරූපන්‌ති අත්‌තනො වාචකස්‌ස වචනීයත්‌තෙන යොග්‍යං, පරිවාසාදීසූතිආදිසද්‌දෙන අබ්‌භානාදිං සඞ්‌ගණ්‌හාති, තංතංකම්‌මන්‌ති පරිවාසාදිකං තංතංකම්‌මං, අඤ්‌ඤොති අසද්‌දලක්‌ඛණඤ්‌ඤූ, න කෙවලමනෙන සකත්‌ථපරත්‌ථාව නාසිතා, අථ ඛොති විධො සද්‌ධම්‌මොපි නාසිතොයෙවාති වත්‌ථුමාහ ‘අජානන්‌තො පනා’තිආදි, අයථාපටිපජ්‌ජමානොති සද්‌දලක්‌ඛණඤ්‌ඤුනා යථා යෙන පකාරෙන අත්‌ථානුරූපං බ්‍යඤ්‌ජනෙ බ්‍යඤ්‌ජනානුරූපඤ්‌ච අත්‌ථෙ පටිපජ්‌ජිතබ්‌බං, තථා අප්‌පටිපජ්‌ජමානො, තථා ච වක්‌ඛති– තථා හි සො සද්‌දලක්‌ඛණ මජානන්‌තො’තිආදි. තිවිධම්‌පි සද්‌ධම්‌මන්‌ති පරියත්‌තිපටිපත්‌තිඅධිගමවසෙනති විධමෙව සද්‌ධම්‌මං, තත්‌ථ තිපිටකබුද්‌ධවචනං පරියත්‌තිසද්‌ධම්‌මො නාම, තෙරස ධුතගුණා චුද්‌දස ඛන්‌ධකවත්‌තානි ද්‌වෙ අසීති මහාවත්‌තානීති අයං පටිපත්‌තිසද්‌ධම්‌මො නාම, චත්‌තාරො මග්‌ගා චත්‌තාරි ච ඵලානි අයං අධිගමසද්‌ධම්‌මො නාම, තථාහිච්‌චාදිනා වුත්‌තමත්‌ථං සමත්‌ථෙති, තම්‌පි පාළියා ථිරීකාතුං ‘වුත්‌තං හෙත’න්‌තිආදිමාහ, තත්‌ථ ධම්‌මාති හෙතූ, සද්‌ධම්‌මස්‌සාති යථාවුත්‌තස්‌ස තිවිධස්‌ස සද්‌ධම්‌මස්‌ස, පදබ්‍යඤ්‌ජනන්‌ති පදඤ්‌ච බ්‍යඤ්‌ජනඤ්‌ච තං, තත්‌ථ පදං නාම ස්‍යාද්‍යන්‌තං ත්‍යාද්‍යන්‌තඤ්‌ච, බ්‍යඤ්‌ජීයති අත්‌ථො එතෙනාති බ්‍යඤ්‌ජනං-වාක්‍යං අථවා පජ්‌ජතෙ ගම්‍යතෙ අත්‌ථො එතෙනාති පදං-ස්‍යාද්‍යන්‌තාදි, වාක්‍යංව බ්‍යඤ්‌ජනං, සිථිලධනිතාදිපදමෙවවා වුත්‌තනයෙන බ්‍යඤ්‌ජනන්‌ති පදබ්‍යඤ්‌ජනං, තං, දුන්‌නික්‌ඛිත්‌තං දුට්‌ඨු නික්‌ඛිත්‌තං ඨපිතං විරාධෙත්‌වා කථිතං, අත්‌ථො ච දුන්‌නීතොති දුන්‌නික්‌ඛිත්‌තත්‌තායෙව පදබ්‍යඤ්‌ජනස්‌ස තබ්‌බචනීයොපි දුට්‌ඨුවිඤ්‌ඤාතො හොති, වුත්‌තපටිපක්‌ඛතොති ‘අවිඤ්‌ඤාතසද්‌දලක්‌ඛණොහි’ච්‌චාදිනා වුත්‌තස්‌ස විඤ්‌ඤාතසද්‌දලක්‌ඛණත්‌තාදිනා පටිපක්‌ඛභාවතො, භාවප්‌පධානො හි අයං නිද්‌දෙසො,ත්‌තප්‌පච්‌චයලොපො වා, න හි අත්‌තාව අත්‌තනා වෙදිතබ්‌බොති යුත්‌තන්‌ති.
තදෙවන්‌තිආදිනා යථාවුත්‌තං නිගමෙත්‌වා සඤ්‌ඤාවිධානෙ පයොජනං දස්‌සෙති, තන්‌ති හෙත්‌වත්‌ථෙ නිපාතො, යස්‌මා සද්‌දලක්‌ඛණස්‌ස ජානනංසානි සංසං තස්‌මාති අත්‌ථො, එවන්‌ති නිදස්‌සනත්‌ථෙ නිපාතො, එවං සප්‌පයොජනන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, තදෙවන්‌ති වා නිපාතසමුදායො යං, වුත්‌තෙන පකාරෙනෙත්‍යස්‌මිං අත්‌ථෙ වත්‌තතෙ. නනුච සඤ්‌ඤීනං සඤ්‌ඤානං වත්‌තබ්‌බත්‌තෙ ‘‘අආදයො තිතාලීසවණ්‌ණා’’තිආදීනං වාක්‍යානං විසුංවිසුං මහන්‌තත්‌තා කුතො ලාඝවං සත්‌ථස්‌සාති මඤ්‌ඤමානො ‘තථාහි’ච්‌චාදිනා සඤ්‌ඤාවිධානෙ ලාඝවසබ්‌භාවං සමත්‌ථෙති, හොතෙවාති අවධාරණෙන කත්‌ථචි පරසත්‌ථෙ විය නො න හොතීති දස්‌සෙති, පටිපත්‌තිලාඝවම්‌පි චෙත්‌ථ හොතෙව, තථාහි ‘‘වණ්‌ණපරෙන සවණ්‌ණොපි’’ච්‌චාදො (1-24) වණ්‌ණාදිසඤ්‌ඤාසමුද්‌ධරිතා නාත්‌තානමත්‌තාවගමෙතුමලන්‌ති පරෙ පුච්‌ඡිත්‌වා ජානිතබ්‌බා අස්‌ස, තතො සඤ්‌ඤා-වසෙයා, තතොස්‌ස සඤ්‌ඤාති සඤ්‌ඤාසඤ්‌ඤීවිවෙචනං තදනුට්‌ඨානන්‌ති පරම්‌පරාපෙක්‌ඛාය භවිතබ්‌බං පටිපත්‌ති ගාරවාභාවා. ඉදානි සඞ්‌ඛෙපතො සත්‌ථක්‌කමං දස්‌සෙතුමාහ-එවං තාවි’ච්‌චාදි, තාවාති පඨමං, උපයුජ්‌ජමානත්‌තාති බ්‍යාපාරියමානත්‌තා, විසයො ගොචරො යත්‌ථෙතෙ ස්‍යාදයො විධී යන්‌තෙ, සහ විසයෙනාති සවිසයා, පඨමං කරීයතීති පකති යතො ස්‍යාදයො විධීයන්‌තෙ, සහ පකතියාති සප්‌පකතිකා, ලිඞ්‌ගාදිකන්‌ති ආදිසද්‌දෙන‘සලභච්‌ඡාය’මිච්‌චාදො එකත්‌තාදි, ලිඞ්‌ගෙභවා ලිඞ්‌ගිකා-ඉත්‌ථිවිධයො, එකත්‌ථීභාවො සමාසො, තෙන, සාමඤ්‌ඤතො සමානත්‌තා, සමානත්‌තන්‌තුණාදිවුත්‌තියා ‘‘රාජාදිවිසිට්‌ඨෙ පුරිසා දොවිය’වසිට්‌ඨාදිවිසිට්‌ඨෙ අපච්‌චාදිම්‌හි අත්‌ථෙ පවත්‌තනතො.
ඉති මොග්‌ගල්‌ලානපඤ්‌චිකාටීකායං සාරත්‌ථවිලාසිනියං
රතනත්‌තයපණාමාදිකථා සමත්‌තා.
1. පඨමකණ්‌ඩවණ්‌ණනා
සඤ්‌ඤාධිකාර
1. අ ආදයො
සබ්‌බවචනානං සාත්‌ථකනිරත්‌ථකත්‌තබ්‍යභිචාරිත්‌තා ‘ඉද’න්‌තිආදිනා සදිට්‌ඨන්‌තෙන සංසයමුපදස්‌සිය සාත්‌ථකත්‌තමස්‌ස දස්‌සෙතුඤ්‌ච ‘න තාව…පෙ.… සාත්‌ථකත්‌තා’ති වුත්‌තං, උම්‌මත්‌තකාදිවාක්‍යමිති ‘දස දාළිමා, ඡ අපූපා, කුණ්‌ඩමජාජිනං, පලාලපිණ්‌ඩො’ඉච්‌චාදිකං, අවයවත්‌ථාන මඤ්‌ඤමඤ්‌ඤනාති සම්‌බන්‌ධා සමුදායත්‌ථාභාවතො අනත්‌ථකත්‌තං, ආදිවාක්‍යන්‌ති ‘‘මනොසෙට්‌ඨා මනොමයා’’තිආදිවාක්‍යං, සාත්‌ථකත්‌තං පනස්‌ස පදත්‌ථාන මඤ්‌ඤමඤ්‌ඤාභිසම්‌බන්‌ධස්‌ස පතීතිතො.
අථ අආද්‍යාදිසද්‌දානං සාධුත්‌තාන්‌වාඛ්‍යානාය ඉදං වචනමිච්‌චාදිවිකප්‌පන්‌තරසම්‌භවෙ කථං නියමො වුත්‌තියං වුත්‌තෙනත්‌ථෙන සාත්‌ථකත්‌තමිච්‌චාසඞ්‌කිය තෙසමිහානුපයොගිත්‌තං කමෙන පටිපාදයිතුමාහ ‘වක්‌ඛමානත්‌ථමෙවිද’මිච්‌චාදි,’ ආකාරාදයො නිග්‌ගහීතන්‌තා’ඉච්‌චාදිනා වුත්‌තියං වක්‌ඛමානො අත්‌ථො යස්‌ස තං තථා වුත්‌තං, සාධූනං සාධුසද්‌දානං අනුසාසනං ආඛ්‍යානං අත්‌ථො පයොජනං යස්‌ස තන්‌ති විග්‌ගහො.
සාධුසද්‌දානුසාසනසඞ්‌කාපෙත්‌ථ ‘‘කත්‌ථෙත්‌ථ කුත්‍රාත්‍රක්‌වෙහිධා’’ති (4-100) ආදිනා කත්‌ථාදිසද්‌දානං සාධුත්‌තානුසාසනස්‌ස දස්‌සනතො, ලක්‌ඛණන්‌තරෙන සාධුභාවස්‌ස අන්‌වාඛ්‍යාතත්‌තාති ආපුබ්‌බාදාඉච්‌චස්‌මා ‘‘දාධාත්‌වී’’ති (5-45) ඉප්‌පච්‌චයෙ ආකාරලොපෙ ච ආදීති අආදියෙසන්‌ති අඤ්‌ඤපදත්‌ථසමාසෙ යොම්‌හි ‘‘යොසු ඣිස්‌ස පුමෙ’’ති (2-93) ‘ටෙ අආදයො’ති, තයො ච චත්‌තාලීසා චාති චත්‌ථ සමාසෙ ‘‘තදමිනාදීනි’’ති චත ලොපෙච රස්‌සෙ ච තිතාලීසාති, ‘වණ්‌ණ-වණ්‌ණනෙ’ඉච්‌චස්‌මා ‘‘භාවකාරකෙස්‌ව ඝණ ඝකා’’ති (5-44) අප්‌පච්‌චයෙයොම්‌හි ටාදෙසෙ වණ්‌ණාඉති ච සිජ්‌ඣනතො, පයොගනියමත්‌ථන්‌ති තිතාලීසවණ්‌ණසද්‌දෙසු පරෙසු එව අආදිසද්‌දො පයුජ්‌ජීයතීති එවං පයොගනියමත්‌ථං, අයම්‌පි විකප්‌පන්‌තර සම්‌භාවනා ‘‘අභූතතබ්‌භාවෙ කරාසභූයොගෙ විකාරා චී’’ති (4-119) පයොගනියමස්‌සා ඣායමානස්‌ස දිට්‌ඨත්‌තා, ඨාන්‍යාදෙසත්‌ථන්‌ති අආදිසද්‌දස්‌ස ඨානෙ තිතාලීසවණ්‌ණසද්‌දා ආදෙසා හොන්‌ති තෙසං වා සො ඉති, තදනුරූපායාති ඨාන්‍යාදෙසානුරූපාය ඡට්‌ඨී විභත්‌තියා, අතොයෙවාති අගමාගමිඅනුරූපාය ඡට්‌ඨියා අභාවතො යෙව, අගමාගමි භාවත්‌ථන්‌ති අආදිසද්‌දස්‌ස තිතාලීස වණ්‌ණසද්‌දා ආගමා හොන්‌ති තෙසං වා සො ඉති, එතෙසුපි සඞ්‌කා, ‘‘යවාසරෙ’’ (1-30) ‘‘සුඤ සස්‌ස’’ඉති (2-53) ආදෙසාගමානං දස්‌සනෙන, ආගම ලිඞ්‌ගාභාවතොති උකාර කකාර මකාරානං අභාවතො, විසෙසනවිසෙස්‌ස භාවත්‌ථන්‌ති තිතාලීසවණ්‌ණසද්‌දානං අආදිසද්‌දො විසෙසනං, තෙ වා තස්‌සෙ-ති, එත්‌ථාපි සඞ්‌කා ‘නීලුප්‌පල’මිච්‌චාදීනමඤ්‌ඤත්‌ථ විසෙසනවිසෙස්‌ස භාවදස්‌සනා, සද්‌දලක්‌ඛණා නුපයොගතොති සද්‌දලක්‌ඛණෙන සද්‌දසඞ්‌ඛරණස්‌ස පකතත්‌තා වුත්‌තං, තත්‌ථ කාරණමාහ- ‘රූපවිසෙසූප ලක්‌ඛණාභාවා’ති, රූපවිසෙසස්‌ස උපලක්‌ඛණ නිමිත්‌තං තස්‌සඅභාවාති අත්‌ථො, න හි විසෙසන විසෙස්‌සභාවෙ පටිපාදිතෙ අආද්‍යාදිසද්‌දානං රූපවිසෙසස්‌ස සඞ්‌ඛරණං කතං සියාති, යදි එසොව සද්‌දසඞ්‌ඛරණන්‌ති ගය්‌හෙය්‍ය, තථා සති ‘නීලුප්‌පල’මිච්‌චාදීනම්‌පි වත්‌තබ්‌බතා ආපජ්‌ජෙය්‍යාති නාස්‌ස තදත්‌ථ තාපි සම්‌භාවීයතෙ, ලොකෙ සීහගුණස්‌ස මානවකෙ දස්‌සනතො උපචාරෙන ‘සීහො-යං මානවකො’ති තග්‌ගුණජ්‌ඣාරොපොපි දිස්‌සති, තදත්‌ථම්‌පෙතං න හොතීති දස්‌සනත්‌ථං ‘තග්‌ගුණජ්‌ඣාරොපනත්‌ථම්‌පෙතං න හොතී’ති වුත්‌තං, තස්‌ස අආදිසද්‌දස්‌ස, තෙසං තිතාලීසවණ්‌ණසද්‌දානං වා ගුණො අආදිත්‌තාදි, තස්‌ස අජ්‌ඣාරොපනං-තිතාලීසවණ්‌ණසද්‌දෙසු වා අආදිසද්‌දෙයෙව වා ආරොපනං, තදත්‌ථම්‌පෙතං සුත්‌තං න හොතීති අත්‌ථො, තත්‌ථ කාරණමාහ- ‘අතොයෙවා’තිආදි, අතොයෙව රූපවිසෙසූපලක්‌ඛණා භාවතොයො, පකතං සද්‌දසඞ්‌ඛරණං, යථාවුත්‌ත විකප්‌පන්‌තරාභාවෙ උභයත්‌ථමිදං සියා, තත්‌ථ පරිභාසත්‌ථං න හොති… තල්‌ලක්‌ඛණත්‌තාභාවා උපරිවක්‌ඛමානත්‌තා චාති පාරිසෙසමාලම්‌බියාහ ‘සඤ්‌ඤාසඤ්‌ඤි’ච්‌චාදි.
මරියාදායම්‌පකාරෙච, සමීපෙ වයවෙ තථා;
චතුබ්‌බිධප්‌පකාරොයං, ආදිසද්‌දස්‌ස දිස්‌සතෙති.
මරියාදත්‌ථො එත්‌ථ ආදිසද්‌දොති ආහ-‘ආදිමරියාදා භූතො’ති, උපලක්‌ඛණත්‌තාති උපලක්‌ඛියමානානමාකාරාදීනං ගහණෙ කාරණභාවෙන අප්‌පධානත්‌තා, තෙනාහ-‘උපලක්‌ඛණස්‌සුපසජ්‌ජනීයභූතස්‌සා’ති, කාරියෙනාති වණ්‌ණසඤ්‌ඤාභවනාදිනා, න ගුන්‌නම්‌පි ආනයනං භවති..ගුන්‌නමුපසජ්‌ජනීය භූතත්‌තා අඤ්‌ඤපදත්‌ථස්‌සෙව පධානත්‌තා, සඤ්‌ඤායා භාවෙති අකාරස්‌ස වණ්‌ණසඤ්‌ඤාය අභාවෙ, රූපන්‌තිති තාලීසාරූපං, තිතාලීසා+වණ්‌ණාතිපදච්‌ඡෙදො, තිතාලීස+වණ්‌ණාතිවා, සුත්‌තාවයවස්‌සාපි සුත්‌තසම්‌බන්‌ධිත්‌තා ‘‘බ්‍යඤ්‌ජනෙ දීඝරස්‌සා’’ති (1-33) පන වුත්‌තං, රස්‌සත්‌තන්‌තු ‘‘දීඝරස්‌සා’’ති යොගවිභාගෙන, ඉතරථා බ්‍යඤ්‌ජනපරස්‌සෙව රස්‌සත්‌තෙ දස්‌සිතෙ තිතාලීසඉති අබ්‍යඤ්‌ජනෙ පදං න සම්‌පජ්‌ජෙය්‍යාති විඤ්‌ඤායති, ඉතරීතරයොගචත්‌ථෙ බහුවචනෙන භවිතබ්‌බන්‌ති ආහ-‘එකවචනම්‌පනා’තිආදි, විප්‌පටිපත්‌ති අඤ්‌ඤථාභාවො, රස්‌ස එ ඔකාරෙහි තෙචත්‌තාලීසක්‌ඛරානන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, එ ඔකාරෙ හීති සහත්‌ථෙ තතියා, සක්‌කතානුසාරෙනාති සක්‌කතෙ ‘‘සන්‌ධි යක්‌ඛරානං රස්‌සා න සන්‌තී’’ති වුත්‌තස්‌ස අනුසාරෙන, කොචීති සා සනප්‌පසාදකචොළියබුද්‌ධප්‌පියාචරියං දස්‌සෙති, න හිච්‌චාදිං වදතො-යමධිප්‌පායො ‘රස්‌සාඉවාති ඉවසද්‌දො සාධම්‌මොපමාජොතකො වා සියා වෙධම්‌මොපමාජොතකො වා, යදි තාව වෙධම්‌මොපමාජොතකො, රස්‌සධම්‌මස්‌ස එ ඔකාරෙස්‌ව සම්‌භවා තෙසං දීඝකාලප්‌පවත්‌තිතො තෙ දීඝායෙව සියුං, යදි පන සාධම්‌මොපමාජොතකො , තෙසු රස්‌සධම්‌මස්‌සසම්‌භවා රස්‌සකාලප්‌පවත්‌තිතො රස්‌සාඑව තෙ සියුන්‌ති ‘එත්‌ථාතිආදීසු එ ඔකාරානං උච්‌චාරණකාලකතං රස්‌සත්‌තමෙව හොතී’ති, රස්‌සකාලවන්‌තොයෙවාති එවසද්‌දො සොගතෙ වණ්‌ණවිනිම්‌මුත්‌තස්‌ස කාලස්‌සෙවාභාවා වණ්‌ණානඤ්‌ච පච්‌චක්‌ඛ සිද්‌ධත්‌තා පමාණසිද්‌ධං පාරමත්‌ථික මෙ ඔකාරානං රස්‌සකාලවන්‌තතං දීපෙති, අත්‌ථාති වදතො පනායමධිප්‌පායො ‘එත්‌ථාතිආදීසු යදි එකාරාදයො දීඝාඑව සංයොගපුබ්‌බත්‌තා රස්‌සාව සියුංතථා සති අත්‌ථාති එත්‌ථාපි දීඝොව ආකාරො සංයොගපුබ්‌බත්‌තාරස්‌සො ඉව උච්‌චතීති ආපජ්‌ජෙය්‍ය, තස්‌මා උච්‌චාරණකාලකතොව රස්‌සදීඝභාවො ගහෙතබ්‌බො’ති, කච්‌චායනවුත්‌තිවණ්‌ණනා ඤාසො, තඤ්‌ඤාපනෙති බහිද්‌ධා අඤ්‌ඤෙසමක්‌ඛරානං ඤාපනෙ, පයොජනාභාවාති තෙන සාධෙතබ්‌බස්‌ස කස්‌සචි ඉට්‌ඨස්‌ස අභාවමාහ, කිමෙත්‌ථ සමුදායෙ වාක්‍යපරිසමත්‌ති, උදාහු අවයවෙති ආහ- ‘පච්‌චෙක’න්‌ති, අඤ්‌ඤථා ‘රුක්‌ඛා වන’න්‌තිආදීසු විය සමුදායෙ වාක්‍යපරිසමත්‌තියං ‘‘ඉයුවණ්‌ණා ඣලා නමස්‌සන්‌තෙ’’ (1-9) ඉච්‌චාදිකං න සිජ්‌ඣතීති, පච්‌චෙකං වණ්‌ණා නාමහොන්‌තීති අකාරො වණ්‌ණො නාම හොති ආකාරො වණ්‌ණො නාම හොතීතිආදිනා, අවයවෙච්‌චාදිනා වුත්‌තියං අවුත්‌තෙපි ‘පච්‌චෙක’න්‌ති වචනෙ සදිට්‌ඨන්‌තං කාරණමාහ, දිට්‌ඨන්‌තොපනීතො ත්‍යත්‌ථො සුඛෙන පටිපත්‌තුං සක්‌කාති, එත්‌ථ හි පච්‌චෙකන්‌ති අවුත්‌තෙපි දෙවදත්‌තො භොජීයතූතිආදිනා පච්‌චෙකං භුඤ්‌ජිකිරියා පරිසමාපීයතෙ, තෙනාහ-‘න චොච්‌චතෙ’ ඉච්‌චාදි, අථවා සමුදායෙපි වාක්‍යපරිසමා පත්‌තියං සති සමුදායෙ පවත්‌තා සද්‌දා අවයවෙසුපි වත්‌තන්‌තීති ‘සමුද්‌දෙකදෙසදස්‌සනෙපි සමුද්‌දො දිට්‌ඨො, ඛන්‌ධෙකදෙස භූතායපි පඤ්‌ඤාය පඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධොතිආදීසු විය න දොසො, තෙනෙව වුත්‌තියං ‘පච්‌චෙක’න්‌ති න වුත්‌තං, වණ්‌ණසද්‌දස්‌ස ගුණාද්‍යනෙකත්‌ථත්‌තෙපි පකරණතො අකාරාදයොවෙත්‌ථ වුච්‌චන්‌තීති ආහ-‘වණ්‌ණීයති’ච්‌චාදි, පකරණතොපි අත්‌ථො විභජ්‌ජතෙ, වුත්‌තං හි–
අත්‌ථා පකරණා ලිඞ්‌ගා, ඔචිත්‍යා දෙසකාලතො;
සද්‌දත්‌ථා විභජීයන්‌තෙ, න සද්‌දායෙව කෙවලාති.
නනු ඣලාදිසඤ්‌ඤා විය ලහුසඤ්‌ඤං අකත්‌වා කස්‌මා ගුරුසඤ්‌ඤා කතාති චොදනං මනසි නිධාය රුළ්‌හි අන්‌වත්‌ථවසෙන ද්‌විප්‌පකාරාසු සඤ්‌ඤාසු ඣාලාති රුළ්‌හි සඤ්‌ඤාත්‌ථාභාවෙන වොහාරසුඛමත්‌තපයොජනා, අන්‌වත්‌ථසඤ්‌ඤා පන තප්‌පයොජනාපි හොති තදඤ්‌ඤප්‌පයොජනා පීති දස්‌සෙතුමාහ- ‘එව’මිච්‌චාදි, වණ්‌ණීයතී අත්‌ථො එතෙහීති වුත්‌තමත්‌ථං අනුගතා අනුගතත්‌ථා වණ්‌ණසඤ්‌ඤා තං, සද්‌දාධිගමනීයස්‌සාති සද්‌දෙන විඤ්‌ඤාතබ්‌බස්‌ස, වණ්‌ණං මූලමස්‌සාති වණ්‌ණමූලකො-අත්‌ථො, තස්‌ස භාවො වණ්‌ණමූලකතා, අත්‌ථස්‌ස වණ්‌ණමූලකතං සාධෙති ‘සාපි’ච්‌චාදිනා, වණ්‌ණං රූපං සභාවො එතෙසන්‌ති වණ්‌ණරූපානි-පදානි, සමුදායො පාදානං රූපමස්‌සාති සමුදායරූපං වාක්‍යං, විභත්‍යන්‌තමත්‌ථජොතකං පදං, පදසමුදායො වාක්‍යං, සබ්‌බඤ්‌චෙතමුපචාරෙන වණ්‌ණසද්‌දවචනීයත්‌තං ගච්‌ඡති වණ්‌ණමයත්‌තාති සබ්‌බොපි සම්‌මුතිපරමත්‌ථභෙදභින්‌නො අත්‌ථො වාක්‍යාධිගමනීයො වණ්‌ණෙනෙව විඤ්‌ඤායති නාම තස්‌මා යථා වුත්‌තමත්‌ථ විසෙසදස්‌සනංලහුසඤ්‌ඤාය න සක්‌කාති තදත්‌ථමකාරාදීනං ගුරුභූතා වණ්‌ණසඤ්‌ඤා කතාති අධිප්‌පායො, සම්‌මුති සඞ්‌කෙතවසෙන පවත්‌තො වොහාරො, පරමත්‌ථො සනිබ්‌බානො පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධො. උභොහි පනෙතෙහි භින්‌නො තතියො කොට්‌ඨාසො නාම නත්‌ථි, තථාච වුත්‌තං–
දුවෙ සච්‌චානි අක්‌ඛාසි, සම්‌බුද්‌ධො වදතං වරො,
සම්‌මුතිං පරමත්‌ථඤ්‌ච, තතියං නුපලබ්‌භතීති.
නනු ච–
අප්‌පක්‌ඛරමසන්‌දිද්‌ධං, සසාරං ගූළ්‌හනිණ්‌ණයං;
පසන්‌නත්‌ථඤ්‌ච සුත්‌තන්‌ති, ආහු තල්‌ලක්‌ඛණඤ්‌ඤුනොති.
‘‘ආදයො තිතාලීස වණ්‌ණා’’ ‘‘තිතාලීසාදයො වණ්‌ණා’’ති වා වත්‌තබ්‌බන්‌ති න තථා සති සන්‌දිද්‌ධං සුත්‌තං සියාති, නනු සත්‌ථාදො මඞ්‌ගලවචනෙන භවිතබ්‌බං, අකාරො පටිසෙධත්‌ථොපි හොතීති (න) සත්‌ථාදො සිද්‌ධසද්‌දස්‌සොපහිතත්‌තා, අථ හොත්‌ව පුබ්‌බා ඣාලාදි සඤ්‌ඤා, සද්‌දසාධනමත්‌තප්‌පයොජනත්‌තා පන සබ්‌බවිධානස්‌ස පුබ්‌බාචරිය සඤ්‌ඤාවාලමෙත්‌ථාති කිං පුනාපි වණ්‌ණාදිසඤ්‌ඤාවිධානෙන ගන්‌ථගාරව කරණෙනාති සච්‌චමෙතං, පුබ්‌බාචරියෙසු පන ගාරවං තදනුගමනඤ්‌ච දීපෙතුං කාචි සඤ්‌ඤායොප්‍යන්‌වාඛ්‍යායන්‌තෙ, යජ්‌ජෙවං සංයොගසබ්‌බනාමලොපාදයොපි සඤ්‌ඤා පුබ්‌බාචරියෙහි වුත්‌තා වත්‌තබ්‌බාති නනු භො වුත්‌තමෙවාම්‌හෙහි’කාචි සඤ්‌ඤායො ආඛ්‍යායන්‌තෙ’ති, කින්‌තදාඛ්‍යානද්‌වාරෙන භවතා තාපි විඤ්‌ඤාතුං න සක්‌කාති, කෙසඤ්‌චි සාත්‌ථකත්‌තොපි පතිවණ්‌ණමත්‌ථානුපලද්‌ධිතො වණ්‌ණානමදිට්‌ඨානමකාරාදීනමනුකතියො ඉහොපදිට්‌ඨාඉත්‍යනුකාරියෙනාත්‌ථෙනාත්‌ථවන්‌තතාය හොතෙවාකාරාදිතො විභත්‌ති, ලොපෙන නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තා පනස්‌සා අස්‌සවනං සන්‌නිකංසවචනිච්‌ඡාභාවා සංහිතායානිද්‌දෙසො, අනුක්‌කමොති ආදොනිස්‌සයා සරාවුත්‌තා, තතො නිස්‌සිතා බ්‍යඤ්‌ජනා, සරෙසුපි එකට්‌ඨානියා අකාරාදයො බහුත්‌තා පඨමං වුත්‌තා ඨානානුක්‌කමෙන, තතො ද්‌විජා ඨානානුක්‌කමෙන, තෙසුපි රස්‌සාව ලහුත්‌තා පඨමං වුත්‌තා, තතො දීඝා, බ්‍යඤ්‌ජනෙසුපි වග්‌ගා බහුත්‌තා ඨානප්‌පටිපාටියා පඨමං වුත්‌තා, තතො යකාරාදයො, වග්‌ගෙසු ච අඝොසා පඨමං වුත්‌තා, තතො ඝොසා, තෙසු ච සිථිලා පඨමං වුත්‌තා, තතො ධනිතා, තත්‌ථාපි අප්‌පකත්‌තා ද්‌විජා පඤ්‌චමා වුත්‌තා, තතො යරලවා ඝොසභූතා ඨානානුක්‌කමෙන, තතො ධනිතා සකාරහ කාරා, තෙසුපිහකාරො කෙසඤ්‌චි ඔරසොපි හොතීති ද්‌විජත්‌තා පච්‌ඡා වුත්‌තො, කෙහිචි ‘‘ලළානමවිසෙසො’’ති ද්‌වින්‌නමවිසෙසෙ වුච්‌චමානෙපි ලිපිභෙදෙන ඨානභෙදෙන ච භින්‌නත්‌තා ළකාරො විසුං අක්‌ඛරභාවෙන ගහිතො, සොපි ඝොසභාවෙන ඨානානුක්‌කමෙනච හකාරතො පරං වුත්‌තො නිග්‌ගහීතං පන සරත්‌තාදිසබ්‌බවිනිම්‌මුත්‌තත්‌තා සබ්‌බපච්‌ඡා වුත්‌තන්‌ති අකාරාදීනමයමනුක්‌කමො, ඉමස්‌සෙවානුක්‌කමස්‌ස මනසි විපස්‌ස වත්‌තමානත්‌තා තිතාලීසාති ගණනාපරිච්‌ඡෙදස්‌ස දස්‌සිතත්‌තා ච ‘නිග්‌ගහීතන්‌තා’ති වුත්‌තියං වුත්‌තං, පකතං සාධුසද්‌දාන්‌වාඛ්‍යානං, න වණ්‌ණීයතෙ, ති සද්‌දසඞ්‌ඛරණ සඞ්‌ඛාත මුඛ්‍යප්‌පයොජනාභාවා, කිඤ්‌චාපි න වණ්‌ණීයතෙ, අම්‌හෙහි පන කථමකාරාදීනමයමනුක්‌කමො උප්‌පන්‌නොති සිස්‌සානං කඞ්‌ඛා විච්‌ඡෙදප්‌පයොජනම්‌පති අනුක්‌කමසද්‌දස්‌ස අත්‌ථකථනබ්‍යාජෙන වණ්‌ණිතො යෙවාති, කරීයන්‌තෙ උච්‌චාරීයන්‌තෙ එතෙනාති කරණං, තත්‌ථ ජිව්‌හාමජ්‌ඣං තාලුජානං, ජිව්‌හොපග්‌ගං මුද්‌ධජානං, ජිව්‌හග්‌ගං, දන්‌තජානං සෙසානං සකට්‌ඨානං කරණං, පයත්‌ති පයතනං, තම්‌පන වණ්‌ණුච්‌චාරණතො අබ්‌භන්‌තරො බාහියො ච උස්‌සාහො, තත්‌ථ අබ්‌භන්‌තරපයතනං-සංවුතත්‌තමකාරස්‌ස, විවටත්‌තං සරානං සකාරහකාරානඤ්‌ච ඵුට්‌ඨත්‌තං වග්‌ගානං, ඊසංඵුට්‌ඨත්‌තං යරලවානං, බාහියපයතනන්‌තු සංවුතකණ්‌ඨතාදි, ඨානතො පච්‌චාසත්‌තියා විධීයමානකාරියසම්‌භවෙන පයොජනසම්‌භවා ආහ-‘ඨානම්‌පනා’තිආදි, තිට්‌ඨන්‌ති එත්‌ථ උප්‌පත්‌තිවසෙන වණ්‌ණාති ඨානං, ‘‘එ ඔනම වණ්‌ණෙ’’ති (1-37) සුත්‌තෙ වණ්‌ණෙති කථනමෙව වණ්‌ණසඤ්‌ඤාකරණෙ පයොජනං, යථාවුත්‌තමත්‌ථමඤ්‌ඤත්‍ර බ්‍යාපදිසති’ එව’මිච්‌චාදිනා, තස්‌මා ‘‘දසාදො සරා’’ඉච්‌චාදො ‘තෙනා’තිආදීසු ‘තෙන සරඉච්‌චනෙන ක්‌වත්‌ථො කස්‌මිං සුත්‌තෙ පයොජනං තං දස්‌සෙති ‘‘සරොලොපො සරෙ’’ච්‌චාදී’ති එවමාදිනා අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො, ඤාපෙති වණ්‌ණලොපන්‌ති ඤාපකං, කස්‌මා පන’සො චෙමිනාව ඤාපකෙන සිද්‌ධො’ති වුච්‌චති නනු ‘තදමිනාදීනි’’ති (1-47) සුත්‌තං දිස්‌සතීති, (සච්‌චං) තථාපි පකාරන්‌තරොයම්‌පි වණ්‌ණලොපෙ දස්‌සිතොති විඤ්‌ඤාතබ්‌බං, එවසද්‌දො පන ‘යදි ඤාපකෙන වණ්‌ණලොපො සියා සො ඉමිනාව ඤාපකෙන සිද්‌ධො, නාඤ්‌ඤෙනා’ති අවධාරෙති.
2. දසා
නනු අආදයොති පඨමන්‌තෙනුවත්‌තන්‌තෙ කථමෙත්‌ථ’තත්‌ථා’ති සත්‌තමීනිද්‌දිට්‌ඨතාති ආහ-‘තඤ්‌චා’තිආදි, අත්‌ථවසාවිභත්‌තිවිපරිණාමෙනාති අආදයොති පඨමන්‌තස්‌ස‘ආදො දසා’ත්‍යනෙන සම්‌බන්‌ධා සම්‌බජ්‌ඣමානෙ චාධාරත්‌ථෙන භවිතබ්‌බන්‌ති ආධාරත්‌ථවසෙන සත්‌තමී විභත්‌තියා පරිවත්‌තනෙනාති අත්‌ථො, අත්‌ථවසා සත්‌තමියා විපරිණාමසම්‌භවායෙවසුත්‌තෙ අවිජ්‌ජමානෙපි‘තත්‌ථා’ති වුත්‌තියං වුත්‌තං, ආදොදසන්‌නමනඤ්‌ඤත්‌ථපවත්‌තිසම්‌භවතො තෙසං අආදයො විසයභාවෙනපි සක්‌කා පරිකප්‌පෙතුන්‌ති වුත්‌තං-‘තෙසු විසයභූතෙසූ’ති, නිද්‌ධාරණත්‌ථොපි යුජ්‌ජතෙව… වණ්‌ණසමුදායතො තදෙකදෙසභූතාන මාදො වණ්‌ණානං දසසඞ්‌ඛ්‍යාගුණෙන නිද්‌ධාරියමානත්‌තා, ආදිම්‌හි දස වණ්‌ණාති වුත්‌තෙ අවුත්‌තානම්‌පි අවස්‌සං වත්‌තබ්‌බානං ඌනපූරණත්‌ථමජ්‌ඣාහාරො හොතීති වුත්‌තං- අවට්‌ඨිතා නිද්‌දිට්‌ඨා වා’ති, එකාදීන මට්‌ඨාරසන්‌තානං සඞ්‌ඛ්‍යානං සඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යෙ වත්‌තනතො ආහ-‘දසසඞ්‌ඛ්‍යාය පරිච්‌ඡින්‌නත්‌තා’ති, ගය්‌හුපගානං රස්‌සඑ ඔවණ්‌ණානම්‌පි කච්‌චායනෙ විය අපරිච්‌චාගා අනූනා, අගය්‌හුපගානං තදඤ්‌ඤෙසං කෙසඤ්‌චි සරානං පරිච්‌චගා අනධිකා, දසසද්‌දස්‌ස සඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍ය වුත්‌තිත්‌තා දසන්‌නම්‌පි අධිකතවණ්‌ණානඤ්‌ඤත්‌තා වුත්‌තං-‘දසන්‌නම්‌පී’තිආදි, සයං පුබ්‌බා’රාජ=චිත්‌තියං’තීස්‌මා ක්‌විම්‌හි අන්‌තලොපෙ සමාසෙ ච තදමිනාදිත්‌තා නිරුත්‌තිනයෙන වා සරසද්‌දො නිප්‌ඵජ්‌ජතීති, ‘සර-ගතිහිං සාචින්‌තාසු’ ඉච්‌චස්‌මා අප්‌පච්‌චයෙන වා නිප්‌පජ්‌ජතීති දස්‌සෙතුමාහ=‘සයං රාජන්‌තී’තිආදි.
3. ද්‌වෙද්‌වෙ
තෙති’ආදො’ති සත්‌තම්‍යන්‌තත්‌තා අපරෙ ද්‌වෙ පරාමසති, හෙට්‌ඨා වියාති හෙට්‌ඨා වුත්‌තං අත්‌ථවසා විභත්‌තිවිපරිණාමං උපමෙති, අතොව විඤ්‌ඤායමානත්‌ථවසෙන තෙසු’ති වුත්‌තං, තෙසුති පන නිද්‌ධාරණත්‌තවිවච්‌ඡායං තම්‌පි සම්‌භවතීති තෙසං වණ්‌ණානං මජ්‌ඣෙ ද්‌වෙද්‌වෙති ද්‌විසඞ්‌ඛ්‍යාය නිද්‌ධාරණත්‌ථොපි වෙදිතබ්‌බො, විච්‌ඡායං වුත්‌ති යස්‌ස සො විච්‌ඡාවුත්‌ති-ද්‌විසද්‌දො, විච්‌ඡාවුත්‌තිතා චාස්‌ස සවණ්‌ණත්‌තගුණෙන ද්‌වින්‌නං (‘බ්‍යාපිතු) මිට්‌ඨත්‌තා, කමෙනාවට්‌ඨිතෙති ඉමිනා අකාරාදිවණ්‌ණප්‌පබන්‌ධස්‌ස අනාදිකාලසිද්‌ධං කමසිද්‌ධත්‌තමාහ. නනු සමානා වණ්‌ණා සවණ්‌ණාත්‍යන්‌වත්‌ථෙ සවණ්‌ණසද්‌දෙ සති කතං රස්‌සදීඝානං සවණ්‌ණසඤ්‌ඤා සියා… අසමානත්‌තා එතෙසන්‌ති, නෙතදත්‌ථිවණ්‌ණප්‌පබන්‌ධස්‌ස කමසිද්‌ධත්‌තා වචනබලෙනෙවාසමානානම්‌පි හොතෙවාති, නෙවම්‌පි වත්‌තුං යුත්‌තං‘‘ද්‌වෙද්‌වෙ සවණ්‌ණා’’ති සුත්‌තස්‌ස තාදිසසාමත්‌ථියසබ්‌භාවෙ [සබ්‌භාවෙන (පොත්‌ථකෙ)] විසෙසකාරණාභාවාති ආහ‘සමානත්‌තම්‌පනා’තිආදි. තිට්‌ඨන්‌ති එත්‌ථ වණ්‌ණා චිත්‌තජත්‌තෙපි අභිබ්‍යත්‌ති වසෙනාති ඨානං කණ්‌ඨාදි, තෙන කතන්‌ති සමාසො, කණ්‌ඨතාතු ඉති චත්‌තෙ පාණ්‍යඞ්‌ගත්‌තා නපුංසකත්‌තං. පඤ්‌චමෙහි වග්‌ගපඤ්‌චමෙහි. අන්‌තට්‌ඨාකීති වග්‌ගානමන්‌තෙ තිට්‌ඨන්‌තීති අන්‌තට්‌ඨා, තාහි, යුත්‌තස්‌සාති බ්‍රහ්‌මචරියා, ගුය්‌හ’න්‌තිආදීසු යුත්‌තස්‌ස. කෙචීති අනියමෙන වුත්‌තං, තෙ පන–
‘‘හකාරො පඤ්‌චමෙහෙව, අන්‌තට්‌ඨාහි ච සංයුතො;
ඔරසො ඉති විඤ්‌ඤෙය්‍යො, කණ්‌ඨජො තදසංයුතො’’ති වදන්‌ති.
4. පුබ්‌බො
වත්‌තතෙති අත්‌ථවසා විභත්‌තිවිපරිණාමෙන වත්‌තතෙ, නනු චෙත්‍යාදිචොදනා, නෙසදොසොච්‌චාදි පරිහාරො, දොසාභාවෙ කාරණ මාහ-‘යොයො…පෙ.… පතීයතෙ’ති, වුත්‌තං සමත්‌තෙති-‘නහි’ච්‌චාදිනා, නනු ච පුබ්‌බසද්‌දො යමෙකත්‌තා එකං පුබ්‌බමාචික්‌ඛති න සකලන්‌ති කථං ‘‘පුබ්‌බො’ති වුත්‌තෙ යොයොති ඤායති ‘යොයො පුබ්‌බො’ති ච වුත්‌තෙ ‘තෙසු ද්‌වීසු’ති එත්‌ථ’ද්‌වීසු ද්‌වීසු’ති ඉදං කථං සුඛෙනෙව පතීයතෙ තදිදමසිද්‌ධෙනාසිද්‌ධසාධනන්‌ති ආසඞ්‌කිය තදභාවමුබ්‌භාවීය පුබ්‌බ සද්‌දස්‌ස විච්‌ඡාගමකත්‌තමවගමයිතුමාහ-‘නචෙද’මිච්‌චාදි. තංයොගාති උපචාරවසෙනාහ, තබ්‌බන්‌තතායවාති අත්‌ථියත්‌ථෙ අප්‌පච්‌චයවසෙන, එවමුපරිපි.
5. පරො
සෙසමිච්‌චාදිනා‘තෙසු ද්‌වීසූති සවණ්‌ණසඤ්‌ඤකෙසු ද්‌වීසු’ ඉච්‌චාදි කමතිදිස්‌සති. ලහුසඤ්‌ඤා රස්‌සස්‌ස, සංයොගපුබ්‌බස්‌ස රස්‌සස්‌ස දීඝස්‌ස ච ගුරුසඤ්‌ඤා න වත්‌තබ්‌බා… උච්‌චාරණවසෙනෙවාන්‌වත්‌ථසඤ්‌ඤාති විඤ්‌ඤායති, පුබ්‌බාචරියවසෙන වා ඉහාවුත්‌තාවසෙසසඤ්‌ඤාවිය.
6. කාදයො
කෙවල බ්‍යඤ්‌ජනානමත්‌ථප්‌පකාසත්‌තාභාවා සරානමත්‌ථප්‌පකාසනෙ අච්‌චන්‌තොපකාරා බ්‍යඤ්‌ජනාති ‘එතෙහී’ති කරණත්‌තෙන වුත්‌තං, තෙනාහ ‘සරාන’මිච්‌චාදි. විපුබ්‌බා ‘අඤ්‌ජ-බ්‍යත්‌තියං’තීමස්‌මා කරණෙ අනප්‌පච්‌චයෙ රූපං, නපුංසකත්‌තම්‌පිස්‌සාවගමයිතුං ‘උපකාරකානී’ති වුත්‌තං, බ්‍යඤ්‌ජනත්‌තං දිට්‌ඨන්‌තෙන ඵුටයති ‘යථා’ඉච්‌චාදිනා, යථා ඔදනස්‌සුපකාරකානි සූපාදීනි බ්‍යඤ්‌ජනානි, තථා සරානමුපකාරකානීති අධිප්‌පායො, බ්‍යඤ්‌ජනම්‌පන අද්‌ධමත්‌තිකං, වුත්‌තං හි–
එකමත්‌තො භවෙ රස්‌සො, දීඝො මත්‌තද්‌වයායුතො;
ප්‌ලුතො තිමත්‌තො විඤ්‌ඤෙය්‍යො, බ්‍යඤ්‌ජනං ත්‌වද්‌ධමත්‌තිකංති.
අන්‌වත්‌ථාති අන්‌වත්‌ථතො, ‘අන්‌වත්‌ථා බ්‍යඤ්‌ජනා’ති සම්‌බන්‌ධො.
7. පඤ්‌ච
සජාත්‍යපෙක්‌ඛාය සමුදායවාචිත්‌තෙපි කාදයොතී අනුවත්‌තනතො වග්‌ගසද්‌දෙන කඛගඝඤාදයොව ගය්‌හන්‌ති, පඤ්‌ච පරිමාණමස්‌ස පඤ්‌චකොවග්‌ගො, ‘‘තමස්‌ස පරිමාණං ණිකො චා’’ති (4-41) කො, සුත්‌තෙ ආදිභූතො පඤ්‌චසද්‌දො පඤ්‌චසඞ්‌ඛ්‍යාපරිච්‌ඡෙදං කුරුමානො මාවසානානං වග්‌ගානං බහුත්‌තං ගමෙතීති ‘පඤ්‌චකා’ති වුත්‌තං, වග්‌ගාති බහුවචනතො පච්‌චෙකන්‌ති විඤ්‌ඤායති, වජ්‌ජෙන්‌ති යකාරාදයොභි වග්‌ගා, පඨමක්‌ඛරවසෙන පන කවග්‌ගාදිවොහාරො.
8. බින්‌දු
අනෙකත්‌ථත්‌තා ධාතූන මුච්‌චාරණත්‌ථොපෙත්‌ථ ගණ්‌හාතීති නිපුබ්‌බා තතො කම්‌මන්‌ති ත්‌තප්‌පච්‌චයෙ ඤ්‌ඤිම්‌හි පාදිසමාසෙ දීඝෙච රූපං දස්‌සෙන්‌තො ‘රස්‌සා’තිආදීමාහ, පීළනත්‌ථතො නිග්‌ගහනං නිග්‌ගහො, ‘ඉ-අජ්‌ඣෙන ගතීසු’ඉච්‌චස්‌මා කත්‌තරි [කම්‌මනි-ඉති වත්‌තබ්‌බං, ඉතං උච්‌චාරිතන්‌ති අත්‌ථො] ත්‌තප්‌පච්‌චයෙ ඉතං, නිග්‌ගහෙන ඉතන්‌ති අමාදිස මාසෙ රූපං දස්‌සෙන්‌තො ‘කරණං නිග්‌ගහෙන වා’තිආදිමාහ, පච්‌ඡිමපක්‌ඛං සාධෙතුමාහ-‘වුත්‌තං හී’ති.
9. ඉයු
චත්‌ථසමාසොති ඉතරීතරයොගද්‌වන්‌දසමාසො. අත්‌තෙති මුනි සද්‌දාදිවචනීයෙ අත්‌ථෙ, නමතීතීමස්‌සෙතං කම්‌මං,
යං සබ්‌බවචනං සබ්‌බ, ලිඞ්‌ගං සබ්‌බවිභත්‌තිකං;
තං සබ්‌බත්‌ථෙ නමනතො, විදුං නාමන්‌ති තබ්‌බිදූ.
ඉධ නාමසඤ්‌ඤායාභාවෙපි අන්‌වත්‌ථබලායෙව නාමසඤ්‌ඤා සිද්‌ධාති (ආහ) ‘අන්‌වත්‌ථබ්‍යපදෙසෙනා’ති, ස්‍යාද්‍යන්‌තපකතිරූපන්‌ති පච්‌චයා පඨමං කරීයතීති පකති, සා එව රූපන්‌ති පකතිරූපං, ස්‍යාද්‍යන්‌තස්‌ස පකති රූපං මුනිසද්‌දාදි ස්‍යාද්‍යන්‌තපකතිරූපං, අත්‌ථවන්‌තමධාතුකමප්‌පච්‌චයම්‌පාටිපදිකං, පදං පදං පති පටිපදෙ, පටිපදං නියුත්‌තං පාටිපදිකං. විසෙසනෙනාති සුත්‌තෙ ‘නමස්‌සන්‌තෙ’ති වුත්‌තෙන ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණානං විසෙසනෙන. ආඛ්‍යාතස්‌සාති පචතිආදිනො. ආදිමජ්‌ඣවත්‌තිනොති ඉන්‌ද උදකසද්‌දාදීනං ආදො, පඛුමාදීනං මජ්‌ඣෙච වත්‌තිනො. පදෙසෙසූති ‘‘ඣලා සස්‌ස නො’’ති (2-83) ආදිකෙසු සුත්‌තප්‌පදෙසෙසු, අනිට්‌ඨපසඞ්‌ග (සඞ්‌කං) නිවත්‌තෙතීති සම්‌බන්‌ධො, අනිට්‌ඨප්‌පසඞ්‌ගොනාම [නාමාති (පොත්‌ථකෙ)] පචති-ඉන්‌ද (උදක පඛුම) සද්‌දාදීන මන්‌ත ආදිමජ්‌ඣභූතඉවණ්‌ණාදීනං ඣලසඤ්‌ඤා විධාය තතො පරාසං සාදි විභත්‌තීනං ‘‘ඣලා සස්‌ස නො’’ති (2-81) ආදීහි ‘නො’ ආදෙසාදිම්‌හි කතෙ ‘පචතිනො, ඉන්‌දනො, උදකනො, පඛුමනො’තිආදි රූපප්‌පසඞ්‌ගො, නනුචාදිආදි චොදනා. වත්‌තබ්‌බන්‌ති සුත්‌තෙ වත්‌තබ්‌බං. බ්‍යාසනිද්‌දෙසෙනාති අසමාසනිද්‌දෙසෙන. තදයුත්‌තන්‌තිආදි පරිහාරො, තන්‌ති තං චොද්‍යං, සතිහීතිආදිනා අයුත්‌තත්‌තං සමත්‌ථෙති, ද්‌වීසුත්‌තරෙසු යොගෙසූති උපරිමෙසු ‘‘පිත්‌ථියං’’ ‘‘ඝා’’ති ද්‌වීසු සුත්‌තෙසු. ඉත්‌ථියන්‌ති ඉදන්‌ති ‘‘පිත්‌ථිය’’න්‌ති සුත්‌තෙ ඉත්‌ථියන්‌ති ඉදං පදං. වණ්‌ණවිසෙසනං සියාති ‘‘පිත්‌ථිය’’න්‌ති සුත්‌තෙ ‘ඉයුවණ්‌ණා’ති අනුවත්‌තනතො ‘ඉත්‌ථියං ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණා’ති එවං ඉවණ්‌ණු වණ්‌ණා ‘‘ඝො’’ති සුත්‌තෙ ‘ඉත්‌ථියං ආ’තිඑවං අවණ්‌ණස්‌ස ච විසෙසනං භවෙය්‍ය. වණ්‌ණවිසෙසනෙ විරොධමාහ ‘එවඤ්‌චෙ’ච්‌චාදි, නාමස්‌සන්‌තෙති අසමාසනිද්‌දෙසෙ ත්‌වවිරොධමාහ- ‘බ්‍යාසෙ’ච්‌චාදි. සක්‌කානාමවිසෙසනං කාතුන්‌ති ද්‌වීසු සුත්‌තෙසු ඉත්‌ථියන්‌තිආදිනා වක්‌ඛමානක්‌කමෙන. නාමස්‌ස අන්‌තො නාමන්‌තොති සමාසස්‌ස උත්‌තරපදත්‌ථප්‌පධානත්‌තා සමාසෙ ගුණීභූතස්‌ස නාමස්‌ස ඉත්‌ථියන්‌ති ඉදං විසෙසනං කාතුං න සක්‌කාති අධිප්‌පායො, වචනමන්‌තරෙනාති පාණිනියානමිව ‘‘යථාසඞ්‌ඛ්‍යමනුදෙසො සමානං’’ති (1-3-10) සුත්‌තං විනා, සමාසඞ්‌ඛ්‍ය එතෙසන්‌ති සමසඞ්‌ඛ්‍යකා, ඉතිසද්‌දො ආද්‍යත්‌ථො, තෙන–
‘‘ආලාපහාසලීලාහි, මුනින්‌ද විජයා තව;
කොකිලා කුමුදානී වො, පසෙවන්‌තෙ වනං ජලං’’ (260).
ඉච්‌චාදිං සඞ්‌ගණ්‌හාති.
10. පිත්‌ථි
ඉත්‌ථියං නාමස්‌සාති ච, අන්‌තෙ ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණාති ච වුත්‌තෙ තෙසමා ධාරාධෙය්‍යසම්‌බන්‌ධො ආධෙය්‍යස්‌සාධාරෙ පවත්‌තිං විනා න සම්‌භවතීති අජ්‌ඣාහාරවසෙන ‘වත්‌තමානා’ති වුත්‌තියං වුත්‌තං. ඉවණ්‌ණු වණ්‌ණාති අපෙක්‌ඛිය‘විසෙසීයන්‌තී’ති බහුවචනමෙතං සම්‌බන්‌ධස්‌ස පුරිසාධීනතාය නාමන්‌තීමිනා සම්‌බන්‌ධෙ සති‘විසෙසීයතී’තෙකත්‌තෙන පරිණමති.
11. ඝා
ඉත්‌ථියං නාමස්‌සන්‌තෙති ච වත්‌තතෙ. හෙට්‌ඨා සබ්‌බත්‌ථ සඤ්‌ඤිනො නිද්‌දිසිය සඤ්‌ඤාය නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තා තත්‌ථ විය විසුං සඤ්‌ඤිනො පඨමමනිද්‌දෙසෙ අසන්‌තො වියාති දොසලෙසමාලම්‌බිය චොදයති නන්‌හචෙ’ත්‍යාදිනා. තත්‌ථ සෙතොති විජ්‌ජමානස්‌ස සඤ්‌ඤිනො. කාරියෙනාති සඤ්‌ඤාකාරියෙන. පරිහරති ‘නායං දොසො’තිආදිනා. පච්‌ඡාවුත්‌තමත්‌තෙනාති ‘‘ඝා’’ති සුත්‌තෙ කාරියිනො ආකාරස්‌ස පච්‌ඡා වුත්‌තමත්‌තෙන. නචාති එත්‌ථ චසද්‌දො වත්‌තබ්‌බන්‌තරසමුච්‌චයෙ, අපරම්‌පි කිඤ්‌චි වත්‌තබ්‌බමනියමරූපමත්‌ථීති අත්‌ථො. අනියමරූපමාචරියප්‌පවත්‌තිතො සාධෙතුමාහ ‘උභයථාපි’ච්‌චාදි.
12. ගොස්‍යා
ආසද්‌දො ආභිමුඛ්‍යෙ, අනභිමුඛමභිමුඛං කත්‌වා ලපනං කථනමාල පනං, තස්‌මිං ආලපනෙ, ආලපනත්‌ථෙ විහිතො සීති අත්‌ථො.
ඉති මොග්‌ගල්‌ලානපඤ්‌චිකාටීකායං සාරත්‌ථවිලාසිනියං
සඤ්‌ඤාධිකාරො සමත්‌තො.
පරිභාසාධිකාර
13. විධි
වචනාරම්‌භයොජනමාහ–‘යං විසෙසනභාවෙනෙ’ච්‌චාදි, යන්‌ති අනියමෙන ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’ති (2-43) ආදීසු අතොතිආදිකං විසෙසනභාවෙන වත්‌තුමිච්‌ඡිතං පරාමසති, තෙනාති විසෙ සනත්‌තෙනු-පාදියමානෙන යං සද්‌දනිද්‌දිට්‌ඨෙන අතොතිආදිකෙන කරණභූතෙන, යථාකථඤ්‌චිතබ්‌බතොති ආදො මජ්‌ඣෙ-න්‌තෙ වා සබ්‌භාවතො යෙනකෙනචි ආකාරෙන අභෙදොපචාරෙන අකාරාදිවිසෙසනවතො නාමාදිනො, තදන්‌තත්‌ථන්‌ති තං අතොත්‍යාදි විසෙසනමන්‌තෙ, නාදො න මජ්‌ඣෙ යස්‌ස තං තදන්‌තං, තං අත්‌ථො පයොජනං යස්‌සාති අඤ්‌ඤපදත්‌ථො, වත්‌තායත්‌තාති වත්‌තුනො ආයත්‌තා… අත්‌තාවාත්‌තනො වචනෙ පධානන්‌ති, තස්‌සාති වත්‌තුනො, සාති වචනිච්‌ඡා, පයොගානුසා රෙනාති ජිනවචනානුසාරෙන, ඉතීති කාරණත්‌ථෙ නිපාතො, ඉමිනා කාරණෙනාති අත්‌ථො, න සබ්‌බත්‌ථප්‌පසඞ්‌ගොති සංහිතාදිවිධිම්‌හි සබ්‌බත්‌ථ තදන්‌ත විධිප්‌පසඞ්‌ගො න හොති, තථාහි ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ති (1-26) එත්‌ථ සරොති විසෙසනභාවෙන වචනිච්‌ඡාය සබ්‌භාවෙ සරොති තත්‍රා’දීනං විසෙසනන්‌ති යථාකථඤ්‌චිසරාදිසරමජ්‌ඣසරන්‌තානං තත්‍රාදීනං ලොපප්‌පසඞ්‌ගෙ ‘‘විධිබ්‌බිසෙසනන්‌තස්‌සා’’ති (1-13) සරන්‌තස්‌සපසඞ්‌ගො සියා, න ‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සා’’ති (1-13) අන්‌තස්‌ස… ඡට්‌ඨීනිද්‌දෙසාභාවා, තථා සති ‘තත්‍රිමෙ’තිආදිම්‌හි ‘ඉමෙ’තිආදිනා වත්‌තබ්‌බතා ආපජ්‌ජෙය්‍යාති පයොගං නානුසටා නාමසියුන්‌ති න සබ්‌බත්‌ථ තදන්‌ත විධිප්‌පසඞ්‌ගො, තථා ‘‘ගතිබොධා’’ (2-4) දිසුත්‌තාදිම්‌හිපි ‘ගමයති මාණවකංගාමං ත්‍යාදිප්‌පසඞ්‌ගොතිආදි ච යථායොගමවගන්‌තබ්‌බං, වුත්‌තියං ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’ති සුත්‌තොදාහරණං දස්‌සිතං, ‘‘නරා නරෙ’’ති ලක්‌ඛියොදාහරණං.
14. සත්‌තධී
වචනඵලමුපදස්‌සෙති‘යත්‌ථෙ’ච්‌චාදිනා, යත්‌ථ යස්‌මිං ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ත්‍යාදිකෙ සුත්‌තෙ, සත්‌තමියාති ‘සරෙ’තිආදිනා සත්‌තමියා, යස්‌සාති සරොතිආදිනා නිද්‌දිට්‌ඨස්‌ස, කාරියං ලොපාදි, සම්‌බන්‌ධා විසෙසාති සරෙත්‍යාදො ඔපසිලෙසිකමධිකරණං, තඤ්‌චොපසිලෙසෙ භවමධිකරණං පුබ්‌බස්‌ස වා පරං සියා පරස්‌ස වා පුබ්‌බන්‌ති පුබ්‌බපරොපසි ලෙසස්‌සාවිසිට්‌ඨත්‌තා පුබ්‌බපරානං සම්‌බන්‌ධස්‌ස අවිසෙසා, පරස්‌සාපීති න කෙවලං පුබ්‌බස්‌සෙව, සතීත්‍යස්‌මිං අත්‌ථෙ ජොතනීයෙ සත්‌තමී සංසත්‌තමී සන්‌තසද්‌දස්‌ස සමාදෙසෙන, සත්‌තඤ්‌චෙත්‍යාදිවචනමෙවං සති ඝටතෙ, සන්‌ති වා සන්‌තසද්‌දත්‌ථෙ පාදි, සුත්‌තෙ අවුත්‌තෙපි වුත්‌තියං ‘නිද්‌දෙසෙ’ති වචනෙ කාරණමාහ-සත්‌තඤ්‌චා’තිආදි, නිද්‌දෙසමන්‌තරෙන සත්‌තං න සම්‌භවතීති සම්‌බන්‌ධො, සත්‌තමියා නිද්‌දෙසෙ සතියෙව තං සම්‌බන්‌ධාය සත්‌තාය සම්‌භවො, අඤ්‌ඤථා කිමඤ්‌ඤන්‌තස්‌සා පතිට්‌ඨාති අධිප්‌පායො, පුබ්‌බසද්‌දස්‌ස සම්‌බන්‌ධිසද්‌දත්‌තා කින්‌නිස්‌සාය පුබ්‌බත්‌තමිච්‌චාහ-‘සත්‌තමි’ච්‌චාදි, තන්‌ති ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ති සුත්‌තං, උකාරස්‌සාති ‘වෙළු’ඉච්‌චත්‍ර උකාරස්‌ස, පුබ්‌බස්‌ස…පෙ.… කරිත්‌වා තංමනසිකතඤ්‌චොදනං දස්‌සෙතුමාහ-‘තමහ’න්‌ති ච්‌චාදිති එවමෙත්‌ථ සාජ්‌ඣාහාරො සම්‌බන්‌ධො වෙදිතබ්‌බො. පුබ්‌බස්‌සාති සත්‌තමී නිද්‌දිට්‌ඨතො පුබ්‌බස්‌ස, අනන්‌තරස්‌සාති අබ්‍යවහිතස්‌ස, වුත්‌තං කිඤ්‌චි නත්‌ථීති සම්‌බන්‌ධො, අයමධිප්‌පායො ‘‘තස්‌මින්‌ති නිද්‌දිට්‌ඨෙ පුබ්‌බස්‌සා’’ති (1-1-66) පාණිනියවචනෙ ‘‘දිසිරයමුච්‌චාරණක්‍රියො නිසද්‌දොප්‍යය මිහ නෙරන්‌තරියං ජොතෙති, තත්‌ථ‘නිරන්‌තරං දිට්‌ඨො’ති පාදිසමාසෙ කතෙ ඵුටමෙවානන්‌තරමුච්‌චාරිතෙත්‍යමත්‌ථො-වගම්‍යතෙති ‘‘පුබ්‌බසද්‌දස්‌ස බ්‍යවහිතෙපි පයොගදස්‌සනෙ බ්‍යවහිතෙපි කාරියං පප්‌පොතී’’ති භස්‌සකාරාදයො වණ්‌ණෙන්‌ති, ඉහ තාදිසවචනාභාවෙන වණ්‌ණාදි බ්‍යවධානෙපි සියා’’ති, සරෙච්‌චාදිපරිහාරවචනෙ-ධිප්‌පාය මුබ්‌භාවයති ‘යදිපි’ච්‌චාදිනා, මථුරාය පාටලිපුත්‌තකස්‌ස චාන්‌තරාළෙ ගාමාදීනං සබ්‌භාවා බ්‍යවධානෙපි පුබ්‌බසද්‌දස්‌ස පවත්‌තියා දිට්‌ඨන්‌තමාහ-‘මථුරා’ ඉච්‌චාදි, යස්‌මා සරෙති ඔපසිලෙසිකාධාරෙ සත්‌තම්‍යන්‌තං පදං, තස්‌මා බ්‍යවධානෙ සරලොපො න හොතීති එවං සඞ්‌ඛෙපබ්‍යාඛ්‍යානෙන වුත්‌තිය මත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, න කෙවලං සරෙති එත්‌ථෙවාති ආහ- ‘කාරියෙ’ච්‌චාදි, ඔපසිලෙසිකෙයෙවාධාරෙ භවතීති සෙසො, කාරණමාහ-‘වත්‌තිච්‌ඡාන්‌හවිධානතො සද්‌දස්‌සා’ති, වත්‌තුනො යා ඉච්‌ඡා වචනිච්‌ඡා තස්‌සා අනුතූලෙන විධානතො අත්‌ථස්‌ස කථනතොති අත්‌ථො,යෙන හි යමත්‌ථං වත්‌තාතිධාතුමිච්‌ඡති සතීප්‍යභිධානසා මත්‌ථියෙ න තතො-ඤ්‌ඤමත්‌ථං සද්‌දොභිදධාතීත්‍යධිප්‌පායො, වත්‌තිච්‌ඡා වසායෙ කාරණමාහ’වත්‌තිච්‌ඡාපි’ච්‌චාදි, වත්‌තුනො සුත්‌තකාරස්‌ස ඉච්‌ඡා වත්‌තිච්‌ඡා, කථමුපදෙසතො වත්‌තිච්‌ඡා-වසීයතෙ’ කථඤ්‌ච සාමත්‌ථියතොති ආසඞ්‌කිය තමුපදස්‌සෙතුමාහ-‘අතොචෙත්‍යාදි, අතො වක්‌ඛමානකාරණා උපදෙසතො වසීයතෙති සම්‌බන්‌ධො, කින්‌තං කාරණ මිච්‌චාහ-‘යස්‌මා’ඉච්‌චාදි, අන්‌වයසද්‌දෙනෙත්‌ථ ගුරුපාරම්‌පරියො-පදෙසො විවච්‌ඡිතො, යස්‌මා කාරණා අන්‌වයො ගුරුපාරම්‌පරියො පදෙසො ගුරුකුලමුපගම්‌ම පඤ්‌හකරණාදිනා අන්‌විච්‌ඡීයතෙ ගවෙසීයති, අතො කාරණා ගුරුපරම්‌පරා ගතඋපදෙසතො වසීයතොති අත්‌ථො, සාමත්‌ථියතො-වසායප්‌පටිපාදයිතුමාහ- ‘සාමත්‌ථියම්‌පි’ච්‌චාදි, සාමත්‌ථියම්‌පි වුච්‌චතෙතිසෙසො, ලඝුනොපායෙන සද්‌දානමුපලක්‌ඛණෙ පවත්‌තීති බ්‍යවහිතනිවත්‌තියා වචනන්‌තරක-රණමනුපන්‌නං , උපපන්‌නං වචනන්‌තරකරණං, තස්‌ස ච ඔපසිලෙසිකාධාර මන්‌තරෙන අඤ්‌ඤථානුපපත්‌තියා ආධාරවිසෙසප්‌පටිප්‌පත්‌තීති ඉදමෙත්‌ථ සාමත්‌ථියං, ආධාරන්‌තරෙච්‌චාදිනා යථාවුත්‌තං සාමත්‌ථියං විභාවෙති, ආධාරන්‌තරෙපීති සබ්‌බත්‌ථ පාඨො දිස්‌සති, පසඞ්‌ගාභාවතො අත්‌ථන්‌ත-රෙනාපි ආධාරන්‌තරෙපි ඔපසිලෙසිකාධාරෙපි වචනන්‌තරප්‌පසඞ්‌ගො සියාති සම්‌බන්‌ධසම්‌භවා ඔපසිලෙසිකාධාරනිස්‌සයනෙපි ආනිසංසො න දිස්‌සතීති සමුච්‌චයත්‌ථෙනාපි නත්‌ථි පයොජනන්‌ති වජ්‌ජෙතබ්‌බො යම්‌පි සද්‌දොති, නනු කිමෙවං වණ්‌ණීයතෙ පුබ්‌බස්‌සෙවෙති වචන මෙවොපසිලෙසිකමධිකරණං විඤ්‌ඤාපයති… තත්‌ථෙව පුබ්‌බපරත්‌ත සම්‌භවාති යොමඤ්‌ඤතෙ, තස්‌සෙසා කප්‌පනා න සඞ්‌ගතාති දස්‌සෙතුමාහ-‘පුබ්‌බස්‌සාති’ච්‌චාදි, අයුත්‌තත්‌තෙ කාරණමාහ-‘සාමීපිකෙපි තස්‌ස සම්‌භවා’ති, ‘ගඞ්‌ගායං ඝොසො’ති වුත්‌තෙ ඝොසො ගඞ්‌ගායං පුබ්‌බො වා පරො වෙති ගම්‌මමානත්‌තා සාමීපිකෙප්‍යධිකරණෙ පුබ්‌බපරත්‌තස්‌ස සම්‌භවාති අත්‌ථො, එතාවවුච්‌චතෙති පුබ්‌බස්‌සෙව හොති න පරස්‌සාති එත්‌තකමෙව වුච්‌චතෙ, තථාච වක්‌ඛති-‘කින්‌ත’න්‌තිආදි, අධිකං බ්‍යවහිතනිවුත්‍යාදි න වුච්‌චතෙති සම්‌බන්‌ධො, ආදිසද්‌දෙනෙත්‌ථ ඡට්‌ඨීපකප්‌පනා ගහිතා, ඡට්‌ඨීපකප්‌පනාපි සාමත්‌තියා කතාති සම්‌බන්‌ධො, පකප්‌පනං පකප්‌පනාවිධානං, එවං මඤ්‌ඤතෙ ‘පාණිනියා ‘‘ඡට්‌ඨීට්‌ඨානෙයොගා’’ත්‍යතො (1-1-49) ‘‘තස්‌මින්‌ති නිද්‌දිට්‌ඨෙ පුබ්‌බස්‌ස’’ (1-1-66) ‘‘තස්‌මා ත්‍යුත්‌තරස්‌ස’’ ඉති (1-1-67) පරිභාසාසුත්‌තද්‌වයෙ ඡට්‌ඨීගහණමනුවත්‌තිය ‘තස්‌මින්‌ති නිද්‌දිට්‌ඨෙ පුබ්‌බස්‌ස ඡට්‌ඨී’ ‘තස්‌මාත්‍යුත්‌තරස්‌ස ඡට්‌ඨී [නිද්‌දිට්‌ඨෙ පුබ්‌බස්‌ස ඡට්‌ඨීති පුබ්‌බස්‌ස කාරියිත්‌තපටිපාදනයොග්‌ගො ඡට්‌ඨී තබ්‌බොධකපදෙ භවතිත්‍යත්‌ථො, එව ධුත්‌තරස්‌සෙතු වි. උජ්‌ජොතටීකා] ති ඡට්‌ඨීපකප්‌පනං පටිපාදෙන්‌ති ‘යස්‌මිං සුත්‌තෙ ඡට්‌ඨීනිද්‌දෙසො නත්‌ථි, තත්‌ථ ඡට්‌ඨීපකප්‌පනායථා සියා’ති, ඉධ පන වචනන්‌තරාභාවෙපි යත්‌ථ ඡට්‌ඨීනිද්‌දෙසො නත්‌ථි, තත්‌ථ සාමත්‌ථියෙනෙව ඡට්‌ඨීපකප්‌පනා සිද්‌ධා’ති, සාමත්‌ථියමුපදස්‌සෙති ‘සත්‌තමීනිද්‌දෙසෙ’ච්‌චාදිනා, අඤ්‌ඤවිභත්‌තිනිද්‌දිට්‌ඨොපි පටිපජ්‌ජතෙති සම්‌බන්‌ධො, කාරියයො ගන්‌ති කාරියසම්‌බන්‌ධං, යථා ‘‘වග්‌ගෙ වග්‌ගන්‌තො’’ති එත්‌ථානුවත්‌තමානං නිග්‌ගහීත’න්‌තිදං ඡට්‌ඨීයන්‌තං විඤ්‌ඤායතෙ, කථං වග්‌ගෙතෙසා සත්‌තම්‍යකතත්‌ථා ‘‘නිග්‌ගහීත’’න්‌ති (1-38) පුබ්‌බසුත්‌තෙ කතත්‌ථතාය පඨමා විභත්‌තියා ඡට්‌ඨීවිභත්‌තිම්‌පකප්‌පෙති සත්‌තමියං පුබ්‌බස්‌සෙ’ති තථෙත්‍යවගන්‌තබ්‌බං. එතාව වුච්‌චතෙති වුත්‌තෙ ඉදන්‌ති න විඤ්‌ඤායතෙති ආහ ‘කින්‌ත’න්‌තිආදි, යදාහිච්‌චාදිනා පරියායපසඞ්‌ගක්‌කමං දස්‌සෙති. කිමිදමුච්‌චතෙ පරියායප්‌පසඞ්‌ගෙ නියමත්‌ථං වචනන්‌ති නනු පුබ්‌බපරානං යුගපදුප්‌පත්‌තිය මාචරියවචනප්‌පමාණෙනාප්‌පටිපත්‌තියං විජ්‌ඣනත්‌ථං වචනන්‌ති කස්‌මා නොච්‌ච තෙච්‌චාහ- ‘යුගපදුපසිලිට්‌ඨාන’න්‌ත්‍යාදි, යුගපදුපසිලිට්‌ඨානමසම්‌භවොති සම්‌බන්‌ධො, කුතොච්‌චාහ-‘අපරස්‌සූපසිලෙසිකස්‌සාභාවතො’ති, අතොති යුගපදුභින්‌නම්‌පත්‌තියා අභාවතො, වචනං ‘‘සරො ලොපාසරෙ’’ච්‌චාදිකං (1-26) සුත්‌තං.
15. පඤ්‌ච
අවධිභාවෙනාති ‘අතො’ච්‌චාදිනා අවධිත්‌තෙන, යස්‌සාති යො ආදිනො, කාරියන්‌ති ‘ටාටෙ’ආදිකං, පුබ්‌බපරාපෙක්‌ඛත්‌තෙනාවිසෙසාති යථා- ‘ගාමා දෙවදත්‌තො’ති වුත්‌තෙ සො තතො පුබ්‌බො පරොගෙති විඤ්‌ඤායතීත්‍යවධිභාවස්‌ස පුබ්‌බපරාපෙක්‌ඛත්‌තෙනාවිසෙසො, තථෙහාපි ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’ති (2-41) වුච්‌චමානෙ අතො පුබ්‌බෙසං යොනං අථවා පරෙසන්‌ති පුබ්‌බපරාපෙක්‌ඛත්‌තෙනාවධිභාවස්‌සාවිසෙසාති මඤ්‌ඤතෙ, පුරෙ වියාත්‍යනෙන සත්‌තමියන්‌ති එත්‌ථ වුත්‌තං නිද්‌දෙසවචනෙ කාරණමතිදිසති, වුත්‌තියං ‘නරානමෙරෙ’ති එත්‌ථ අපවාදවිප්‌පටිසෙධෙ සතිපරත්‌තා ටාටෙආදෙසානං පවත්‌තිං ‘‘ආදිස්‌සා’’ති එත්‌ථ වණ්‌ණයිස්‌සාම, අථ කිමිමිනා වචනෙන නනු යතො යත්‌ථ පඤ්‌චමී නිද්‌දෙසො තත්‌ථ සබ්‌බත්‌ථ ‘‘මානුබන්‌ධො සරානමන්‌තා පරො’’ (1-21) ත්‍යතො ‘පරො’ත්‍යනුවත්‌තෙතුං සක්‌කාති තස්‌සානුවත්‌තිතස්‌ස යොනමිච්‌චනෙන සාමානාධිකරණ්‍යා‘පරෙසං යොනං’ත්‍යයමත්‌ථො විඤ්‌ඤායතෙ, තතො පුබ්‌බෙසං පසඞ්‌ගොයෙව නත්‌ථීති, නෙතදත්‌ථි, පරොති ත්‍යනුවත්‌තමානං ‘අතො’ති පඤ්‌චම්‍යන්‌තෙන සම්‌බජ්‌ඣමානං න කොචි වාරෙතා අත්‌ථීති පරතො-කාරතො පුබ්‌බෙසම්‌පි යොනං ටාටෙආදෙසා පප්‌පොන්‌තීති වචනෙනෙමිනා භවිතබ්‌බමෙවාති දස්‌සෙතුමාහ-‘වචනෙ’ච්‌චාදි, එවඤ්‌චරහි තදෙවොදාහරිතබ්‌බං, කිං ‘නරානරෙ’ ත්‍යුදාහටන්‌ති චෙ, නෙසදොසො, අඤ්‌ඤදත්‌ථං කාරීයමානමිහා-ප්‍යත්‌ථවන්‌තං හොතීති, පුබ්‌බකො පරිහාරොති බ්‍යව හිතනිවත්‌තියා පුබ්‌බසුත්‌තෙ වුත්‌තො ‘‘සරෙතොපසිලෙසිකාධාරො’’ති පරිහාරො, න සම්‌භවතීති ඉහ සත්‌තමියා අභාවා න සම්‌භවති, වචනානන්‌තරන්‌ති පාණිනියානං නිද්‌දිට්‌ඨග්‌ගහණමිව බ්‍යවහිතනිවත්‌තියා සුත්‌තන්‌තරං, තෙ හි ‘‘තස්‌මාත්‍යුත්‌තරස්‌සා’’ත්‍යෙත්‌ථ (1-1-67) නිද්‌දිට්‌ඨග්‌ගහණමනුවත්‌තිය තෙන පුබ්‌බෙ විය බ්‍යවහිතනිවත්‌තිම්‌පටිපාදෙන්‌ති. අනන්‌තරෙතිවචනා පච්‌චාසත්‌තියා නිස්‌සයනං විඤ්‌ඤායතෙ, කතත්‌ථතායාති වචනා ජාතියාත්‍යාහ- ‘පච්‌චාසත්‍යා ජාතිං සන්‌නිස්‌සායා’ති ජාතිං සන්‌නිස්‌සාය පච්‌චාසත්‍යා කරණභූතාය නිවත්‌තිමාහෙති සම්‌බන්‌ධො, ඉමිනා පච්‌චාසත්‌ති ඤායබ්‍යාපනඤායජාතිපදත්‌ථබ්‍යත්‌තිපදත්‌ථෙසු පච්‌චාසත්‌තිඤායො ජාතිපදත්‌ථොචෙහ නිස්‌සීයතෙති දස්‌සෙති, න හි කෙවලං ජාතිං නිස්‌සාය බ්‍යවහිතනිවත්‌ති වත්‌තුං සක්‌කා, තථාහි යදෙත්‌ථ පච්‌චාසත්‌තිඤායො න නිස්‌සිතො, තදා බ්‍යාපනඤායෙන බ්‍යවහිතෙ චාබ්‍යවහිතෙ චාසජ්‌ජතීති ජාතියා නිස්‌සයනෙ සත්‍යපි බ්‍යවහිතෙපි බ්‍යාප්‍යමානා ජාති කෙන නිවාරීයතෙ නාපි කෙවලං පච්‌චාසත්‌තින්‌නිස්‌සාය බ්‍යවහිතනිවත්‌ති වත්‌තුං සක්‌කා, තථාහ්‍යසති ජාතිසන්‌නිස්‌සයෙන බ්‍යත්‌තිනිස්‌සීයතෙ, බ්‍යත්‌තියඤ්‌ච පදත්‌ථෙ පටිලක්‌ඛියං ලක්‌ඛණං පවත්‌තතීති පච්‌චාසත්‌ති ඤායනිස්‌සයනෙප්‍යබ්‍යවහිතම්‌පති යං ලක්‌ඛණං භින්‌නං තදබ්‍යවහිතෙ පවත්‌තං, යම්‌පන බ්‍යවහිතම්‌පති භින්‌නං ලක්‌ඛණං, තඤ්‌ච වචනප්‌පමාණතො මාභවත්‌වස්‌ස බ්‍යත්‌ථතාති බ්‍යවහිතෙපි පවත්‌තතෙ, තස්‌මා උභොපි නිස්‌සාය නීයාති. විසයදස්‌සනප්‌පසඞ්‌ගෙ විසයිදස්‌සනමත්‌ථබ්‍යත්‌තිකාරණන්‌ති වාක්‍යන්‌තොගධපදානමත්‌ථම්‌පඨමං දස්‌සෙත්‌වා පච්‌ඡා සමාසාදිකං දස්‌සෙතුං ‘කතො’ත්‍යාදිකමාරද්‌ධං, ජාතිලක්‌ඛණොති අබ්‍යවහිතත්‌තජාතිසභාවො, ‘ඔසධ්‍යො’ති එත්‌ථ සකාරෙ අකාරා පරස්‌ස ධකාරෙන බ්‍යවහිතස්‌ස යොස්‌ස වියාවසෙසානම්‌පි සබ්‌භාවතො වුත්‌තං-‘යොප්‌පභුතීන’න්‌ති, ජාති සාමඤ්‌ඤං, යාවති විසයෙති ගවාදිකෙ යත්‌තකෙ විසයෙ, කාමචාරතො විසය පරිසමත්‌තියා දිට්‌ඨන්‌තමාහ-‘තං යථෙ’ති, භොජයෙතීති එත්‌ථ භොජයෙඉතීති පදච්‌ඡෙදො, කතොහි ජාත්‍යත්‌ථො කසිණොති යස්‌මා සකලො බ්‍රාහ්‌මණ ජාතිසඞ්‌ඛාතො අත්‌ථො පරිසමත්‌තො, තස්‌මාති අත්‌ථො, ඉදං වුත්‌තං හොති- ‘යාව දිට්‌ඨම්‌භොජයෙ’ති වුත්‌තෙ [වුත්‌තෙන (පොත්‌ථකෙ)] සන්‌තාය සාමඤ්‌ඤවුත්‌ති බ්‍රාහ්‌මණසද්‌දප්‌පයොගසාමත්‌ථියා පච්‌චෙකම්‌භොජනකිරියා කතා නාම හොති, යතො කසිණොපි ජාත්‍යත්‌ථො පරිසමත්‌තො නාමාති. ‘‘බ්‍යඤ්‌ජනෙ දීඝරස්‌සා’’ති (1-33) සුත්‌තෙ බ්‍යඤ්‌ජනෙති සත්‌තමී පුබ්‌බස්‌ස දීඝාදිවිධිම්‌හි චරිතත්‌තා ‘‘සරම්‌හා ද්‌වෙ’’ති (1-34) එත්‌ථ සරම්‌හාති පඤ්‌චම්‍යක තත්‌ථා, තතො පඤ්‌චමීනිද්‌දෙසස්‌ස බලීයත්‌තං, තතො ‘‘සත්‌තමියං පුබ්‌බස්‌ස’’ ‘‘පඤ්‌චමියං පරස්‌සා’’ති ද්‌වින්‌නං පරස්‌ස සමුට්‌ඨාපනෙ ‘බ්‍යඤ්‌ජනෙ’ති සත්‌තමී පරස්‌ස කාරිය යොගිතාය අත්‌ථතො විභත්‌තිවිපරිණාමෙන ඡට්‌ඨීභාවෙන පරිණමතී… ද්‌වින්‌නං සුත්‌තානං විප්‌පටිසෙධෙ පරස්‌ස බලී යත්‌තාවාති එතාදිසසාමත්‌ථියසබ්‌භාවතො වුත්‌තං-‘ඡට්‌ඨීපකප්‌පනාපි පුරෙවිය සාමත්‌ථියා’ති.
16. ආදිස්‌ස
කිඤ්‌චි අන්‌තස්‌ස සම්‌පත්‌තන්‌ති යං ටානුබන්‌ධමනෙකවණ්‌ණං න හොති, තං ‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සෙ’’ (1-17) ත්‍යන්‌තස්‌ස පත්‌තං, කිඤ්‌චි සබ්‌බස්‌සෙති ‘‘ටානුබන්‌ධානෙකවණ්‌ණා සබ්‌බස්‌සෙති’’ (1-19) ටානුබන්‌ධමනෙකවණ්‌ණඤ්‌ච කාරියං සබ්‌බස්‌ස පත්‌තං. යදන්‌තභාවිකාරියංත්‍යාදිනා වචනඵලමුපදස්‌සෙන්‌තො ‘ඡට්‌ඨීයන්‌තස්‌සෙ’තීමස්‌සාපවාදො යං යොගොති දස්‌සෙති, තස්‌සායම පවාදො හොතු ටානුබන්‌ධාදිකාරියං කථන්‌ති ආහ-‘ටානුබන්‌ධෙ’ච්‌චාදි, විප්‌පටිසෙධාති අපවාදවිප්‌පටිසෙධා, ‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සෙ’ති හි උස්‌සග්‌ගො, තස්‌සාපවාදා ‘‘ආදිස්‌ස’’ ‘‘ටානුබන්‌ධානෙකවණ්‌ණා සබ්‌බස්‌සෙ’’ත්‍යෙතෙ, ‘‘ආදිස්‌සා’’තීමස්‌සාවකාසො ‘තෙරසා’ති, ‘‘ටානුබන්‌ධානෙකවණ්‌ණා සබ්‌බස්‌සා’’තීමස්‌සාවකාසො ‘එසු, අනෙනා’ති, ඉහොභයම්‌පප්‌පොති ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’ (2-41) ‘‘නරානරෙ’’ ‘‘අතෙන’’ (2-108) ‘‘ජනෙනා’’ති (තත්‌ථ) ‘‘ටානුබන්‌ධානෙකවණ්‌ණා සබ්‌බස්‌සෙ’’තීදම්‌පවත්‌තතීති තෙසමපවාදානං විප්‌පටිසෙධා සබ්‌බාදෙසො භවති. ‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සා’’ති දසසද්‌දෙ-න්‌තස්‌ස පත්‌තොපි තදපවාදත්‌තා ‘‘ආදිස්‌සා’’තිආදිභූතස්‌ස දකාරස්‌ස හොතීති ආහ ‘දකාරස්‌සරො’ති.
17. ඡට්‌ඨී
කොත්‌ථොන්‌ත සද්‌දස්‌සෙච්‌චාහ-‘අන්‌තොවසාන’මිච්‌චාදි, ‘‘වණ්‌ණස්‌සන්‌තස්‌ස’’ති (1-1-52) සුත්‌තෙ වණ්‌ණග්‌ගහණමන්‌තවිසෙසනායොපදිට්‌ඨං පාණිනිනා-අන්‌තස්‌ස පදස්‌ස වාක්‍යස්‌ස වා මාභවී’ති, ඉහ ත්‌වනත්‌ථකං වණ්‌ණග්‌ගහණං බ්‍යවච්‌ඡෙජ්‌ජාභාවාති දස්‌සෙතුමාහ-‘සො චෙ’ ත්‍යාදි, නනු බ්‍රහ්‌මස්‌සාති විසෙසනත්‌ථෙන වත්‌තුමිච්‌ඡිතො මහාබ්‍රහ්‌මසද්‌දො ඡට්‌ඨීනිද්‌දිට්‌ඨො නාමාති ‘‘බ්‍රහ්‌මස්‌සු වා’’ති (2-194) උආදෙසො ‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සා’’ති අන්‌තබ්‍රහ්‌මසද්‌දස්‌ස පප්‌පොති, තථා සති ‘න හි ඡට්‌ඨී නිද්‌දිට්‌ඨස්‌ස අන්‌තං පදං වාක්‍යං වා සම්‌භවතී’ති කස්‌මා වුත්‌තන්‌ති, වුච්‌චතෙ- න විසෙසනත්‌ථෙනාක්‌ඛෙපමත්‌තෙන මහාබ්‍රහ්‌මසද්‌දො ඡට්‌ඨී නිද්‌දිට්‌ඨො නාම භවතීති න බ්‍රහ්‌මසද්‌දස්‌ස සබ්‌බස්‌සාදෙසප්‌පසඞ්‌ගො, මහාබ්‍රහ්‌මසද්‌දෙ වා බ්‍රහ්‌මසද්‌දො අත්‌ථීති තස්‌සාන්‌තස්‌ස උත්‌තං විධීයතෙ.
18. වානු
‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සෙ’’ත්‍යනෙනෙවාවිසෙසෙන වානුබන්‌ධකාරියෙප්‍යන්‌තස්‌ස සිද්‌ධෙ කිමත්‌ථොයමාරම්‌භොත්‍යාසඞ්‌කිය ටානුබන්‌ධාත්‍යාදිනා වචනඵලමුපදස්‌සෙන්‌තො ‘බාධකබාධනත්‌ථො-යමාරම්‌භො’ති-වදති, තථාහි ‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සෙ’’ත්‍යස්‌ස බාධකො ‘‘ටානුබන්‌ධානෙකවණ්‌ණා සබ්‌බස්‌සෙ’’ති, තස්‌ස ච ‘‘වානුබන්‌ධො’’ත්‍යයං යොගො බාධකොති බාධකබාධනත්‌ථො සම්‌පජ්‌ජතෙ, අපඉච්‌චයමුපසග්‌ගො වජ්‌ජනෙ නීවාරණෙ, පනයනෙ වා වත්‌තතෙති අපොද්‍යන්‌තෙ උස්‌සග්‌ගලක්‌ඛණානි වජ්‌ජීයන්‌තෙ නීවාරීයන්‌තෙ අපනීයන්‌තෙ නෙනෙත්‍යපවාදො, සුත්‌තෙකදෙසෙන සුත්‌තමෙවොපලක්‌ඛිතන්‌ති අන්‌තස්‌ස‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සා’ති සුත්‌තස්‌ස අපවාදො අන්‌තාපවාදො, උස්‌සජ්‌ජතෙ නිවත්‌තීයත්‍යපවාදෙනෙත්‍යුස්‌සග්‌ගො, උස්‌සග්‌ගාපවාදක්‌කමො පනෙත්‌ථ එවං වෙදිතබ්‌බො ‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සෙ’’ත්‍යුස්‌සග්‌ගො, තදපවාදා ‘‘ටානුබන්‌ධානෙකවණ්‌ණා සබ්‌බස්‌ස’’ ‘‘උකානුබන්‌ධාද්‍යන්‌තා’’ ‘‘මානුබන්‌ධො සරා නමන්‌තා පරො’’ති, ‘‘ටානුබන්‌ධානෙකවණ්‌ණා සබ්‌බස්‌සෙ’’ත්‍යුස්‌සග්‌ගො, තද පවාදා ‘‘වානුබන්‌ධො’’ ‘‘මානුබන්‌ධො සරානමන්‌තා පරො’’ති.
19. ටානු
ඡට්‌ඨීනිද්‌දිට්‌ඨස්‌සෙච්‌චාදිනා වචනාරම්‌භප්‌පයොජනාඛ්‍යානෙනාන්‌තාදෙසාපවාදො යං යොගොති බ්‍රවීති, පච්‌චෙකමභිසම්‌බන්‌ධොති සො ටකාරානුබන්‌ධො චාදෙසොතිආදිනා, කස්‌ස සබ්‌බස්‌ස භවතිච්‌චාහ-‘ඡට්‌ඨී නිද්‌දිට්‌ඨස්‌සෙ’ච්‌චාදි, නනු ච ටෙආදෙසොප්‍යනෙකවණ්‌ණොඑව ද්‌විවණ්‌ණසමුදායත්‌තාත්‍යාසඞ්‌කියාහ-‘උපලක්‌ඛියෙ’ච්‌චාදි, අනුබධ්‍යතෙ පයොගෙ අසුය්‍යමානෙපි පයොජනවසෙනානුසරීයතීත්‍යනුබන්‌ධො, උපදෙසෙ යෙවොපලක්‌ඛිය නිවත්‌තතෙත්‍යනෙනෙතං දස්‌සෙති ‘උච්‌චාරිතවිනාසිනොනුබන්‌ධා’ති, උපදෙසෙ පඨමුච්‌චාරණෙ.
20. ඤකා
ආද්‍යන්‌තාති වුත්‌තෙ කථමවයවාත්‍යයමත්‌ථො ලබ්‌භතී ත්‍යාහ-‘ආද්‍යන්‌තසද්‌දානමි’ච්‌චාදි, ආද්‍යන්‌තසද්‌දානං නියතවයවවාචිත්‌තා අවයවස්‌ස චාවයවිනාමන්‌තරෙනා සම්‌භවතො සාමත්‌ථියාවයවී ලක්‌ඛීයති, ඡට්‌ඨියාත්‍යනුවුත්‌තිතො වාවයවාවයවිසම්‌බන්‌ධෙසා ඡට්‌ඨී, තාය නිද්‌දිට්‌ඨස්‌සාත්‍යයමත්‌ථො විඤ්‌ඤායතෙති වුත්‌තියං-‘ඡට්‌ඨීනිද්‌දිට්‌ඨස්‌සා’ති (වුත්‌තං), තෙනෙව පච්‌චයවිධිම්‌හි කූප්‌පච්‌චයාදයො න දොසා භවන්‌තීති, අතොයෙවාති තදවයවාචිත්‌තතොයෙව, තග්‌ගහණෙනෙති අවයවග්‌ගහණෙන, කතාකතප්‌පසඞ්‌ගිත්‌තාති ඔත්‌තෙ කතෙපි අකතෙපි වුකාගමස්‌ස පසඞ්‌ගතො, භූයත්‌තත්‌තා හි ඔත්‌තස්‌ස භූග්‌ගහණෙ සති කතෙපි ඔත්‌තෙ වුකාගමෙන භවිතබ්‌බමකතෙපි තතොව ‘‘කතාකතප්‌ප සඞ්‌ගී යො විධි සනිච්‌චො’’ති නිච්‌චත්‌තා ඔත්‌තං බාධිත්‌වා වුකාගමො හොති, අථ වුකාගමෙ පච්‌ඡා තෙන න භවිතබ්‌බන්‌ති ආහ-‘අන්‌තාවයවෙ’ච්‌චාදි.
21. මානුබන්‌ධො
යදිනිද්‌ධාරණෙ ඡට්‌ඨී අන්‌තස්‌සාවිසෙසිතත්‌තා අවිසෙසෙන යතො කුතොචි අන්‌තතො බානුබන්‌ධො පරො සියා, න හි දුතියං සරග්‌ගහණමත්‌ථි, යෙනාන්‌තො විසෙසීයතෙච්‌චාහ-‘නිද්‌ධාරණ’මිච්‌චාදි, කාරණමාහ-‘සුතත්‌තා’ති, ‘සරාන’න්‌ති සුතත්‌තාති අත්‌ථො, තෙන ‘‘සුතානුමිතෙසුසුතසම්‌බන්‌ධොබලවා’’ති රුන්‌ධතීතෙත්‌ථධකාරස්‌සා නුමිතස්‌ස මං න හොතීති දීපෙති, සමාන ජාතියස්‌සෙව ලොකෙ නිද්‌ධාරණප්‌පතීති හොතිච්‌චාහ-‘තථා හි’ච්‌චාදි, යථා’කණ්‌හා ගාවීනං සම්‌පන්‌නඛීරතමා’ති වුත්‌තෙ අවිසෙසිතත්‌තෙපි කණ්‌හාය කණ්‌හාගාවීයෙව පතීයතෙ, තථෙහාපි සරානං මජ්‌ඣෙ අන්‌තාත්‍යන්‌තත්‌තෙන නිද්‌ධාරියමානො සමානජාතියො සරොයෙව පතීයතෙ, තෙන සරානං යෙවාන්‌තාපරො භවිස්‌සතීති භාවො, විසෙසනත්‌තොති ‘‘ඤිලතස්‌සෙ’’ති (5-163) සුත්‌තෙ අස්‌සාති වුත්‌තෙ අයමෙවෙති නියමාභාවා යස්‌සකස්‌සචි අකාරස්‌ස ඤිප්‌පත්‌ති, තෙනානිට්‌ඨප්‌පත්‌තීති ලානුසඞ්‌ගිස්‌සෙව අස්‌සාති ලස්‌ස යං විසෙසනත්‌තං තං අත්‌ථො පයොජනමස්‌ස ‘‘කත්‌තරිලො’’ති (5-18) ලකාරස්‌සාති විසෙසනත්‌ථො ලකාරො, ඉධෙවාති ඉමස්‌මිං ‘‘මානුබන්‌ධො’’තිආදිසුත්‌තෙයෙව.
22. විප්‌පටි
පරොති වත්‌තතෙ, සො චාඤ්‌ඤාධික්‍යඉට්‌ඨාද්‍යනෙකත්‌ථොපි ඉධ ඉට්‌ඨ වාචී දට්‌ඨබ්‌බො, කම්‌මබ්‍යතිහාරෙඝණිති කම්‌මබ්‍යතිහාරො කිරියාපරිවත්‌තනං භාවවිසෙසො තස්‌මිං ‘භාවකාරකෙස්‌වඝණ්‌ඝකා’’ති (5-44) සාමඤ්‌ඤෙන විහිතත්‌තා විප්‌පටිසෙධනන්‌ති අත්‌ථෙ ඝණි විප්‌පටී සෙධො, තෙනාහ-‘සාමඤ්‌ඤෙ’ච්‌චාදි, විප්‌පටිසෙධසද්‌දස්‌ස අත්‌ථමාහ-‘අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපටිසෙධො’ති, සංසිද්‌ධියං වත්‌තමානොපි සිධි උපසග්‌ගසම්‌බන්‌ධෙ නාත්‌ථන්‌තරෙපි හොතීති අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤවිරොධොත්‍යත්‌ථො, විප්‌පටිසෙධසද්‌දස්‌ස ලොකෙ විරොධවාචිත්‌තෙන පසිද්‌ධත්‌තමාහ ‘තථා හි’ච්‌චාදිනා, කථම්‌පන පමාණභූතස්‌සාචරියස්‌ස වචනෙසු අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤවිරොධො සම්‌භවතීච්‌චාසඞ්‌කිය උභින්‌නං සාවකාසත්‌තෙ සති සම්‌භවති නාඤ්‌ඤථාති ‘ද්‌වින්‌න’මිච්‌චාදි වුත්‌තිගන්‌ථො පවත්‌තොති වත්‌තුං ‘සොචා’තිආදිමාහ අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤානජ්‌ඣාසිතෙති අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤෙනානක්‌කන්‌තෙ අපරිග්‌ගහිතෙති වුත්‌තං හොති, අනුභයතාගිනීති යො විසයෙකදෙසො උභයන්‌න භජතෙ තස්‌මිං අනුභයභාගිනි විසයෙකදෙසෙ, සාමඤ්‌ඤවිසයො ද්‌වින්‌නං විධීනං සාධාරණො විසයො, තත්‌ථ පවත්‌තිප්‌පසඞ්‌ගෙ සති සොච විප්‌පටිසෙධො ජායතීති සම්‌බන්‌ධො, ඉමිනා විප්‌පටිසෙධස්‌ස විසයො පවත්‌තිප්‌පසඞ්‌ගො විසයවිසයීනමභෙදෙන සුත්‌තෙ ‘විප්‌පටිසෙධො’තිවුත්‌තොති ‘ද්‌වින්‌න’මිච්‌චාදිනා වුත්‌තිගන්‌ථො රචිතොති දීපෙති, පරො හොතී තිවිධිදස්‌සිතොති ඉමිනා යදි නියමො-බ්‌භූපගතො සියා, තදා ‘පරොවහොතී’ති වදෙය්‍යාති දස්‌සෙති, පාණිනියා හි ජාතියං පදත්‌ථෙ සකිමෙව ලක්‌ඛණං පවත්‌තතීති චරිතත්‌ථත්‌තා විසයන්‌තරෙ ද්‌වින්‌නම්‌පි ලක්‌ඛණානමප්‌පවත්‌තියං පරං පච්‌ඡිමං කාරියන්‌ති විධ්‍යත්‌ථමිදං වචනං, බ්‍යත්‌තියන්‌තු පදත්‌ථෙ ලත්‌වාදීනමිව පරියායප්‌පසඞ්‌ගෙ නියමත්‌ථන්‌ති පටිපන්‌නා, ඉධ පන ජාතියං බ්‍යත්‌තියඤ්‌ච ද්‌වින්‌නම්‌පි සුත්‌තානමප්‌පවත්‌තියමෙව විධ්‍යත්‌ථමෙවිදං වචනං, න නියමත්‌ථම්‌පීති පටිපාදෙතුමාහ-‘තථාහි’ච්‌චාදි, කාමචාරතො පරිසමාපීයතෙති සම්‌බන්‌ධො, කාමතො පරිසමාපනඤ්‌චෙතිස්‌සා සබ්‌බස්‌මිං අත්‌තනො ගොචරෙ අවිච්‌ඡෙදබ්‍යාපනෙන පවත්‌තිසබ්‌භාවතො. කථම්‌පනෙකස්‌සාපි පවත්‌ති න භවෙය්‍යාත්‍යාසඞ්‌කිය කාරණමාහ‘උභයම්‌පි’ච්‌චාදි, හිසද්‌දො යස්‌මාත්‌ථෙ, යස්‌මා උභයම්‌පිදමාචරියවචනං, තතොයෙව පමාණං, අභිමතකාරියවිධානෙ ලිඞ්‌ගභාවෙන සද්‌දිකානුමතත්‌තා(තෙසං) විධීනං විධායකඤ්‌ච තස්‌මාති අත්‌ථො. පමාණත්‌තා ද්‌වින්‌නම්‌පි අප්‌පත්‌තියං කාරණමාහ-‘අනුභයභාගිම්‌හි’ච්‌චාදි, යතො ලද්‌ධාවකාසා තතො සමානබලාති, ඉතිසද්‌දො හෙතුම්‌හි, විරුද්‌ධාචාති එත්‌ථ ඉතිසද්‌දං දත්‌වා ‘අනුභයභාගිම්‌හි…පෙ.… විරුද්‌ධාචාති ද්‌වින්‌නං වචනානං පමාණත්‌තා උභින්‌නම්‌පි අප්‌පවත්‌තීති සම්‌බන්‌ධො වෙදිතබ්‌බො. සමානබලානං ද්‌වින්‌නං ලොකෙපි විරොධිත්‌තං එකක්‌ඛණෙයෙව උභින්‌නම්‌පි කාරියෙ අප්‌පවත්‌ති ච දිස්‌සතීති දිට්‌ඨන්‌තමාහ ‘ලොකෙචෙ’ත්‍යාදි, එත්‌ථ ච පෙස්‌සස්‌ස (අ)විරොධත්‌ථිනො කාරියෙ අප්‌පවත්‌තිරිව [අප්‌පවත්‌තියෙව (පොත්‌ථකෙ)] සමානබලාන මුභින්‌නං වචනානං කාරියෙ අප්‌පවත්‌තීති සුඛෙනො පමාසංසන්‌දනං විඤ්‌ඤාතබ්‌බං.
ජාතිපක්‌ඛෙයෙව භස්‌සකාරෙන ද්‌වින්‌නං යුගපදිප්‌පත්‌තියං ‘ලත්‌වාදීනමිව’ පරියායප්‌පසඞ්‌ගො වණ්‌ණිතො, තස්‌සායුත්‌තත්‌තමුපදස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘නචාපි’ච්‌චාදි, භින්‌නවිසයත්‌තාති ද්‌වින්‌නං විධීනං භින්‌නවිසයත්‌තා. අභින්‌නවිසයත්‌තෙ හි පරියායකප්‌පනා යුත්‌තිමතී, අතොච ලත්‌වාදීනමභින්‌නවිසයත්‌තම්‌පටිපාදයිතුමාහ- ‘ලත්‌වාදයො හි’ච්‌චාදි, අනවයවෙනෙති ධාතු මත්‌තතො විධානෙනාවයවබ්‍යතිරෙකසබ්‌භාවතො සබ්‌බධාතුපරිග්‌ගහෙන, යත්‌ථ යස්‌මිං ධාත්‌වත්‌ථෙකදෙසෙ පවත්‌තා සමානා පවත්‌තා සන්‌තො ලද්‌ධාවකාසා සියුං තස්‌සෙකදෙසස්‌ස පරිහාරෙනාපි පරිච්‌චාගෙනාපි න විධීයන්‌තෙති සම්‌බන්‌ධො, ලත්‌වාදීන මෙකක්‌ඛණෙ අසම්‌භවා එකස්‌මිං කතෙ සතීතරවචනාන මානත්‌ථක්‍යප්‌පසඞ්‌ගාච පරියායෙන භවන්‌තීති යන්‌තං යුත්‌තන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. ඉහාති ඉමස්‌මිං යුගපදිප්‌පත්‌තියං, ඉහ තථාභාවස්‌ස කාරණමාහ-‘සාවකා…පෙ.… වචන’න්‌ති, තත්‌ථාති යුගපදිප්‌පත්‌තියං. ජාතියම්‌පදත්‌ථෙ ‘‘පුනප්‌පසඞ්‌ගවිජානනා සිද්‌ධං, විප්‌පටිසෙධෙ යං බාධිතං තම්‌බාධිතමෙවා’’තීමාසමුභින්‌නං පරිභාසනම්‌පවත්‌තිං පටිපාදෙන්‌තො ආහ- ‘පරස්‌මිං චෙ’ත්‍යාදි, පරස්‌මින්‌ති ඉට්‌ඨෙ, පරිභාසනම්‌පන අයමත්‌ථො ‘පුනප්‌පසඞ්‌ගවිජානනාති ද්‌වින්‌නං සුත්‌තානමෙකත්‌ථප්‌ප සඞ්‌ගසඞ්‌ඛාතෙ විප්‌පටිසෙධෙ සතිපරමිට්‌ඨං පඨමං හොති, හොන්‌තෙන තෙන යදීතරස්‌ස නිමිත්‌තොපඝාතො න කතො තදා තස්‌සාපි පුනප්‌පසඞ්‌ගො තස්‌ස විජානනා සිද්‌ධන්‌ති, විප්‌පටිසෙධෙ යථාවුත්‌තෙ සති පඨමං හොන්‌තෙන යං සුත්‌තං බාධිතං තස්‌ස පුනප්‌පවත්‌තියා යදි නිමිත්‌තං නත්‌ථි තං බාධිතමෙවෙ’ති. බ්‍යත්‌තියම්‌පි විධ්‍යත්‌ථමෙවිදං වචනං, න නියමත්‌ථන්‌ති දස්‌සෙතුමාහ-‘බ්‍යත්‌තිය’මිච්‌චාදි, එවං මඤ්‌ඤතෙ ‘බ්‍යත්‌තියං පටිලක්‌ඛියංලක්‌ඛණප්‌පවත්‌තියං ද්‌වින්‌නං සාධාරණං ඨානම්‌පති යානි වචනානි භින්‌නානි තෙසම්‌පි නිරවකාසත්‌තෙන තුල්‍යබලත්‌තා ද්‌වින්‌නම්‌පටිපත්‌තියෙවසියා, නතු පරියායප්‌පසඞ්‌ගො’ති. බ්‍යත්‌තියම්‌පි යථාවුත්‌තානං පරිභාසානං පවත්‌ති වුත්‌තවිධිනෙවාති දස්‌සෙන්‌තො ‘පරිභාසානම්‌පි’ච්‌චාදිමාහ.
ජාතියම්‌පදත්‌ථෙ ‘‘වත්‌තමානෙති අන්‌ති, සි ථ, මි ම, තෙ අන්‌තෙ, සෙ ව්‌හෙ, එ ම්‌හෙ’’ච්‌චාදීනං ලක්‌ඛණානමෙකමෙකත්‌ථෙපි වත්‌තමානෙති අන්‌ති, වත්‌තමානෙ සි ථ ඉච්‌චාදීනං වාක්‍යෙකදෙසානං ගච්‌ඡතිච්‌චාදො ගච්‌ඡ සිච්‌චාදො ච ලක්‌ඛියෙ සකිම්‌පවත්‌තියා සබ්‌බස්‌මිං සකෙ විසයෙ පඨම මජ්‌ඣිමපුරිසෙකවචනජාති පරිසමත්‌තාති චරිතත්‌ථත්‌තා තුම්‌හෙ ගච්‌ඡථාති එත්‌ථ ද්‌වීහි ද්‌වින්‌නං පුරිසාන මෙකක්‌ඛණෙ පවත්‌තියං න කස්‌සචි, බ්‍යත්‌තියම්‌පි පටිලක්‌ඛියං ලක්‌ඛණානි භිජ්‌ජන්‌තීති සාධාරණං ඨානං පතිභින්‌නෙහි ලක්‌ඛණෙහි ද්‌වින්‌නම්‌පෙකත්‌ථෙ-කක්‌ඛණෙ පවත්‌තියං න කස්‌සචි, තථා වුත්‌තනයෙනෙව තිණ්‌ණං පුරිසානමෙකක්‌ඛණෙ පවත්‌තියන්‌ති සබ්‌බථා අප්‌පවත්‌තියං සම්‌පත්‌තායං වචනමිදං, පරො හොතීති මජ්‌ඣිමුත්‌තමං භවතීති අධිප්‌පායෙන ‘යථෙ’ච්‌චාදිනා වුත්‌තං වුත්‌තිගන්‌ථම්‌පඤ්‌හමුඛෙනා හරිත්‌වා දස්‌සෙතුං ‘ක්‌වපනා’තිආදිමාහ, නෙදමුදාහරණමම්‌හං මනං භොසෙති-යතො විප්‌පටිසෙධවිසයමෙවෙදං න හොති, කුතො යතො ‘‘වත්‌තමානෙති අන්‌ති’’ච්‌චාදිප්‌පභුතීනං වත්‌තමානෙති අන්‌තිච්‌චාදීහි වාක්‍යෙකදෙසෙහි නිද්‌දිට්‌ඨානමෙව පුබ්‌බපරච්‌ඡක්‌කානං පුරිසවචනවිසෙසවිධායකෙන ‘‘පුබ්‌බපරච්‌ඡක්‌කාන මෙකානෙකෙසු තුම්‌හාම්‌හ සෙසෙසු ද්‌වෙද්‌වෙ මජ්‌ඣිමුත්‌තමපඨමා’’ (6-14) තීමිනා වාක්‍යාවයවෙන තුම්‌හාම්‌හසෙසෙසු පයුජ්‌ජමානෙසු අප්‌පයුජ්‌ජමානෙසු වා යථාක්‌කමං පුබ්‌බච්‌ඡක්‌කානං පරච්‌ඡක්‌කානඤ්‌ච මජ්‌ඣිමුත්‌තමපඨමානං පච්‌චෙකං ද්‌වෙද්‌වෙ වචනානි යථාක්‌කමං භවන්‌තීති ‘ගච්‌ඡථ ගච්‌ඡාමා’ති එත්‌ථ එකක්‌ඛණෙ පවත්‌තියෙව නත්‌ථි, ද්‌වින්‌නම්‌පන සාවකාසාන මෙකක්‌ඛණෙ පවත්‌තියෙව හි විප්‌පටිසෙධොති, තථාපි වුත්‌තනයෙන විප්‌පටිසෙධප්‌පකප්‌පනාපි සක්‌කා කාතුන්‌තීදමුදාහටං සියාති දට්‌ඨබ්‌බං, ඉමිස්‌සා පන පරිභාසාය නිරාකුලප්‌පවත්‌ති ‘‘ආදිස්‌සා’’ තීමිස්‌සා වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බා, කතාකතප්‌පසඞ්‌ගී යො විධි, සො නිච්‌චො, යොත්‌වකතෙයෙවායමනිච්‌චොති වුත්‌තනිච්‌චානිච්‌චෙසු අන්‌තරඞ්‌ගබහිරඞ්‌ගෙසු චාතුල්‍යබලත්‌තා නාස්‌ස යොගස්‌ස බ්‍යාපාරො, තථාහි නිච්‌චානිච්‌චෙසු නිච්‌චමෙව බලවන්‌ති නිච්‌චානිච්‌චානමතුල්‍යබලතා, අන්‌තරඞ්‌ගබහිරඞ්‌ගප්‌පකාර(ම්‌පන) උපරි ‘‘ලොපො’’ති (1-39) සුත්‌තෙ පකාසිස්‌සාම.
23. සඞ්‌කෙතො
වචනාරම්‌භස්‌ස ඵලමාහ-‘අනුබන්‌ධොති යං වුත්‌තං’ත්‍යාදි, වුත්‌තියං ‘‘යොනවයවභූතො සඞ්‌කෙතො’’ති සාමඤ්‌ඤෙන වුත්‌තෙපි ‘‘භාසිස්‌සං මාගධං සද්‌දලක්‌ඛණ’’න්‌ති සද්‌දලක්‌ඛණා භිධානප්‌පකරණතො සද්‌දස්‌සානවයවභූතොති විඤ්‌ඤායතෙති දස්‌සෙතුමාහ-‘කස්‌ස’ත්‍යාදිල්‌තුප්‌පච්‌චයෙ ලකාරො උදාහරණං, පකතියාදි සමුදායස්‌සාතිආදිවාක්‍යස්‌ස සාප්‌පායමත්‌ථං විවරිතුං ‘එවමඤ්‌ඤතෙ’ච්‌චාදි වුත්‌තං, කෙචි සද්‌දසත්‌ථකාරාති පාණිනිං සන්‌ධායාහ, වචනන්‌ති ‘‘තස්‌ස ලොපො’’ති (1-3-9) වචනං, පයොගාසමවායිතාති කත්‌තාඉච්‌චාදිප්‌පයොගෙ අසමවායිතා අප්‌පයොගිතාති අධිප්‌පායො, එවම්‌පිස්‌ස ලොපො වසෙයො… අනුපුබ්‌බො බන්‌ධිවිනාසත්‌ථොති ආහු උච්‌චාරිතපධංසිත්‌තා අනුබන්‌ධ්‍යතෙ විනස්‌සතෙත්‍යනුබන්‌ධොති ඉමාය සද්‌ද බ්‍යුප්‌පත්‌තියාවසෙන.
24. වණ්‌ණ
‘අතෙනා’ති (2-108) එත්‌ථ අතොති රස්‌සබ්‍යත්‌තිනිද්‌දෙසො වා සියා රස්‌සජාතිනිද්‌දෙසො වා සකලනිස්‌සයබ්‍යාපී අත්‌ථජාති නිද්‌දෙසොවා, තත්‌ථ රස්‌සබ්‍යත්‌තිනිද්‌දෙසෙ සති බුද්‌ධසිද්‌ධාදීසු යත්‌ථකත්‌ථචි අකාරො ගය්‌හතෙති නෙට්‌ඨප්‌පසිද්‌ධි… කෙසඤ්‌චි අසිජ්‌ඣනතො, රස්‌ස ජාතිනිද්‌දෙසෙ පන බුද්‌ධසිද්‌ධාදිසබ්‌බාකාරන්‌තානං ලක්‌ඛණිකගවාද්‍යකා රන්‌තානඤ්‌චාකාරො ගය්‌හතීති සබ්‌බථා ඉට්‌ඨප්‌පසිද්‌ධි, නාඤ්‌ඤො දීඝො බ්‍යත්‌තන්‌තරත්‌තාති නානිට්‌ඨප්‌පත්‌ති ආකාරතො නාස්‌සෙනාභාවා, තස්‌මා අතොති රස්‌සජාතිනිද්‌දෙසෙ නිස්‌සිතෙ සබ්‌බමිදමිට්‌ඨං නිප්‌ඵජ්‌ජතීති නාත්‌ථජාති නිස්‌සීයතෙ, න රස්‌සබ්‍යත්‌තිච, ‘‘යුවණ්‌ණානමෙ ඔලුත්‌තා’’ති (1-29) ආදීසු පන රස්‌සබ්‍යත්‌තියා රස්‌සජාතියා වා නිද්‌දෙසෙ ‘තස්‌සෙදං නොපෙති’ච්‌චාදීසු එඔආදිකමිට්‌ඨං කත්‌ථචි භවෙය්‍ය, න සබ්‌බත්‌ථ, සබ්‌බත්‌ථ වා භවෙය්‍ය ‘වාතෙරිතං සමොනා’තිආදීසු බ්‍යත්‌තන්‌ත රත්‌තා, තස්‌මා සබ්‌බථා ඉට්‌ඨප්‌පසිද්‌ධියා ඉත්‌තජාත්‍යාදි නිස්‌සීයතෙ, අථවා වණ්‌ණුච්‌චාරණම්‌පති කෙසඤ්‌චි වණ්‌ණුප්‌පත්‌තිට්‌ඨානානං උච්‌චනීචතදුභය සංහාරවසෙන වණ්‌ණවිසෙසුප්‌පත්‌ති දස්‌සනතො තෙසං වසෙන රස්‌ස බ්‍යත්‌තිනිද්‌දෙසෙ රස්‌සජාතිනිද්‌දෙසෙ වා වුත්‌තනයෙන ඉට්‌ඨානිට්‌ඨප්‌පත්‌තියං සබ්‌බථා සබ්‌බථා ඉට්‌ඨප්‌පසිද්‌ධියා ඉත්‌තජාත්‍යාදි නිස්‌සීයතෙ, තත්‌ථ වණ්‌ණ පරෙන සවණ්‌ණග්‌ගහණං නියමිතුං වචනමිදමාරද්‌ධන්‌ති ‘සබ්‌බත්‌ථෙවා’තිආදිනා වචනාරම්‌භඵලමාහ, සබ්‌බත්‌ථෙවාති සබ්‌බස්‌මිංයෙව සුත්‌තප්‌පදෙසෙ. නනු සයඤ්‌චාති වුත්‌තෙපි පරියත්‌තං, න හ්‍යඤ්‌ඤං රූපා සයමත්‌ථි, අඤ්‌ඤං වා (සය)තො රූපන්‌ති සිද්‌ධෙප්‍යෙවං සති අත්‌ථෙත්‌ථ පරො කොචි විසෙසොති ඤාපෙතුං සඤ්‌ච රූප’න්‌ති වුත්‌තිකාරො ආහාති සම්‌බන්‌ධො, රූපස්‌ස විසෙසිතබ්‌බත්‌තා ‘සඤ්‌ච රූප’න්‌ති වුත්‌තියං නිද්‌දිසීයමානත්‌තා ච රූපන්‌ති විඤ්‌ඤායතීති ‘සඤ්‌ච ගය්‌හතී’ති වුත්‌තං, සංරූපග්‌ගහණායාපිසද්‌දං කරොතො-ධිප්‌පායො-යන්‌ති වත්‌තුමාහ-‘අඤ්‌ඤථෙ’ච්‌චාදි, අඤ්‌ඤථාති අඤ්‌ඤෙනප්‌පකාරෙන සංරූපග්‌ගහණාය අපිසද්‌දාභාවෙති අධිප්‌පායො, අඤ්‌ඤපදත්‌ථෙති අඤ්‌ඤපදත්‌ථ සමාසවිසයෙ, ගුණීභූතස්‌සාති අප්‌පධානභූතස්‌සාකාරෙ කාරාදිනො, සමාසෙන වුත්‌තත්‌තා පධානතූ තත්‌තෙපි ගුණො භවති අඤ්‌ඤපදත්‌ථො-කාරෙකාරාදි විධාය කත්‌තා, විධීයමානො සවණ්‌ණොව පධානං… ඉදමත්‌ථිතාය තප්‌පවත්‌තියාති. නනු වුත්‌තියමපිසද්‌දස්‌සාත්‌ථං වදතා සයඤ්‌චෙති වත්‌තබ්‌බං, ‘‘තථා සයමත්‌තනී’’ති නිඝණ්‌ඩුතො සයඤ්‌ච-ත්‌තාකාරෙකාරාදිඤ්‌ච ගය්‌හතීත්‍යමත්‌ථො සම්‌භාවීයතීති චොදනම්‌පනසි නිධාය ‘සඤ්‌ච රූප’න්‌ති වදන්‌තො සාධිප්‌පායාරුළ්‌හං කිඤ්‌චි අත්‌ථවිසෙසං පකාසෙතුං තථෙවාහාති දස්‌සෙතුං වුත්‌තං-‘සයඤ්‌චෙ’ත්‍යාදි, ‘‘ධනඤ්‌ඤාතීසු සංසද්‌දො, තථාත්‌තත්‌තනියෙසුපී’’ති නිඝණ්‌ඩුවචනතො ‘ස’න්‌ති අත්‌තාපි ගය්‌හති, කො සො සද්‌දරූපං සාධාරණං, ‘ස’න්‌ති අත්‌තනියම්‌පි, කින්‌තං සද්‌දාන මසාධාරණං සද්‌දරූපං, තථා සති අත්‌තනියං රූපං නාමාත්‌තසඞ්‌ඛාතසද්‌දසම්‌බන්‌ධීති ආහ-‘සංරූපං සද්‌දානමසාධාරණං රූප’න්‌ති, එතඤ්‌ච ඉදන්‌තීමිනා සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බං, අසාධාරණන්‌ති අසාධාරණං සද්‌දරූපං, සති සම්‌භවෙ බ්‍යභිචාරෙ ච විසෙසනස්‌ස සාත්‌ථකතාය අසාධාරණන්‌ති රූපං විසෙසතා සාධාරණස්‌සාපි සම්‌භවො වුත්‌තොයෙව නාමාති ආහ-‘දුවිධං හි’ච්‌චාදි, කින්‌තං සාධාරණමසාධාරණඤ්‌චරූපන්‌ති සාමඤ්‌ඤෙන රූපං නිද්‌දිසිතුමාහ-‘තත්‌ථා’තිආදි, තත්‌ථාති නිද්‌ධාරණෙ සත්‌තමී, සද්‌දානන්‌ති සාත්‌ථකනිරත්‌ථකානං යෙසංකෙසඤ්‌චි සද්‌දානං, තංතං සද්‌දත්‌තාදීහි තෙසංතෙසං බුද්‌ධ අඉආදීනං සද්‌දානං සද්‌දත්‌තාදි, උභයත්‌ථ ආදිසද්‌දෙන අත්‌ථො සඞ්‌ගහිතො, තෙන සාධාරණං සද්‌දරූපමත්‌ථරූපං තථා-සාධාරණන්‌ති චතුබ්‌බිධං සංරූපන්‌ති දස්‌සෙති, චතූසුපි චෙතෙස්‌වසාධාරණස්‌ස සද්‌දරූපස්‌සෙවොපානං දස්‌සෙතුමාහ-‘තත්‌ථා’තිආදි, සාධාරණරූපබ්‍යුදාසෙනාති සාධාරණරූපස්‌ස පරිච්‌චාගෙන, උපාදියන්‌තො රූපමෙව සද්‌දස්‌සසං, නාත්‌ථොති ච දස්‌සෙතීති සම්‌බන්‌ධො, ච සද්‌දො පනෙත්‌ථ ‘ඉදං දස්‌සෙතී’ති හෙට්‌ඨා වුත්‌තං සමුච්‌චිනොති, අසාධාරණස්‌සෙවොපාදියනෙ කාරණමාහ-‘තන්‌ත’මිච්‌චාදි, ඉතරන්‌ති යෙ සංකෙසඤ්‌චි සද්‌දානං සද්‌දත්‌තාදි, පරස්‌සාපීති අඤ්‌ඤස්‌ස යස්‌සකස්‌සචි සද්‌දස්‌සාපි, ඉති ඉදං, පතිතං පසිද්‌ධං, එත්‌ථ පන ඉතිසද්‌දො හෙතුම්‌හි, යස්‌මා ඉදං යථාවුත්‌තං පසිද්‌ධං තස්‌මා පුබ්‌බාචරියපරම්‌පරායාගතො පදෙසතො උපාදියන්‌තොති පකතං, සංසද්‌දවිසෙසනසාමත්‌ථියෙන අසාධාරණරූපොපාදියනෙපි අසාධාරණං සද්‌දරූපමෙවොපාදීයති නාසාධාරණමත්‌ථරූපං… ඉමිනා වක්‌ඛමානකාරණතා [තාය (පොත්‌ථකෙ)] වසෙනාති ආහ-‘සද්‌දස්‌සෙ’ච්‌චාදි, ආසන්‌නං…සද්‌දතො සද්‌දභාවසා නඤ්‌ඤත්‌තා, විපරියයතොති විපරියාසෙන අනාසන්‌න භාවෙනාති අත්‌ථො, චක්‌ඛුවිසයොපි හි අත්‌ථො කථං සොතවිසයසද්‌දස්‌ස න ආසන්‌නො සංරූපම්‌භවිතුමරහතීති, කාරණන්‌තරමාහ-‘අහෙය්‍යත්‌තාචා’තිආදි, අහෙය්‍යත්‌තාති අපරිච්‌චජනීයත්‌තා, ඉදම්‌පි නිච්‌චසම්‌බන්‌ධිත්‌තෙ කාරණවචනං, තං සද්‌දරූපං, නිච්‌චසම්‌බන්‌ධීති නිරන්‌තරසංයොගී, විපරියයතොති හෙය්‍යත්‌තා, තථාහිච්‌චාදිනා අත්‌ථස්‌ස හෙය්‍යත්‌තං බොධෙති, අපරං කාරණමාහ-‘අසාධාරණඤ්‌ච රූපං’ත්‍යාදිනා, සාධාරණො පරියාය සද්‌දානං, පච්‌චෙතබ්‌බත්‌තාති විඤ්‌ඤාතබ්‌බත්‌තා, ඉදානි කාරණත්‌තයං සමොධානෙත්‌වා ඉමෙහි කාරණෙහි රූපමෙව සද්‌දස්‌ස සංනාම, නාත්‌ථොති නියමෙත්‌වා දස්‌සෙතුං ‘තදෙව’න්‌තිආදි ආරද්‌ධං, තදෙවන්‌ති යස්‌මා එවං, තං තස්‌මාති අත්‌ථො, සරූපප්‌පධානෙති ‘‘ගොස්‌සා වඞ’’ (1-32) ත්‍යාදො ගොස්‌සාත්‍යාදිකෙ සරූපප්‌පධානෙ.
25. න්‌තු
න්‌තුසුතියා ජන්‌ත්‌වාදීනම්‌පි ‘‘න්‌තන්‌තූනංන්‌තො යොම්‌හි පඨමෙ’’ (2-215) ත්‍යාදිනා ගහණප්‌පසඞ්‌ගෙ ජාතියමභිප්‌පසඞ්‌ගබාධනත්‌ථං බ්‍යත්‌තියං වන්‌ත්‌වාදි සම්‌බන්‌ධීනමුපාදානත්‌තමිදමාරද්‌ධං ‘‘වන්‌ත්‌වවණ්‌ණා’’ (4-79) ‘‘තමෙත්‌ථස්‌සත්‌තීති මන්‌තු’’ (4-78) ‘‘කත්‌තරි භූතෙ ක්‌තවන්‌තු ක්‌තාවී’’ (5-55) ති විහිතා වන්‌ත්‌වාදයො නාම.
ඉති මොග්‌ගල්‌ලානපඤ්‌චිකාටීකායං සාරත්‌ථවිලාසිනියං
පරිභාසාධිකාරො සමත්‌තො.
සරලොපාදි වණ්‌ණනා
26. සරො
ආධාරවිසෙසාපස්‌සයනන්‌ති ඔපසිලෙසිකාධාරවිසෙසස්‌ස නිස්‌සයනං, ඔපසිලෙසිකාධාරං විනා ආධාරන්‌තරෙ ගහිතෙ සති වචනන්‌තරං සුත්‌තන්‌තරං විනා බ්‍යවහිතනිවත්‌ති කාතුං න ච සක්‌කාති සම්‌බන්‌ධො, කෙචීති බුද්‌ධප්‌පියාචරියාදයො දස්‌සෙති, තෙ හි යදි වණ්‌ණෙන කාලෙන වා බ්‍යවධානෙපි සන්‌ධි භවෙය්‍ය තදා සරෙති නිමිත්‌තස්‌සො පාදානං නිරත්‌ථකං භවෙය්‍යාති සරෙති නිමිත්‌තොපාදානසාමත්‌ථියෙනානෙන වණ්‌ණාදිබ්‍යවධානෙ නො සන්‌ධීති මඤ්‌ඤමානා ‘නිමිත්‌තො’ච්‌චාදිකං වාක්‍යමාහු, තදයුත්‌තන්‌ති තෙහි’නිමිත්‌තො’ච්‌චාදිනා යං වුත්‌තං, තං අයුත්‌තන්‌ති අත්‌ථො, අයුත්‌තත්‌තෙ කාරණං බ්‍යභිචාරසබ්‌භාවෙන සාමත්‌ථියාභාවොයෙවාති බ්‍යභිචාරන්‌දස්‌සෙත්‌වා සාමත්‌ථියාභාවන්‌දස්‌සෙතුමාහ-‘අවසානෙ,ච්‌චාදි, කාරියාභාවෙපීති එත්‌ථ න කෙවලං ‘ඉදමෙව සච්‌චං, සුමනා භවන්‌තු අථොපි’ත්‍යාදො වණ්‌ණකාලබ්‍යවධානෙයෙව, අථ ඛො ‘එතෙ න සච්‌චෙන සුවත්‌ථි හොතූ’ත්‍යාදො අවසානෙ ‘පමාදො මච්‌චුනො පදං’ ත්‍යාදො අන්‌ත බින්‌දු සඞ්‌ඛාතනිමිත්‌තන්‌තරෙ වා කාරියාභාවෙපි නිමිත්‌තො පාදානස්‌ස සාත්‌ථකතොති අපිසද්‌දස්‌සත්‌ථො, සාත්‌ථකතොති භාවප්‌පච්‌චයලොපෙන භාවප්‌පධානවසෙන වා වුත්‌තං, සාත්‌ථකත්‌තතොති වුත්‌තං හොති, අඤ්‌ඤථා නිමිත්‌තොපාදානමෙව සාත්‌ථකං නාමාති ‘නිමිත්‌තො පාදානස්‌ස සාත්‌ථකතො’ති න යුජ්‌ජති, අයමෙත්‌ථාධිප්‌පායො ‘අවසානෙ නිමින්‌තරෙ වා කාරියාභාවෙන බ්‍යභිචාරසබ්‌භාවා අඤ්‌ඤථානුපපත්‌තිලක්‌ඛණං සාමත්‌ථියං නත්‌ථි, නිමිත්‌තන්‌තුබ්‍යවධානෙපි චත්‌ථි, යථා’දාරුනිමිත්‌තං වනොපසඞ්‌කමන’න්‌ති තස්‌මා වණ්‌ණකාලබ්‍යවධානෙපි සරෙති නිමිත්‌තෙ සති ලොපකාරියං පප්‌පොතෙ වා’ති. ලුප්‌පතීති ‘තත්‍රිමෙ’ච්‌චාදිනා කථනකාලෙ න දිස්‌සතීති අත්‌ථො, අදස්‌සනමත්‌තමෙව හි ලොපො, අඤ්‌ඤථා ‘තත්‍රා’දිසද්‌දරූපාභාවප්‌පත්‌තියා අත්‌ථප්‌පතීති කාරිත්‌තමෙසං න සියාති, පඨමාය නිද්‌දිට්‌ඨො… වුත්‌තත්‌තා කම්‌මස්‌ස, සරස්‌සාති වදෙය්‍ය… භාවෙ ඛාදිප්‌පච්‌චයෙන අවුත්‌තකම්‌මත්‌තා, ඉහාති ඉමිනා සත්‌ථන්‌තරෙ භාවසාධනවසෙන ගහණං විභාවෙති, ගන්‌ථ ලාඝවො… සරස්‌ස ලොපොති වා ලොපං පප්‌පොතීති වා අවත්‌තබ්‌බත්‌තා, සරොති පඨමාය නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තා සරො ලොපො නාම හොතීති සඞ්‌කාපි සියාති ආහ-‘න චෙ’ච්‌චාදි, ඉහාති ඉමස්‌මිං සුත්‌තෙ, හොන්‌තිච්‌චාදොපි පුබ්‌බසරලොපෙ හන්‌තිච්‌චාදිකම්‌පි සියාත්‍යාසඞ්‌කියාහ-‘සොචෙ’ච්‌චාදි, උස්‌සග්‌ගතො ආගතො සම්‌භූතො තස්‌ස වා අයංති ඔස්‌සග්‌ගිකො පුබ්‌බලොපො , තස්‌ස භාවො ඔස්‌සග්‌ගිකත්‌තං, ඔස්‌සග්‌ගිකත්‌තා පුබ්‌බලොපස්‌ස කාරියන්‌තරෙහි පරලොපාදීහි අපවාදවිධීහි ආබාධිතො එව, සො ච පුබ්‌බලොපො හොතීති සම්‌බන්‌ධො, ‘‘පරො ක්‌වචී’’ති (91-27) ක්‌වචිග්‌ගහණෙන පුබ්‌බපරලොපානං තුල්‍යබලත්‌තාභාවා යථා ගමප්‌පත්‌තිතො පරලොපස්‌සාපවාදරූපත්‌තං, අජ්‌ඣාසිතෙති පවිට්‌ඨෙ, න හොති… පරලොපාපවාදෙන බාධිතත්‌තා, තෙහීති පරලොපාදීහි, සබ්‌බථා මුත්‌තවිසයො සද්‌ධින්‌ද්‍රියන්‌ති, විකප්‌පෙන මුත්‌තවිසයො ලතෙ වාති.
27. පරො
ඉතිසද්‌දො ඉදමත්‌ථෙ, ක්‌වචි ලොපනීයො හොතීති ඉදං වචනං දීපෙතීති සම්‌බන්‌ධො, කින්‌ති ආහ-‘පයොගානුසාරිත’න්‌ති, කස්‌සාති ආහ-‘කාරියස්‌ස පරලොපස්‌සා’ති, කෙන හෙතුනාති ආහ ‘ක්‌වචිග්‌ගහණෙනා’ති, කත්‌ථාති ආහ-‘ඉහ ඉමස්‌මිං සුත්‌තෙ’ති, තෙනාති තෙන පයොගානුසාරිතාදීපනෙන, යථාපයොගන්‌ති ආගමපයොගානතික්‌කමෙන, නිච්‌චං පක්‌ඛෙවා පරලොපො සියාති හොන්‌තිච්‌චාදො නිච්‌චං, ලතාවාතිආදීසු පක්‌ඛෙ වා පරලොපො භවෙය්‍ය, එවං මඤ්‌ඤතෙ ‘‘කස්‌මින්‌ති අත්‌ථෙ ක්‌වාති නිප්‌ඵන්‌නෙනානියමවුත්‌තිනා අනියමත්‌ථස්‌සෙව විසෙසකතො වචනෙ සබ්‌බත්‌ථෙවානියතත්‌ථවුත්‌තිත්‌තා ක්‌වචිසද්‌දො-යං යථාගමං නිච්‌චමනිච්‌චමසන්‌තඤ්‌ච විධිං දීපෙති, තත්‌ථ හොන්‌තිච්‌චාදිකො නිච්‌ච පක්‌ඛො පරලොපස්‌සෙව විසයො, ලතාවාතිආදිකො අනිච්‌චපක්‌ඛො උභයසාධාරණත්‌තා පුබ්‌බලොපස්‌සාපි විසයොති ඉමිනා නිච්‌චං පක්‌ඛෙ වා පරලොපො හොති, අසන්‌තපක්‌ඛො පන සද්‌ධින්‌ද්‍රියන්‌තිආදිකො පුබ්‌බලොපස්‌සෙව විසයො සබ්‌බථානෙන පරිච්‌චත්‌තත්‌තා’’ති, තීසුපි චෙතෙසු පන පක්‌ඛෙසු නිච්‌චානිච්‌චපක්‌ඛෙසු යෙවස්‌සාපවාදරූපතා… පුබ්‌බලොපස්‌ස සබ්‌බථා හොන්‌තිච්‌චාදො නිවාරකත්‌තා වා විධායකත්‌තා වා පරලොපස්‌ස, න ත්‌වසන්‌තපක්‌ඛෙ… පුබ්‌බලොපස්‌සෙව සබ්‌බථානෙන දින්‌නා වසරත්‌තා, ලොකග්‌ගොතිආදි තු ක්‌වචිසද්‌දස්‌ස පයොගානුසාරිතා දීපකත්‌තා නිච්‌චෙ අසන්‌තෙවාපි විධිම්‌හි දීපිතෙ පරලොපෙන වා නිප්‌ඵජ්‌ජතීති නෙට්‌ඨබ්‍යාඝාතො, එවං තාව ක්‌වචිග්‌ගහණෙ සබ්‌බථානිට්‌ඨපරිහාරෙන ඉට්‌ඨප්‌පසිද්‌ධි සියා, තදභාවෙකථන්‌ති තදභාවෙ විරොධමාහ-‘අඤ්‌ඤතෙ’ච්‌චාදි, පරියායෙන භවන්‌තීති ක්‌වචිග්‌ගහණාභාවෙ ‘පරො’ති සුත්‌තං සියා තථා සති සුත්‌තද්‌වයමෙකවිසයං තුල්‍යබලඤ්‌ච සියා, තත්‌ථ විප්‌පටිසෙධාභාවා පමාණභූතානමාචරිය (වචනා)නං නිරත්‌ථකතා මා භවීති වාරෙන භවන්‌තීති අත්‌ථො, ඉතීති ඉමිනා පරියායභවනකාරණෙන, පක්‌ඛෙයෙව සියාති ලතාවාතිආදීසු පුබ්‌බලොපෙ පරියායප්‌පවත්‌තෙ පරියායෙන පරලොපස්‌සාප්‌පවත්‌තිතො ලතාවාති පක්‌ඛෙයෙව පරලොපො භවෙය්‍ය, හොන්‌තිච්‌චාදො නිච්‌චං න සියාති සම්‌බන්‌ධො, තඤ්‌චාති තං පරියායභවනඤ්‌ච, ඛො වාක්‍යාලඞ්‌කාරෙ, පටිපදන්‌ති පදම්‌ප දම්‌පති හොති, නෙකදෙසපරිහාරෙනාපි, තෙනාහ ‘න කත්‌ථචී’ති, ඉමිනා ඉදං දීපෙති ‘‘සබ්‌බත්‌ථ විකප්‌පප්‌පසත්‌තියා හන්‌ති, සද්‌ධන්‌ද්‍රියංත්‍යාදිකං ‘‘න ද්‌වෙවා’’ති (1-28) සුත්‌තෙපි හන්‌තිච්‌චාදිකඤ්‌චානිට්‌ඨරූපම්‌පි සම්‌පජ්‌ජතී’’ති. නචෙවමිට්‌ඨන්‌ති එවමිදං යථාවුත්‌තං විකප්‌පවිධානං සද්‌දලක්‌ඛණඤ්‌ඤූහි නෙවාභිමතන්‌ති අත්‌ථො, තමෙව සාධෙති ‘පරලොපො හි’ච්‌චාදිනා, අථා නිච්‌චපක්‌ඛෙ වා පරලොපෙ කතෙ-නෙන පරිච්‌චත්‌තට්‌ඨානෙ උස්‌සග්‌ගප්‌පවත්‌තියා ලතාව ලතෙවාති රූපද්‌වයං සම්‌පජ්‌ජති තස්‌මා පයොගානුසාරිතාදීපකෙන ක්‌වචිසද්‌දෙනෙව හොන්‌ති සද්‌ධින්‌ද්‍රියං ලතාව ලතෙවාති පයොග සම්‌භවොපි, තථාපි අනිච්‌චපක්‌ඛෙ ලතාඉවාති තතියරූපප්‌පසිද්‌ධියා පරියායෙන භවිතබ්‌බන්‌ති පරිකප්‌පෙති ‘නනු චෙත්‍යාදිනා, අථ ‘‘පරො ක්‌වචී’ති ක්‌වචිග්‌ගහණෙ සති අප(වාදරූප)ත්‌තා කථම්‌පරියායප්‌පවත්‌තීති මනසි නිධායානිච්‌චපක්‌ඛෙ පරියායප්‌පවත්‌තිදීපනත්‌ථං ‘‘න ද්‌වෙවා’’ති සුත්‌තිතන්‌ති අපවාදෙ රූපත්‌තයෙපි පරියායප්‌පවත්‌තියං දොසාභාවමාහ-‘නායං දොසො’ච්‌චාදි, තථාහිච්‌චාදිනා ‘‘න ද්‌වෙවා’’ති සුත්‌තෙනෙව පරියායස්‌සාපි දීපිතත්‌තං සාධෙති, සා ච එකත්‌ථප්‌පවත්‌ති පරියායං විනා න සම්‌භවති… එකක්‌ඛණෙ පවත්‍යසබ්‌භාවාති අධිප්‌පායො, නනු ච ක්‌වචාභාවෙ පරියායප්‌පවත්‌තියං යථාවුත්‌ත දොසස්‌සෙවාප්‌පසඞ්‌ගතො මා හොතු පරියායො, භින්‌නවිසයෙ පන පුබ්‌බපරලොපප්‌පවත්‌තියා ‘‘න ද්‌වෙවා’ති නිසෙධෙ ලතෙව ලතාව ලතාඉවාති රූපත්‌තයං නිප්‌ඵජ්‌ජතීති චොදනං මනසි නිධායාහ-‘නචෙ’ච්‌චාදි, තත්‌ථ දොසමාහ-‘තථා ච සති’ච්‌චාදිනා, කත්‌ථචි දෙමිච්‌චාදො නිච්‌චං පුබ්‌බලොපස්‌සෙව, කත්‌ථචි හොන්‌තිච්‌චාදො නිච්‌චං පරලොපස්‌සෙව , විකප්‌පෙන වා කත්‌ථචි යථොදකං යථාඋදකං ත්‍යාදො පුබ්‌බලොපස්‌සෙව කත්‌ථචි ඉතිපි ඉච්‌චපිච්‌චාදො පරලොපස්‌සෙව කත්‌ථචි ලතෙව ලතාව ලතාඉවාච්‌චාදො පරියායෙනුභයලොපස්‌සෙව දස්‌සනතොති සම්‌බන්‌ධො, එත්‌ථච ඉතිපීති වවත්‌ථිතවිභාසත්‌ත දීපනෙන ක්‌වචිසද්‌දෙන පරලොපෙ කතෙ-ඤ්‌ඤත්‍ර පුබ්‌බ ලොපෙ සම්‌පත්‌තෙ ‘‘න ද්‌වෙවා’’ති එත්‌ථානුවත්‌තමාන ක්‌වචානුභාවෙන නිච්‌චං නිසෙධෙ ඉච්‌චපිච්‌චෙව භවති. සම්‌බජ්‌ඣති තෙසු තෙසු සුත්‌තෙසු. පරිච්‌ඡෙදොති කම්‌මත්‌ථවසෙන ආධාරවසෙන වාති ආහ-‘පරිච්‌ඡිජ්‌ජති’ච්‌චාදි.
28. නද්‌වෙ
තත්‌ථචාති චසද්‌දෙන භවිතබ්‌බං, තථා ච සති අඤ්‌ඤොඤ්‌ඤානජ්‌ඣාසි තං යථොදකං යථාඋදකංත්‍යාදි ඉතිපි ඉච්‌චපිච්‌චාදිච සඞ්‌ගහිතං භවතීති, පුබ්‌බලොපෙ පරලොපෙ ච පරියායෙන සම්‌පත්‌තෙ ද්‌වින්‌නම්‌පි පක්‌ඛෙ අභාවෙ සති කථමිදං යුජ්‌ජතීති චොදෙති‘යජ්‌ජෙව’මිච්‌චාදිනා, යජ්‌ජෙවන්‌ති හි අයං නිපාතසමුදායො අනිට්‌ඨාපාදනාරම්‌භ වත්‌තතෙ, එවඤ්‌චෙ ගය්‌හතීති අත්‌ථො, තදෙති අත්‌ථතො විඤ්‌ඤායති, නිච්‌චං සන්‌ධිකාරියාභාවෙ කාරණමාහ-‘උපසිලෙසා භාවතො’ති, තදෙව සමත්‌ථෙති ඊදිසෙසු හි’ච්‌චාදිනා, වත්‌තුමිට්‌ඨත්‌තාති ඉමිනා සන්‌නිකංසො වණ්‌ණාන මද්‌ධමත්‌තකාලබ්‍යවධානා පච්‌චාසත්‌ති, සන්‌නිකංසස්‌සෙතස්‌ස වචනිච්‌ඡායං සතියෙව සන්‌ධිකාරියං හොතීති දීපෙති, උපසිලෙසාභාවො වාති උපසිලෙසාභාවො එව භවති, නාඤ්‌ඤථාති අධිප්‌පායො, තදභාවෙචාති තස්‌ස උපසිලෙසස්‌ස අභාවෙ ච, සන්‌ධිකාරියාභාවෙ කාරණමාහ-‘කාලන්‌තරෙන බ්‍යවධානා’ති, කාලන්‌තරෙනාති උභයත්‌ථ ඨිතවණ්‌ණාන මුච්‌චාරණකාලතො අඤ්‌ඤෙන මජ්‌ඣප්‌පතිතකාලෙන, සන්‌ධි හොතෙව… සන්‌නිකංසවචනිච්‌ඡාවසෙන උපසිලෙසභාවතො, බුද්‌ධ වීර අත්‌ථුරාජපුත්‌තං අජරාමරොති ඡෙදො, යදිපි සබ්‌බම්‌පෙතං යජ්‌ජෙවංත්‍යාදිනා වුත්‌තං ක්‌වචි සද්‌දප්‌පභාවෙනෙව සිජ්‌ඣති, තථාපි පකාරො-යම්‌පි සත්‌ථෙ යොජෙතබ්‌බො වාති දස්‌සෙතුං වුත්‌තො.
29. යුව
නනු සුත්‌තෙ ‘ලුත්‌තා’ති පඤ්‌චමී නිද්‌දෙසා ‘පරෙස’න්‌ති හොතු, ‘යථාක්‌කමං’ති තු වචනාභාවෙ කථං යථාක්‌කමන්‌තීදං වුත්‌තන්‌ති ආහ-‘සමෙ’ච්‌චාති, සමා සඞ්‌ඛ්‍යා ගණනා යෙසු තෙ සමසඞ්‌ඛ්‍යා-උද්‌දෙසිනො අනුදෙසිනො ච, උද්‌දිසනං පඨමං නිද්‌දිසනං උද්‌දෙසො, අනුදිසනං පච්‌ඡා කථනං අනුදෙසො, උද්‌දෙසො අනුදෙසො එසමත්‌ථීති උද්‌දෙසිනො අනුදෙසිනො, තෙසං සමසඞ්‌ඛ්‍යානමුද්‌දෙසීනං අනුදෙසීනඤ්‌ච, ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණාහි උද්‌දෙසිනො ද්‌වෙ, එ ඔකාරා අනුදෙසිනො ච ද්‌වෙති උද්‌දෙසීනමනුදෙසීනඤ්‌ච ඨාන්‍යාදෙසානං සමසඞ්‌ඛ්‍යා සියා, සතියඤ්‌ච තස්‌සං යථාක්‌කම මාදසා විධීයන්‌තෙ, ලොකතො සිද්‌ධිමුපදස්‌සෙති ‘තථාහි’ච්‌චාදිනා. අව…පෙ.… එ ඔති පරෙසං මතං, විප්‌පටිපත්‌තීති විරුද්‌ධා පටිපත්‌ති පටිජානනං, පරෙ ‘‘සතිපි හෙට්‌ඨා වාග්‌ගහණෙ‘ක්‌වචාසවණ්‌ණං ලුත්‌තෙ’ති සුත්‌තෙ ක්‌වචිග්‌ගහණකරණතො අවණ්‌ණෙ එව ලුත්‌තෙ අසවණ්‌ණො විධි හොති, තතො ඉධ න හොති දිට්‌ඨුපාදාන’’න්‌ති වදන්‌ති, ක්‌වචීති අධිකාරො ඉධ න හොති මහුස්‌සවො මාතූපට්‌ඨානන්‌ති, පතිසද්‌දො ආධාරත්‌ථො, තෙන සමානාධිකරණො උරසද්‌දොපීති උරස්‌මින්‌ති නිච්‌ච සමාසත්‌තා අසකපදෙන විග්‌ගහෙ කතෙ ‘‘අසඞ්‌ඛ්‍යං විභත්‌ති’’ච්‌චාදිනා (3-2) සුත්‌තෙන අසඞ්‌ඛ්‍යසමාසොති දස්‌සෙතුමාහ-‘විභත්‍යත්‌ථෙසඞ්‌ඛ්‍යසමාසො’ති, එත්‌ථ පන යුවණ්‌ණානන්‌ති සංසාමි සමීපසමූහ විකාරාවයවාදීසු ඨාන්‍යාදෙසසම්‌බන්‌ධෙ ඡට්‌ඨී, තස්‌මා ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණානං ඨානෙ එ ඔආදෙසා හොන්‌තීති අත්‌ථො, ඨානම්‌පන තිධා අපකංසො නිවත්‌ති පසඞ්‌ගො චෙති, තත්‌ථ ගුන්‌නං ඨානෙ අස්‌සා සම්‌බන්‌ධීයන්‌තු [බජ්‌ඣන්‌තු (ජිනින්‌දබුද්‌ධි)] ති අපකංසො ඨානසද්‌දස්‌සත්‌ථො, ‘‘සෙම්‌හස්‌ස ඨානෙ කටුකමොසධං දාතබ්‌බ’’න්‌ති නිවත්‌ති ‘‘දබ්‌භානං ඨානෙ සරෙහි අත්‌ථරිතබ්‌බ’’න්‌ති පසඞ්‌ගො, තෙසු ඉධ පඨමදුතියා න යුජ්‌ජන්‌ති… නිච්‌චත්‌තා සද්‌දත්‌ථසම්‌බන්‌ධස්‌ස අපනයනවිනාසා න යුජ්‌ජන්‌තීති, තතියො තු (යුජ්‌ජති)… සුත්‌තෙ අත්‌ථාභිධානාය ඉවණ්‌ණුවණ්‌ණානං පවත්‌තිප්‌පසඞ්‌ගෙ තදත්‌ථාභිධානායෙව එඔආදෙසා භවන්‌තීති.
30. යවා
‘‘සත්‌තමියං පුබ්‌බස්‌සෙ’’ති (1-14) පුබ්‌බස්‌ස කාරියවිධානතො සත්‌තමී නිද්‌දිට්‌ඨස්‌ස පරතා විඤ්‌ඤායතීති වුත්‌තියං ‘පරෙ’ති වුත්‌තං, එවමුපරිපි, පරෙහි ඉච්‌චස්‌ස අජ්‌ඣිණමුත්‌තො’ති සාධෙතුං ‘‘සබ්‌බොචන්‌ති’’ ‘‘අජ්‌ඣො අධී’’ති ච සුත්‌තිතං, තෙසමිධ පච්‌චක්‌ඛාතභාවදස්‌සනත්‌ථමාහ-‘ඉද’මිච්‌චාදි, අබ්‌භක්‌ඛානන්‌ති [අබ්‌භුග්‌ගභො] ඉමිනාව සිද්‌ධන්‌ති ‘‘අබ්‌භො අභී’’ති ච න වත්‌තබ්‌බං, ඉති+අස්‌ස ඉති ඨිතෙ පරලොපොති දස්‌සනත්‌ථං ‘ඉති අස්‌ස පරලොපො’ති ආහ, අන්‌වගමාතිආදීසු නිච්‌චං.
31. එඔ
පුත්‌තා මෙ+අත්‌ථි, අසන්‌තො+එත්‌ථාති පදච්‌ඡෙදො.
32. ගොස්‌ස
අන්‌තාදෙසත්‌ථොති ‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සා’’ති (1-17) බාධකස්‌ස ‘‘ටානුබන්‌ධානෙකවණ්‌ණා සබ්‌බස්‌සා’’ති (1-19) බාධකෙන ‘‘වානුබන්‌ධො’’ති (1-18) සුත්‌තෙන අන්‌තාදෙසත්‌ථො, තෙනෙව වුත්‌තං-‘බාධකබාධනත්‌ථොයමාරම්‌භො’ති, අවවාදෙසෙ පුබ්‌බසරලොපෙ දීඝෙච ගවාස්‌සං, ගවච්‌ඡන්‌ති නිච්‌චං. ඉදං කථං සිජ්‌ඣතීති සම්‌බන්‌ධො, ඉදන්‌ති යථරිවෙච්‌චාදිකං, කිං විනා සිජ්‌ඣතීති ආහ-‘එවාදිස්‌සා’තිආදි, එවස්‌ස ආදිඑකාරො එවාදි, තස්‌ස, රිආදෙසමන්‌තරෙනාති සම්‌බන්‌ධො, චසද්‌දො අට්‌ඨානප්‌පයුත්‌තො, රස්‌සවිධානඤ්‌චාති යොජනීයො, කතෙපි තස්‌මින්‌ති තස්‌මිං සුත්‌තෙ විහිතෙ ච, න සිජ්‌ඣතීති එවාදිස්‌ස රිආදෙසො න කතොති කත්‌වා වුත්‌තං, භුසං+එවාති (පන) ඨිතෙ මහාවුත්‌තිනා එවාදිස්‌ස ඉආදෙසෙ රූපසිද්‌ධි හොතෙව, ඉධ පන පකාරන්‌තරෙන ‘භුසාමිවෙ’ති සාධෙතුමාහ ‘තම්‌පි’ච්‌චාදි.
33. බ්‍යඤ්‌ජ
රස්‌සදීඝානන්‌ති සුත්‌තෙ අවුත්‌තෙ කථං රස්‌සදීඝානන්‌ති ලභති උද්‌දෙසිනොති ආහ-‘දීඝස්‌සා’තිආදි, දීඝස්‌සාති රස්‌සස්‌සාති ච ඨානසම්‌බන්‌ධෙ ඡට්‌ඨී, පච්‌චාසත්‍යාති ඨානසො පච්‌චාසත්‍යා, ඉදඤ්‌ච නිස්‌සය වසෙන වුත්‌තං, නිස්‌සයකරණමෙකො සත්‌ථාගතො ඤායොති, ඉධ නිච්‌චං-වීතිනාමෙති ථුල්‌ලච්‌චයං, ඉධ න හොති-ජනො සායං.
34. සර
ඨානසම්‌බන්‌ධෙති ඨිති ඨානං පසඞ්‌ගො, සම්‌බන්‌ධනං-සම්‌බන්‌ධො, ඨාන්‍යාදෙසභාවලක්‌ඛණො ඨානෙයොගනිමිත්‌තභූතො සම්‌බන්‌ධො ඨානසම්‌බන්‌ධො තස්‌මිං, ද්‌වෙ රූපානි හොන්‌තීති ඉමිනා න සරූපප්‌පධානොති දස්‌සිතං හොතීති සම්‌බන්‌ධො, හෙතුමාහ-‘බහුවචනනිද්‌දෙසා’ති, ද්‌වෙ රූපානිහොන්‌තීත්‍යාදි වචනමිදං [පදමිදං (පොත්‌ථකෙ)] දස්‌සෙති ‘‘සරූපප්‌පධානෙපි ද්‌විසද්‌දෙ ද්‌විසද්‌දසාමඤ්‌ඤෙන සඞ්‌ඛ්‍යාද්‌විසද්‌දානුසිට්‌ඨං නප්‌පයුජ්‌ජතෙ, තස්‌ස (පන) සඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යවචනසඞ්‌ඛ්‍යාභාවා එකවචනමෙව ( ) [(පන) (පොත්‌ථකෙ)] හොතී’’ති, ඉමිනා ච-ත්‌ථප්‌පධානො-යං නිද්‌දෙසො න සරූපප්‌පධානොති දස්‌සෙති, අධිපතිපච්‌චයො අධිපතිප්‌පච්‌චයොති අනිච්‌චං, ඉධ න හොති ඉධ මොදතීති, තං ඛණන්‌ති එත්‌ථ එකඞ්‌ගවිකලං පච්‌චුදාහරණන්‌ති සරම්‌හා පරත්‌තාභාවා න ද්‌විත්‌තං.
35. චතු
තබ්‌බග්‌ගෙ තතියපඨමාති කස්‌මා වුත්‌තං චතුත්‌ථ (දුතිය) සද්‌දෙහි වග්‌ගක්‌ඛරෙස්‌වෙව ගය්‌හමානෙසු තථා නිද්‌දෙසො යුත්‌තො, න හි චතුන්‌නම්‌පූරණො චතුත්‌ථො ද්‌වින්‌නම්‌පූරණො දුතියොති අක්‌ඛරායෙව වුච්‌චන්‌තීති ආසඞ්‌කිය ‘විනාපී’තිආදිමාහ, අක්‌ඛරෙ අක්‌ඛරවිසයෙ චතුත්‌ථාදි වොහාරො කරීයමානො වග්‌ගග්‌ගහණං විනාපි වග්‌ගක්‌ඛරෙයෙව රුළ්‌හො පසිද්‌ධොති සම්‌බන්‌ධො, හෙතුම්‌හි ඉතිසද්‌දො, යතො එවං, තස්‌මා කාරණා ‘තබ්‌බග්‌ගෙ තතියපඨමා’ති වුත්‌තන්‌ති අධිප්‌පායො, තබ්‌බග්‌ගෙති චතුත්‌ථදුතියා යස්‌මිං, තස්‌මිංයෙව වග්‌ගෙති අත්‌ථො, පච්‌චාසත්‌තීති පති ආපුබ්‌බා ‘සද-විසරණගත්‍යවසාදනෙසු’ඉච්‌චස්‌මා ඉත්‌ථියං භාවෙත්‌තිම්‌හි නිප්‌ඵජ්‌ජතීති දස්‌සෙතුමාහ-‘පච්‌චාසීදන’මිච්‌චාදි, යථායොග්‌ගන්‌ති චතුත්‌ථක්‌ඛරෙ චතුත්‌ථස්‌ස තතියො දුතියක්‌ඛරෙ දුතියස්‌ස පඨමොති එවං යොග්‌ගමනතික්‌කම්‌ම, ධස්‌ස දභාවොති ඉමිනාව පුබ්‌බස්‌ස ධස්‌ස දත්‌තමුපලක්‌ඛෙති, තථා යසත්‌ථෙරොති. ථෙරොති එත්‌ථ එකාරො වග්‌ගක්‌ඛරො න හොතීති තස්‌මිං තවග්‌ගදුතියක්‌ඛරස්‌ස තස්‌ස තො පඨමො න හොති. පන්‌ථොති එත්‌ථ තවග්‌ග දුතියක්‌ඛරෙන ථකාරෙන තබ්‌බග්‌ගභූතෙ නකාරෙ සතීපි න සො තබ්‌බග්‌ගදුතියක්‌ඛරොති න තස්‌ස පඨමො තො, එත්‌ථ නිග්‌ඝොසො නිඝොසොතිආදි අනිච්‌චං, දඩ්‌ඪො නිට්‌ඨානන්‌ති නිච්‌චං.
36. විතිස්‌ස
ඉතිසද්‌දො-නුකරණං. නිපාතස්‌ස පකතිවියා-නුකරණං භවති, අනුකරණඤ්‌ච ද්‌විධා අසාධුසද්‌දරූපං සාධුසද්‌දරූපන්‌ති, තෙසු භාරවාහකො කොචි තෙන පීළිතො ‘අහො භාරො’ති වත්‌තබ්‌බෙ සත්‌තිවෙකල්‌ලා ‘අහො බාල’ ඉච්‌චාහ, තංසමීපවත්‌තී ‘කිමයමාහෙ’ති කෙනචි පුට්‌ඨො සමානො ‘අහො බාල ඉච්‌චයමාහෙ’ති වදති, ඉධමසාධුසද්‌දරූපං, ඉතීති පන සාධුසද්‌දරූපං, තස්‌මා තතො-නුකාරියෙනාත්‌ථෙන සාත්‌ථකත්‌තා ඨානසම්‌බන්‌ධෙ ඡට්‌ඨී.
37. එඔ
නනු ‘‘විතිස්‌සෙවෙ වා’’ති (1-36) වොත්‍යනුවත්‌තිය අවණ්‌ණෙ එඔනං වො හොතීති ච සක්‌කා විඤ්‌ඤාතුං, තථා සති ‘අවණ්‌ණෙ ක්‌වචි වො හොතී’’ති වත්‌තබ්‌බං ‘අහොති වා’ති කස්‌මා වුත්‌තන්‌ති චොදනමාසඞ්‌කියාහ-‘ඔකාරස්‌සපි’ච්‌චාදි, ඨානිභාවෙන නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තාති ‘‘එඔන’’න්‌ති (1-31) වකාරාදෙසස්‌ස විජ්‌ජමානත්‌තා වකාරාදෙසම්‌පති පුන ඔකාරො ඨානිභාවෙන නිද්‌දිසිතබ්‌බො න සියාති අධිප්‌පායෙනාහ, න නිමිත්‌තන්‌ති එඔනං වකාරාදෙසත්‌ථං අවණ්‌ණො කාරණං න හොතීති අත්‌ථො, අඤ්‌ඤථාති අවණ්‌ණස්‌ස නිමිත්‌තත්‌තෙ, ඔකාරං න පඨෙය්‍යාති සම්‌බන්‌ධො, මකාරාගමෙ’යාච කමාගතෙ අග්‌ගමක්‌ඛායතී’ති, ස්‌වෙ භවන්‌ති විග්‌ගය්‌හ තනප්‌පච්‌චයෙ තද්‌ධිතවුත්‌තියං විභත්‌තියා ‘‘එකත්‌ථතායං’’ති (2-119) ලොපෙ අකාරාදෙසෙ දීඝෙච ස්‍යාදිම්‌හි ස්‌වාතනං ද්‌විත්‌තෙ හිය්‍යත්‌තනං. ස්‌වාතනන්‌තිආදීසු නිච්‌චං, ඉධ නහොති පරෙච න විජානන්‌තීති.
38. නිග්‌ග
කථ‘මාගමො හොතී’ති වුත්‌තං යදි නිග්‌ගහීතමාගමො සියා සුත්‌තෙ ආගමග්‌ගහණෙන වා භවිතබ්‌බං ඤ-ම-කාද්‍ය නුබන්‌ධවිසෙසෙන වා ත්‍යාසඞ්‌කියාහ-‘අසති පි’ච්‌චාදි, ආගමාවසායෙ කාරණමාහ-‘ආදෙසත්‌තායොගා’ති, ආදෙසත්‌තායොගො කථං විඤ්‌ඤායති ච්‌චාහ-‘ඨානිනිද්‌දෙසාභාවතො’ති, තථා සති ආගමිනිද්‌දෙසාභාවා ආගමත්‌තම්‌පි න සියාති චොදෙති ‘යජ්‌ජෙව’මිච්‌චාදිනා, න-ඉති චොදනං පටික්‌ඛිපිත්‌වා තස්‌ස ආගමත්‌තමෙව සාධෙතුමාහ-‘තස්‌සා’තිආදි, තස්‌සාති නිග්‌ගහීතස්‌ස, රස්‌සානුප්‌පවත්‌තිතො රස්‌සසරමෙව අනුගන්‌ත්‌වා පවත්‌තිතො, අයමෙවත්‌ථො වුත්‌තියම්‌පි දස්‌සිතොයෙවාති වත්‌තුමාහ-‘එතදෙවෙ’ච්‌චාදි, පුරිමා ජාතීති විසෙසනසමාසෙකතෙ රස්‌සෙ ච බින්‌ද්‌වාගමො, පරනිමිත්‌තස්‌සානිද්‌දිට්‌ඨත්‌තා බහුසද්‌දෙ-න්‌තස්‌ස බින්‌ද්‌වාගමෙ බහුං, සතිපි පයොගානුසාරිත්‌තදීපකස්‌ස ක්‌වචිසද්‌දස්‌සාපි වවත්‌ථිතවිභාසත්‌තෙ වාසද්‌දස්‌සාපි තාදිසත්‌තස්‌සෙව පටිපාදකත්‌ත සභාවං දස්‌සෙතුං ‘වවත්‌ථිතවිභාසත්‌තා වාධිකාරස්‌සා’ති වුත්‌තියං වුත්‌තං, වවත්‌ථිතස්‌ස ලක්‌ඛියස්‌ස අනුරොධෙන ලක්‌ඛණප්‌පවත්‌තිකා විභාසා වවත්‌ථිතවිභාසා, අභෙදෙන තු වාධිකාරො වවත්‌ථිත විභාසා, තස්‌සා භාවො වවත්‌ථිතවිභාසත්‌තං, තස්‌මා, ඉධ න හොති ඉධ මොදති, ඉමස්‌මිං ඨානෙ ආගමත්‌තප්‌පකාසකො ඨානිනිද්‌දෙ සාභාවා ආදෙසත්‌තායොගසඞ්‌ඛාතො කාරණවිසෙසො සමත්‌ථො, තස්‌ස භාවො සාමත්‌ථියං-අත්‌ථබල-මඤ්‌ඤථානුපපත්‌තිලක්‌ඛණං, සචාති සො ආගමො ච.
39. ලොපො
ලොපසද්‌දස්‌ස භාවසාධනමත්‌තමෙව සාධෙතුමාහ-‘තෙනෙ’ච්‌චාදි, ලොපොති යදි කම්‌මසාධනො සියා තදා තෙන සමානාධිකරණං කත්‌වා උපරි ‘‘පරසරො’’ති සුත්‌තමාරභීයෙය්‍යාති බ්‍යතිරෙකමාහ ‘න පරසරො’ති, ඉධ න හොති සඞ්‌ගරො.
40. පර
41. වග්‌ගෙ
නනු වග්‌ගෙවග්‌ගන්‌තොති එත්‌තකෙයෙව වුත්‌තෙ යස්‌මිං (කිස්‌මි)ඤ්‌චි වග්‌ගක්‌ඛරෙ පරෙ බින්‌දුනො යොකොචි වග්‌ගන්‌තො අනියමෙන භවෙය්‍ය තථා සති අනිට්‌ඨම්‌පි සියාත්‍යාසඞ්‌කිය පච්‌චාසත්‌තිං සන්‌නිස්‌සායානිට්‌ඨ නිවත්‌තින්‌දස්‌සෙතුමාහ-‘වග්‌ගෙ වග්‌ගන්‌තො’තිච්‌චාදි, සොවාති වග්‌ගන්‌තොව, තස්‌මින්‌ති වග්‌ගක්‌ඛරෙ.
42. යෙව
නනු සද්‌දත්‌තා බ්‍යභිචාරිත්‌තා එවස්‌ස තාව සද්‌දො හොතු, සංයතො, සංහිතොති සද්‌දෙකදෙසභූතානම්‌පි සම්‌භවා තෙපි ගහෙ තබ්‌බා සියුන්‌ති ‘යඑවහි සද්‌දෙසු’ති යහීනම්‌පි කථං සද්‌දවොහාරො කතොති ආහ ‘එවා’තිආදි, එත්‌ථායමධිප්‌පායො ‘අබ්‍යභිචාරිනා බ්‍යභිචාරී නියම්‍යතෙ’ති.
43. යෙසං
යසද්‌දෙ පුබ්‌බසුත්‌තෙනෙව සංස්‌සප්‍යාදෙසෙ සිද්‌ධෙ සො ( ) [(තස්‌ස) (පොත්‌ථකෙ)] ය කාරමත්‌තෙයෙව පරෙ සංස්‌සෙව (යථා) සියාති සුත්‌තමිදමාරද්‌ධං.
44. වන
ඨානිනමාසිලිස්‌ස ගච්‌ඡති පවත්‌තතීති ආගමො නාම, කො-යමෙත්‌ථ ඨානීති ආහ-‘සරස්‌සාති, සුත්‌තෙ අනුවත්‌තස්‌ස ච අවිජ්‌ජමානත්‌තා ‘සරස්‌සා’ති කුතො ලබ්‌භතීති චොදෙති ‘නනු චෙ’ත්‍යාදිනා. ආගමසුතියා වනාදීනං ඨානිසුතියා අභාවෙපි සාමත්‌ථියා බ්‍යඤ්‌ජනස්‌ස වා ආගමො සියා සරස්‌ස වා, යදි බ්‍යඤ්‌ජනස්‌ස වා සියා (න) ‘‘පදාදීනං ක්‌වචී’’ති (5-92) සුත්‌තිත මාචරියෙන, තස්‌මා තදෙව ඤාපෙති ‘සරො යෙවෙත්‌ථ ඨානී භවිතුමරහතී’ති. වුච්‌චතෙච්‌චාදිනා පරිහාරමාහ, නිපුබ්‌බා පදිස්‌මා අනප්‌පච්‌චයෙ ‘‘පදාදීනං ක්‌වචී’’ති යුකඅන්‌තාවයවො ‘‘තවග්‌ගවරනා’’දිනා (1-48) යෙ දස්‌ස ජො ‘‘වග්‌ගල සෙහිතෙ’’ති (1-49) (යස්‌ස ජො) නිපජ්‌ජනං, මානන්‌තත්‍යාදීසූති අධිකාරාති ‘‘ක්‍යො භාවකම්‌මෙස්‌වපරොක්‌ඛෙසු මානන්‌තත්‍යාදීසූ’’ති (5-17) ඉතො මානන්‌තත්‍යාදීසුති අධිකාරා, පච්‌චයන්‌තරෙති මානන්‌තත්‍යාදීතො අඤ්‌ඤස්‌මිං පච්‌චයෙ, කච්‌චායනෙන ‘අතිප්‌පගොඛොතාවා’ති සාධනත්‌ථං ‘‘ක්‌වචි ඔ බ්‍යඤ්‌ජනෙ’’ති ඔකාරාගමො ගකාරාගමො ච සුත්‌තන්‌තරෙන විහිතො, තං පකාරන්‌තරෙන සාධෙතුං වුත්‌තියං-‘අතිප්‌පගො ඛො තාවා’ති යං වුත්‌තං තං දස්‌සෙතුං ‘අතිප්‌පා’තිආදි වුත්‌තං.
46. ඡ
ද්‌වාදයො අට්‌ඨාරසන්‌තා බහුවචනන්‌තාති ‘ඡකී’ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘ඡා’ති එකවචනං න යුජ්‌ජතීති චොදෙති ‘නනුචා’තිආදිනා, පරිහරති නච්‌චාදිනා, නෙති ‘ඡළො’ති අයුත්‌තො-යං නිද්‌දෙසො න හොතීති අත්‌ථො, ඡසද්‌දස්‌ස අනුකරණත්‌තා ඡසද්‌දානුකරණත්‌තා, හෙට්‌ඨා වුත්‌තසාධුසද්‌දරූපා සාධුසද්‌දරූපමනුකරණං විභජති ‘අනුකරණඤ්‌ච දුවිධ’මිච්‌චාදිනා, පරිච්‌චත්‌තො ජහිතො අත්‌ථො විධිනිසෙධරූපො යස්‌ස තං පරිච්‌චත්‌තත්‌තං, එත්‌ථ පන ඡසද්‌දෙන ඡසඞ්‌ඛ්‍යාවිසෙසො පරිච්‌චත්‌තො, අභිධායතො හොතීති ඉමිනා ඡසද්‌දස්‌ස අනුකාරියෙනාත්‌ථෙනාත්‌ථවන්‌තත්‌ථමාහ, එකවචනන්‌තස්‌ස නිද්‌දෙසො කතො… ඡසද්‌දවචනීයස්‌ස ඡස්‌ස එකත්‌තා, අනුකාරියස්‌සාති එකාදිනො සඞ්‌ඛ්‍යා සද්‌දස්‌ස තදඤ්‌ඤස්‌ස වා යදනුකාරියමෙකාදිකං තදඤ්‌ඤං වා සද්‌දරූපං තස්‌ස. සඞ්‌ඛ්‍යාදිවිසෙසන්‌ති එකත්‌තාදිසඞ්‌ඛ්‍යාවිසෙසං තදඤ්‌ඤං වා, ‘‘යොම්‌හි ද්‌වින්‌නං දුවෙ ද්‌වෙ’’ති (2-219) සුත්‌තෙ ද්‌විසද්‌දො-නුකාරියං ද්‌විසද්‌දරූපං තබ්‌බචනීයඤ්‌ච ද්‌විසඞ්‌ඛ්‍යාවිසෙසම්‌පරාමසතීති තබ්‌බාචකං ද්‌වින්‌නන්‌ති බහුවචනං, අථ ‘ළඤි’ති කස්‌මා න වුත්‌තං එවඤ්‌හි සති ඤානබන්‌ධත්‌තාළකාරො ආද්‍යවයවො භවිතුමරහතීති චොදනම්‌මනසි නිධාය ‘ඡසද්‌දා’තිආදිමාහ, අන්‌තාපවාදෙන විධීයමානො ළකාරො ඡ සද්‌දා පරස්‌සාදිස්‌ස ආගමත්‌තා…පෙ.… හොතීති සම්‌බන්‌ධො, අන්‌තාපවාදෙනාති ඉමිනා ‘සරස්‌සා’ති ඡට්‌ඨීනිද්‌දෙසතො ‘‘ඡළීයන්‌තස්‌සා’’තී-මස්‌ස විසයභාවං දීපෙති, පරස්‌සාති ඉමිනා ‘ඡා’ති පඤ්‌චමීනිද්‌දෙසතො ‘‘පඤ්‌චමියං පරස්‌සා’’තීමස්‌ස විසයභාවං, ආදිස්‌සාති ඉමිනා ළස්‌සෙකවණ්‌ණත්‌තා අන්‌තාපවාදෙන ‘‘ආදිස්‌සා’’ති සුත්‌තෙ න ආද්‍යන්‌තො වියෙකොපි සරොති සරස්‌සාදිස්‌ස පත්‌තිං දස්‌සෙති, අයමෙත්‌ථාධිප්‌පායො ‘ඡා’ති පඤ්‌චමීනිද්‌දෙසා ‘‘පඤ්‌චමියං පරස්‌සා’’ති (1-15) පරස්‌ස සම්‌පත්‌තං කාරියං එකවණ්‌ණත්‌තා ‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සා’’ති (1-17) අන්‌තස්‌ස සම්‌පත්‌තං ‘‘ආදිස්‌සා’’ති (1-16) ආදිවණ්‌ණස්‌ස පප්‌පොතී’’ති. ආදිභූතොව හොතීති අසතිපි ඤකාරෙ ආගමග්‌ගහණානුවත්‌තියා ආගමිනං සරං අවිනාසෙන්‌තො තස්‌ස ආද්‍යවයවභූතොව හොතීති අත්‌ථො, ලකාරං කරොන්‌ති ‘‘යවමදනතරලාචාගමා’’ති සුත්‌තෙන, තන්‌ති ලකාරකරණං උභින්‌නමවිසෙසවචනඤ්‌ච අයුත්‌තතං දස්‌සෙති ‘තෙසම්‌පි’ච්‌චාදිනා, තෙසම්‌පීති කච්‌චායනානම්‌පි, අක්‌ඛරසඤ්‌ඤායන්‌ති ‘‘අක්‌ඛරාපාදයො එකචත්‌තාලීස’’න්‌ති විධීයමානඅක්‌ඛර සඤ්‌ඤායං. අවිසෙසෙ ලළානං නානත්‌තාභාවෙ, පාකටො වාති ඉමිනා සුතිලිපිභෙදස්‌ස පච්‌චක්‌ඛසිද්‌ධතන්‌දස්‌සෙති, තත්‌ථ හි සොතවිඤ්‌ඤාණවීථියා ලළානං විසුංවිසුං ගහණං සුති, තංතං දෙසවාසීනං ලෙඛා ව වත්‌ථානං ලිපි, තෙසං භෙදො සොතචක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණගය්‌හත්‌තා පච්‌චක්‌ඛසිද්‌ධො, ඡළභිඤ්‌ඤාති විකප්‌පෙන ළකාරාගමපක්‌ඛෙ රූපං.
47. තද
ඉස්‌ස අත්‌තං නිපාතනා, දකාරො පන ‘‘මයදා සරෙ’’ති (1-44), පදන්‌තරෙනාතිආදීති ඉමිනා අඤ්‌ඤෙන පදෙන, සාධූනි භවන්‌තීති වුත්‌ති පාඨස්‌ස අත්‌ථං වත්‌තුං ‘සාධූනි භවන්‌තීති නිපාතනතො’ති ආහ, තත්‌ථ කාරණමාහ-‘ය’මිච්‌චාදි, අප්‌පත්‌තස්‌ස පාපනම්‌පත්‌තස්‌ස පටිසෙධො ච නිපාතනං, තෙසං ඉධ පාඨාති තෙසං තථා ඉච්‌ඡන්‌තානං ඉධාති නිපාතස්‌ස ඉමස්‌මිං තදමිනාදිසුත්‌තෙ පාඨා, උද්‌ධස්‌ස උදූති උද්‌ධං ඛමස්‌සාති අඤ්‌ඤපදත්‌ථසමාසෙ උද්‌ධංඛ ඉති ඨිතෙ උද්‌ධංසද්‌දස්‌ස උදුආදෙසො, අස-භොජනෙ ඉච්‌චස්‌මා ‘‘ක්‌වචණ’ ඉති (5-41) සුත්‌තෙන අණ්‌පච්‌චයෙ අසසද්‌දො නිප්‌ඵජ්‌ජතීති ආහ-‘පිසිතමසනා’ති ‘‘ක්‌වචණ’’ ඉති මහියං රවතීති ඨිතෙ ඉමිනාව ගණනිපාතනෙන සමාසෙ කතෙ මයූරසද්‌දො නිප්‌ඵජ්‌ජතීති දස්‌සෙතුමාහ ‘මහිසද්‌දස්‌සෙ’ච්‌චාදි, අස්‌ස තදමිනාදිගණස්‌ස ආගතිගණත්‌තා එවමඤ්‌ඤෙපීති සම්‌බන්‌ධො, වුත්‌තන්‌ති පාඨසෙසො. දීඝනිකායාදීසු පඤ්‌චසු නිකායෙසූති–
‘‘දීඝමජ්‌ඣිමසංයුත්‌ත, අඞ්‌ගුත්‌තරිකඛුද්‌දකා;
නිකායා (පඤ්‌ච) ගම්‌භීරා, ධම්‌මතො අත්‌ථතොචිමෙ’’ති.
වුත්‌තෙසු දීඝාගමාදීසු පඤ්‌චසු නිකායෙසු, ඤාතබ්‌බාති වණ්‌ණා ගමාදිද්‌වාරෙන ජානිතබ්‌බා, පඤ්‌චවිධං පඤ්‌චප්‌පකාරං නිරුත්‌තමුච්‌චතෙති සම්‌බන්‌ධො, නිබ්‌බචනං නිරුත්‌තං, නපුංසකෙ භාවෙ ත්‌තො, අත්‌ථකථනවාක්‍ය පුබ්‌බකමුච්‌චාරණමිච්‌චත්‌ථො, තදභිධායි සත්‌ථමප්‍යභිධානෙ-භිධෙය්‍යො පචාරා තදත්‌ථතාය වා නිරුත්‌තමුච්‌චතෙ, වුත්‌තනිරුත්‌ති ලක්‌ඛණෙන…පෙ.… වෙදිතබ්‌බාති ඉමිනා නිරුත්‌තසත්‌ථෙ යෙ සද්‌දා පටිපදං නිප්‌ඵාදියන්‌ති තෙසමිදං සාමඤ්‌ඤෙන නිප්‌ඵාදනන්‌ති දීපෙති, ද්‌වාරෙ නියුත්‌තො දොවාරිකොති එත්‌ථ ණිකෙ දකාරවකාරානං මජ්‌ඣෙ ඔකාරාගමො, හිංසිස්‌මාති ‘හිංස-හිංසාය’ මිච්‌චස්‌මා, අප්‌පච්‌චයෙති ‘‘සාවකාරකෙස්‌ව ඝණ්‌ඝකා’’ති (5-44) අප්‌පච්‌චයෙ, නිජකොති එත්‌ථ ජකාරස්‌ස යකාරෙ නියකො. අථ වණ්‌ණවිකාරොති වුත්‌තත්‌තා ජවණ්‌ණස්‌ස යාදෙසෙ නියකාදයො තාව සිජ්‌ඣන්‌තු, සුසානාදයො කථං ඡවපදාදිවිකාරත්‌තා සුසානාදීනන්‌ති ආහ ‘පදවිකාරොපි’ච්‌චාදි. අඤ්‌ඤථා වණ්‌ණසමුදායාදෙසස්‌ස විසුංගහණෙ ඡබ්‌බිතොපත්‌තියා ‘පඤ්‌චවිධං නිරුත්‌ත’න්‌ති සඞ්‌ඛ්‍යානියමො න යුජ්‌ජෙය්‍යාති භාවො. යොගො සම්‌බන්‌ධො, තථාහිච්‌චාදිනා ධාතුස්‌ස අත්‌ථාතිසයෙන යොගම්‌පාකටීකරොති, රවනකිරියාති සම්‌බන්‌ධොති කෙකායිතාන්‍යසද්‌දනකිරියාභිසම්‌බන්‌ධො. මයූරොති එත්‌ථ රවති මයූරරාවෙ එව වත්‌තතෙ, න සාමඤ්‌ඤෙන රවනකිරියාමත්‌තෙති භාවො.
48. තව
වණ්‌ණමත්‌තස්‌සෙ වාති වණ්‌ණසාමඤ්‌ඤස්‌සෙව, මත්‌තසද්‌දො එත්‌ථ සාමඤ්‌ඤ වචනො. යකාරස්‌සච චාදෙසොති සම්‌බන්‌ධො, දයකාරානං ජත්‌තන්‌තිස්‌ස ඉමිනා, යස්‌ස ‘‘වග්‌ගලසෙහි තෙ’’ති (1-49) ජත්‌තං, අත්‌තානමධිකිච්‌ච පවත්‌තන්‌ති අත්‌ථෙ අසඞ්‌ඛ්‍යසමාසො.
49. වග්‌ග
යන්‌තං සද්‌දානං නිච්‌චසම්‌බන්‌ධිත්‌තෙපි පක්‌කන්‌තවිසයත්‌තා තංසද්‌දො යංසද්‌දං නාපෙක්‌ඛතෙත්‍යාහ-‘තෙති අනන්‌තර’ඉච්‌චාදි, තං සද්‌දො හි පක්‌කන්‌ත විසයො තථා පසිද්‌ධවිසයො අනුභූතවිසයො ච යංසද්‌දං නාපෙක්‌ඛතෙ, යථා චෙසො යංසද්‌දන්‌නා පෙක්‌ඛතෙ, තං සබ්‌බං මහාසාමිනාධිකායං සුබොධාලඞ්‌කාරටීකායං–
මුනින්‌දචන්‌දසඤ්‌ජාත, හාසචන්‌දනලිම්‌පිතා;
පල්‌ලවාධවලාතස්‌සෙ, වෙකො නාධරපල්‌ලවොති (122).
එතිස්‌සා ගාථාය අම්‌හෙහි විත්‌ථාරිතනයෙන ගහෙතබ්‌බං, යථා රහන්‌ති සකම්‌මාකම්‌මධාතූනමනුරූපං.
50. වෙවා
කිඤ්‌චාපීදං [ඉදංකිඤ්‌චාපි (පොත්‌ථකෙ)] විකප්‌පනත්‌ථං කතන්‌ති හෙට්‌ඨිමෙන නි(න්‌නාන)ත්‌තං විඤ්‌ඤායති, තථාපි ඉමිනා වාකාරෙන විකප්‌පොව, හෙට්‌ඨිමෙ පන ක්‌වචාධිකාරා හකාරන්‌තධාතුතො ධ්‍යණ්‌පච්‌චයෙ මෙහ්‍යං, දොහ්‍යං සිනෙහ්‍යං, ලෙහ්‍යන්‌තිපි භවත්‌වෙව.
53. සංයො
වත්‌තුනො-ත්‌තප්‌පධානත්‌තමත්‌තවචසීති නියතාවයවවාචිනො උපාදානාති වුත්‌තමනෙකත්‌ථත්‌තෙප්‍යාදිසද්‌දස්‌ස, ආදියතීත්‍යාදීති කම්‌මසා ධනොචායමාදිසද්‌දො, සොයමත්‌ථො සුමඞ්‌ගලප්‌පසාදනියා ඛුද්‌දසික්‌ඛා ටීකාය‘ආදිතො උපසම්‌පන්‌නා’ති එත්‌ථ අම්‌හෙහි වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බො, සංයුජ්‌ජතීති සංයොගො-එකත්‍රාවට්‌ඨිතබ්‍යඤ්‌ජනා.
54. විච්‌ඡා
යංවත්‌තතෙති වුත්‌තිවචනං නික්‌ඛිපිත්‌වා තස්‌ස අත්‌ථං වත්‌තුමාරභතෙ ‘සම්‌භවාපෙක්‌ඛායෙ’ච්‌චාදි, යංවත්‌තතෙති ච සුත්‌තෙ අවිජ්‌ජමානෙපි ගම්‌මමානත්‌ථස්‌ස සද්‌දස්‌ස පයොගම්‌පති කාමචාරොති වුත්‌තියං වුත්‌තං, යසද්‌දස්‌සානියමත්‌ථවුත්‌තිත්‌තෙපි පදවාක්‍යතො නාඤ්‌ඤං සම්‌භවති විච්‌ඡායමාභික්‌ඛඤ්‌ඤෙ ච වත්‌තමානන්‌ති ආහ ‘සම්‌භවාපෙක්‌ඛායපදං වාක්‍යංවා’ති, සම්‌භවතීති සම්‌භවො-පදං වාක්‍යං වා, තස්‌මිං අපෙක්‌ඛාය පදං වාක්‍යං වා වත්‌තතෙති සම්‌බන්‌ධො, වත්‌තතෙති විච්‌ඡායමාභිඤ්‌ඤෙ චාත්‌ථෙ වත්‌තතෙ, නනු පදස්‌ස වාක්‍යස්‌ස වා විසුංයෙව දබ්‌බාදයො අත්‌ථා, තං කථමිද මෙතස්‌මිං වත්‌තුධම්‌මෙ කිරියාධම්‌මෙ ච විච්‌ඡාභික්‌ඛඤ්‌ඤත්‌ථෙ වත්‌තතෙති අනුයොගං සන්‌ධායාහ-‘විසයභාවෙනා’තිආදි, විච්‌ඡාය වත්‌තුධම්‌මස්‌ස කිරියාධම්‌මස්‌ස චාභික්‌ඛඤ්‌ඤස්‌ස විසයො පදං වාක්‍යං වා… අනඤ්‌ඤත්‌ථවුත්‌තිවසෙන තත්‌ථප්‌පවත්‌තියා, තං වසෙනච, අභිධායකත්‌තෙන චෙති ගොචරත්‌තෙන පකාසකත්‌තෙන චාති අත්‌ථො, යංවත්‌තතෙති අජ්‌ඣාහටස්‌ස යන්‌ති පඨමන්‌තස්‌ස විභත්‌තිවිපරිණාමං දස්‌සෙති (තස්‌සාති) ආදිනා, ඉමිනා ඉදං දීපෙති ‘‘යජ්‌ජපි ‘විච්‌ඡාභික්‌ඛඤ්‌ඤෙස්‌වි’ ත්‍යත්‍ර ඡට්‌ඨීනොච්‌චාරීයතෙ, තථාපි ඡට්‌ඨීපසිද්‌ධි හොතෙව, කථං ද්‌වෙ ඉච්‌චාදෙසනිද්‌දෙසා ආදෙසො ච සම්‌බන්‌ධීනමපෙක්‌ඛතෙ, ‘විච්‌ඡාභික්‌ඛඤ්‌ඤෙසූ’ති චාත්‌ථනිද්‌දෙසො, න චාත්‌ථස්‌සාදෙසෙන සම්‌බන්‌ධො උපපජ්‌ජතෙ, තස්‌මා විච්‌ඡාභික්‌ඛඤ්‌ඤෙසු යං පදං වාක්‍යං වා වත්‌තතෙ තස්‌ස ද්‌වෙ භවන්‌තිච්‌චෙවං ඡට්‌ඨීයත්‌ථො සක්‌කා වත්‌තු’’න්‌ති, ද්‌වෙ රූපානි හොන්‌තීති දස්‌සිතං හොතීති සම්‌බන්‌ධො, සද්‌දරූපෙ සඞ්‌ඛ්‍යය්‍යෙති දුතියා බහුවචනන්‌තං පටිපාදයමානොති එත්‌ථ පටිපාදනකිරියාය සම්‌බන්‌ධෙනොපදිට්‌ඨං, ‘‘වාක්‍යන්‌තරට්‌ඨොපි සද්‌දො තදඤ්‌ඤස්‌මිම්‌පි සම්‌බන්‌ධමුපයාතී’’ති ද්‌විසද්‌දොති ඉදං උපරි වාක්‍යද්‌වයෙප්‍යුපයුජ්‌ජති ‘ද්‌විසද්‌දො වුත්‌තො, ද්‌විසද්‌දො න සරූපප්‌පධානො’ති, අථ සරූපප්‌පධානො කස්‌මා න වුත්‌තොති ආහ-‘බහුවචනෙන නිද්‌දෙසා’ති, අථ ද්‌වෙති සාමඤ්‌ඤෙන වුත්‌තත්‌තා පදවාක්‍යානං ඨානෙ ද්‌විබ්‌බචනං වා සියා, තානෙවා වත්‌තන්‌තීති ද්‌විප්‌පයොගො වා, තථා සති ‘යංවත්‌තතෙ තස්‌සා’ති කස්‌මා පඨමමෙව නිස්‌සාය වුත්‌තියං විවරණං කතන්‌ති ආහ-‘එවඤ්‌චා’තිආදි, ඉදානි ද්‌විප්‌පයොගපක්‌ඛස්‌ස සදොසත්‌තා අගහිතභාවං දස්‌සෙතුමාහ-‘යදාත්‌වි’ ත්‍යාදි, තුසද්‌දො පුබ්‌බස්‌මා පක්‌ඛා විසෙසස්‌ස පදස්‌සකො [විසෙසනත්‌ථො (පොත්‌ථකෙ)], තත්‌ථ හි ද්‌වෙ [ද්‌වෙරූප (පොත්‌ථකෙ)] සද්‌දරූපාන්‍යාදිසීයන්‌තෙ , ඉහ තු සොව සද්‌දො ද්‌විරාවත්‌තතෙ, ආවුත්‌තී සඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යාති එවං මඤ්‌ඤතෙ ‘‘ද්‌විසද්‌දො-යං ‘‘ආදසහි සඞ්‌ඛ්‍යා සඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යෙ වත්‌තන්‌තෙ’’ති වචනතො සඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යවචනො, තස්‌මෙහ සඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යං සද්‌දරූපං වා සියා ආවුත්‌ති වා, ඉච්‌චපි නිද්‌දෙසො තදුභයමපෙක්‌ඛිය නපුංසකලිඞ්‌ගෙන වා සියා ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙන වා, තත්‌ථ යදා නපුංසකලිඞ්‌ගෙන නිද්‌දෙසො, තදා සද්‌දරූපානි සඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යානි භවන්‌ති, යදා තු ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙන, තදා සද්‌දස්‌සාවුත්‌තී උච්‌චාරණලක්‌ඛණා කිරියා සඞ්‌ඛ්‍යෙයා භවන්‌ති, තතො චෙත්‌ථ ආවුත්‌තීඅපි සඞ්‌ඛ්‍යෙයා හොන්‌තී’’ති, තදා ද්‌විප්‌පයොගො ද්‌විබ්‌බවචනන්‌ති එස පක්‌ඛොති අයමෙත්‌ථ භාවො’’ යදා ද්‌වෙ ආවුත්‌තියො විධීයන්‌තෙ තදා ද්‌විප්‌පයොගො ද්‌විබ්‌බචනන්‌තෙ සොපෙක්‌ඛො, (අත්‍ර ඨාන්‍යාදෙසභාවො නත්‌ථි) [නතුට්‌ඨානෙ ද්‌විබ්‌බචනපක්‌ඛො (පොත්‌ථකෙ)] ආවුත්‌ති හි කිරියා, තස්‌සා චෙහ සද්‌දො සාධනං, න ච කිරියාය සාධනස්‌ස ච ඨාන්‍යාදෙසභාවො උපපජ්‌ජතෙ, තස්‌මා යදාවුත්‌තී විධීයන්‌තෙ, තදා දිප්‌පයොගො ද්‌විබ්‌බචනන්‌තෙ-සො පක්‌ඛො භවතී’’ති, අයම්‌පි පක්‌ඛො පාණිනීයෙහි පරිග්‌ගහීතො, තදයුත්‌තං දොසදුට්‌ඨත්‌තාති සන්‌දස්‌සයමාහ-‘සො පනෙ’ත්‍යාදි, තෙ හි දුතියම්‌පි පක්‌ඛමබ්‌භුපගම්‌ම උපචාරමත්‌තතො භෙදො, වත්‌ථුතොත්‌වභෙදො වාති පොනොපුඤ්‌ඤෙන තං සාධෙන්‌ති. කථම්‌පන සදොසත්‌තං යෙනායං න ගහිතොත්‍යාහ- ‘තථාහි’ච්‌චාදි, ණ්‍යො නසියාති ‘‘තස්‌ස භාවකම්‌මෙසු ත්‌ත තා ත්‌තන ණ්‍ය ණෙය්‍ය ණිය ණියා’’ති (4-59) භාවෙ විධීයමානො ණ්‍යො ද්‌විප්‌පයොගපක්‌ඛෙ සද්‌දභෙදසබ්‌භාවා පුන පුනෙති සමුදායසභාවතො පුනපුන භාවොති අත්‌ථෙ පුනපුන සමුදායතො න භවෙය්‍යාති අත්‌ථො, න කෙවලං ණ්‍යොව, අථ ඛො එකපදන්‌තොගධානං සරානං සරානමාදිභූතස්‌සුකාරස්‌ස භවන්‌තො ඔකාරොපි ‘‘සරානමාදිස්‌සා යුවණ්‌ණස්‌සා එඔ ණානුබන්‌ධෙ’’ති (4-124) න සියා, ‘‘මනාද්‍යාපාදීනමොමයෙ ච ‘‘ඉති (3-59) ඔකාරො පන පක්‌ඛද්‌වයෙපි හොතෙව… උත්‌තරපදස්‌ස නිමිත්‌තභාවෙන ගහිතත්‌තා, පුබ්‌බපක්‌ඛෙපි හි ද්‌වෙ සද්‌දරූපාන්‍යෙවාදිසීයන්‌තෙති හොතෙව පද භෙදො, වක්‌ඛති හි ‘සතීපි අත්‌තගතෙ භෙදෙ’ති. නනු ආවුත්‌තිධම්‌මභෙද සද්‌දස්‌සුපචරිතො භෙදො, සරූපතො ත්‌වභෙදොව, අඤ්‌ඤථා ආවුත්‌තියෙව න සියා, එකස්‌ස හි වත්‌ථුනො ආවුත්‌ති හොතිච්‌චාහ‘නාන්‌තරෙනෙ’ච්‌චාදි, අඤ්‌ඤථෙති උපචරිතො භෙදො න සභාවතොති චෙ, කාරියම්‌භවතීති එවි න සක්‌කා වත්‌තුන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, සභාවතො ත්‌වභෙදො වාති උපචාරාභාවෙන වත්‌ථුතො විජ්‌ජමානභෙදමවධාරයති, අඤ්‌ඤථාති යදි භෙදො සියා, ආවුත්‌තියෙව න සියාති එත්‌ථායමධිප්‌පායො ‘‘යදි සභාවතොව භෙදො භින්‌නස්‌ස පන කථමාවුත්‌ති සියා’’ති, ඨානිසදිසත්‌තාති ‘‘ඨානීවියාදෙසො’’ති පරිභාසමුපලක්‌ඛෙති.
කිරියායාතිආදීසු සහත්‌ථෙ තතියා… කිරියාදීහි දබ්‌බාද්‍යත්‌ථානං වත්‌තු [කත්‌තු] බ්‍යාපනිච්‌ඡාපවත්‌තිතො, දෙසාදීති ( ) [(හි) (පොත්‌ථකෙ)] ආදිසද්‌දෙන කාලාවත්‌ථාදිං සඞ්‌ගණ්‌හාති, නානාකාරයුත්‌තමෙව භින්‌නං නාම හොතීති ආහ-‘අනෙකප්‌පකාරයුත්‌තෙ’ති, බහුවචනනිද්‌දෙසතො වුත්‌තං හොතීති සම්‌බන්‌ධො, තෙනාති යෙන බහුවචනනිද්‌දෙසෙන සකිං බ්‍යාපනිච්‌ඡා ජොතීයති තෙන කරණභූතෙන හෙතුභූතෙන වා, කමෙන බ්‍යාපිතුමිච්‌ඡායං ජාතිආදීනඤ්‌ච බ්‍යාපිතුමිච්‌ඡායන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, තත්‌ථ අයඤ්‌ච ගාමො රමණීයො අයඤ්‌ච ගාමො රමණීයොති කමෙන බ්‍යාපිතුමිච්‌ඡා, එත්‌ථ කිඤ්‌චාපි රමණීයගුණෙන ගාමදබ්‌බයොගො අත්‌ථි, තථාපි ගාමානං ගුණෙන යොගො, සබ්‌බො ගාමො රමණීයොති බාහුල්‌ලෙන, නත්‌ථි සාකල්‌ලෙන [කමෙන (පොත්‌ථකෙ)] බ්‍යාපිතුමිට්‌ඨත්‌තන්‌ති සකලබ්‍යාපනිච්‌ඡායාභාවොති න ද්‌විබ්‌බචනං, එවමුපරි යොජෙත්‌වා අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො, සම්‌පන්‌නො යවොති සම්‌පන්‌නගුණෙන යවජාතියා බ්‍යාපිතුමිච්‌ඡා, එකත්‌ථා ජාති, අනෙකත්‌ථ නිස්‌සයා විච්‌ඡා [එකත්‌ථාජාති, එකමත්‌ථං ඤාපයිස්‌සාමීති ජාතිසද්‌දො පයුජ්‌ජතෙ අනෙ කත්‌ථනිස්‌සයාච විච්‌ඡා, අනෙකත්‌ථං සඤ්‌ඤාපයිස්‌සාමීති විච්‌ඡාපයුජ්‌ජතෙ-ති මහාභස්‌සෙ], සොභනං ධවඛදිරන්‌ති සොභනගුණෙන ධවාදිදබ්‌බානං බ්‍යාපිතුමිච්‌ඡා, අත්‌ථසද්‌දෙනෙත්‌ථ දබ්‌බාදයො වත්‌තුමිට්‌ඨාති ආහ-‘දබ්‌බගුණකිරියාලක්‌ඛණෙ’ති, විසද්‌දො පනෙත්‌ථ බ්‍යාපනත්‌ථොති ආහ-‘බ්‍යාපිතුං සම්‌බන්‌ධිතු’න්‌ති, සාති විච්‌ඡා, වත්‌තුධම්‌මොති ‘රුක්‌ඛංරුක්‌ඛ’මිච්‌චාදිකං යො වදති, තස්‌ස වත්‌තුනො ධම්‌මො… ඉච්‌ඡාලක්‌ඛණස්‌ස ධම්‌මස්‌ස තප්‌පටිබද්‌ධත්‌තා , සද්‌දොති රුක්‌ඛමිච්‌චාදිකො, තස්‌ස සද්‌දස්‌ස යං රූපං අත්‌ත භාවො, තමෙව පච්‌චාසත්‍යා ‘‘සුතානුමිතෙසු සුතසම්‌බන්‌ධොව බලවා’’ති විච්‌ඡා භික්‌ඛඤ්‌ඤෙසු වත්‌තමානස්‌ස සුතස්‌සෙව තස්‌ස රූපස්‌ස පච්‌චාසන්‌නභාවතො ද්‌විසඞ්‌ඛ්‍යා යුත්‌තං ද්‌විසඞ්‌ඛාතාය සඞ්‌ඛ්‍යාය ‘රුක්‌ඛං රුක්‌ඛ’මිච්‌චෙවං යුත්‌තං අතිදිසීයතෙ සුත්‌තෙ ද්‌වෙඉච්‌චනෙන, ද්‌විබ්‌බචනස්‌සෙව [ද්‌විබ්‌බචනමෙව (පොත්‌ථකෙ)] හි ද්‌විසඞ්‌ඛ්‍යායුත්‌තතා, අථ කතමෙකවචනන්‌තස්‌ස ද්‌විබ්‌බචනං, තථාහි සබ්‌බෙයෙවෙතෙත්‌ථ විච්‌ඡායං ද්‌විත්‌තෙහ්‍යභිධයන්‌තෙති බහත්‌තා බහුවචනං පප්‌පොති, එකවචනන්‌තු න සිජ්‌ඣති ‘රුක්‌ඛං රුක්‌ඛං සිඤ්‌චතී’ති එකත්‌ථාභිධානභින්‌නසබ්‌බරුක්‌ඛප්‌පතීතීති කථමෙකවචනන්‌තස්‌ස ද්‌විබ්‌බවචනන්‌තී ආසඞ්‌කියාහ-‘තත්‌ථෙ’ච්‌චාදි, අත්‌ථසාමත්‌ථියාති ‘බහුවචනන්‌තප්‌පයොගෙහි’ච්‌චාදිනා වක්‌ඛමානනයෙන බහුවචනන්‌තප්‌පයොගෙනෙව විච්‌ඡාත්‌ථජොතනතො න තත්‌ථ ද්‌වීබ්‌බචනං සියා, භවිතබ්‌බඤ්‌ච ද්‌විබ්‌බචනෙ (න, එ) කවචනත්‌තමන්‌තරෙන න චාත්‌ථි ද්‌විබ්‌බචනාවකා සොති පතීති බලාවගතො යො-ත්‌ථො, තස්‌ස අත්‌ථස්‌ස අඤ්‌ඤථානුපපත්‌තිලක්‌ඛණං සාමත්‌ථියං අත්‌ථසාමත්‌ථියං, අත්‌ථසාමත්‌ථියා එකවචනන්‌තස්‌ස ද්‌වීබ්‌බචනන්‌ති සම්‌බන්‌ධා, කිරියාදියොගන්‌ති කිරියාගුණාදි සම්‌බන්‌ධො, මන්‌ත්‌වාති බ්‍යාපිතුමිච්‌ඡායන්‌තීමස්‌ස පුබ්‌බකිරියාවචනං, අභිසංහරිත්‌වාති එකතොකත්‌වා. සද්‌දස්‌ස තාදිසත්‌ථපච්‌චායකත්‌තෙ සාමත්‌ථියං සද්‌දසත්‌ති [සද්‌දස්‌ස]. යුගපදාධිකරණතායං සහවචනිච්‌ඡායං බහුවචනප්‌පවත්‌තියෙව, න තත්‌ථ ද්‌විබ්‌බචනන්‌ති දස්‌සෙතුමාහ-‘අතොයෙවෙ’ච්‌චාදි, අතො යෙවාති බහුවචනන්‌තස්‌ස සද්‌දසත්‌තියා විච්‌ඡාජොතනතො ද්‌විබ්‌බචනාභාවායෙව, එවමඤ්‌ඤතෙ- ‘ඉධ පන යොගපජ්‌ජං දුවිධං සද්‌දයොගපජ්‌ජං අත්‌ථයොගපජ්‌ජඤ්‌ච, තත්‌ථ කිඤ්‌චි සාත්‌ථකානං සද්‌දයොගපජ්‌ජමත්‌ථයොග පජ්‌ජං න සම්‌භවතීති, යුගපදි අධිකරණං ධවාදි අත්‌ථො යස්‌ස සොධවඛදිරපලාසසද්‌දො යුගපදාධිකරණො, තස්‌ස භාවො තථා, තස්‌සඤ්‌ච සති, සද්‌දයොගපජ්‌ජමන්‌තරෙන භින්‌නත්‌ථානමෙකසද්‌දවචනීයාන මෙකතො පපත්‌ති අත්‌ථයොගපජ්‌ජං, තං සහවචනිච්‌ඡායන්‌ති ඉමිනා දස්‌සිතන්‌ති තස්‌සං සහවචනිච්‌ඡායඤ්‌ච සති, සොභනා ධවඛදිරපලාසා සොභනා රුක්‌ඛාති සොභනගුණයොගෙපි බහුවචනෙනෙව විච්‌ඡාජොතනතො ද්‌විබ්‌බචනාභාවොති, සොභනං ධවඛදිරන්‌ති පන සතීපි සද්‌දයොගපජ්‌ජෙ සමාහාරත්‌තා නත්‌ථත්‌ථයොගපජ්‌ජ [නාත්‌වයාගපජ්‌ජ (පොත්‌ථකෙ)] න්‌ති එකවචනන්‌තත්‌තා ද්‌විත්‌තප්‌පසඞ්‌ගෙපි සොභනං ධවඛදිරන්‌ති සද්‌දානං සකිං බ්‍යාපනිච්‌ඡායාභාවා න ද්‌විබ්‌බචනන්‌ති හෙට්‌ඨා වුත්‌තං.
වාත්‌තිකකාරෙන ‘‘ආනුපුබ්‌බියෙ ද්‌වෙ භවන්‌තීති වත්‌තබ්‌බ’’න්‌ති (8-1-1-වා) වුත්‌තං, තදාහ-‘ආනුපුබ්‌බියෙපි’ච්‌චාදිනා, අත්‌ථෙවානුපුබ්‌බියෙපි විච්‌ඡා තතොව ද්‌විත්‌තන්‌ති පටිපාදය ‘මානුපුබ්‌බිය’මිච්‌චාදිනා ‘අත්‌ථියෙවෙච්‌චාදිනො වුත්‌තිවාක්‍යස්‌ස විවරණමාහ. ගාමජාතියා තුල්‍යජාතියානං දිසා දෙසාදිභෙදෙන භින්‌නානමිව ගාමානං, න එත්‌ථ විච්‌ඡා, මූලමග්‌ගං වා හි මුඛ්‍ය මෙකමෙව… හෙට්‌ඨුද්‌ධභාගන්‌තරාභාවෙනෙකත්‌තා, යෙනුපරියධො භාගාපෙක්‌ඛාය කතමූලග්‌ගබ්‍යපදෙසෙන භින්‌නජාතියා මූලග්‌ගභාගා, තෙ භින්‌නජාතියා, න ච භින්‌නජාතියානං විච්‌ඡා හොති, න හි ගොගොති වුත්‌තෙ (වාහීක)ගතා විච්‌ඡාවගම්‍යතෙති ආචරියජිනින්‌දබුද්‌ධිනා ආනුපුබ්‌බියෙ විච්‌ඡායාභාවං පටිපාදිතං, තං විඝටයිතුං ‘යදි හි’ච්‌චාදිනා යං වුත්‌තියං වුත්‌තං, තං විපඤ්‌චිතුමාහ- ‘යථෙ’ච්‌චාදි, නසන්‌නිවිට්‌ඨොති න පතිට්‌ඨිතො, නත්‌ථීති වුත්‌තං හොති, යස්‌සූපරිභාගො අත්‌ථි තම්‌පි මූලන්‌ති මූල බ්‍යපදෙසස්‌සාපෙක්‌ඛා කතත්‌තමාහ, උභයන්‌ති මූලමග්‌ගඤ්‌ච, තථා අඤ්‌ඤෙපි මූලග්‌ගභාගාති ඉමිනා මූලග්‌ගභෙදානං හෙට්‌ඨා විය ගහණෙ සති බහුත්‌තමාහ, පුබ්‌බකථිතෙනාති ‘රුක්‌ඛාදීනං බාහුල්‌ලෙනා’තිආදිනා පුබ්‌බෙ වුත්‌තනයෙන, ඉදං වුත්‌තං හොති ‘‘මූලාදීනං බාහුල්‌ලෙන ථූලාදි ගුණයොගම්‌මන්‌ත්‌වා සත්‌තමීවිභත්‌තියුත්‌තෙන මූලාදිසද්‌දසහිතෙන සබ්‌බ සද්‌දෙන මූලාදිකමත්‌ථමභිසංහරිත්‌වා සබ්‌බස්‌මිං මූලෙ ථූලා සබ්‌බස්‌මිං අග්‌ගෙ සුඛුමාති එවං (වත්‌තුනො) බ්‍යාපිතුමිච්‌ඡායමෙකවචනන්‌තස්‌ස විච්‌ඡායන්‌ත්‌වෙව ද්‌විබ්‌බචන’’න්‌ති.
ජෙට්‌ඨානං විච්‌ඡාසම්‌භවෙ සබ්‌බකනිට්‌ඨස්‌ස ජෙට්‌ඨත්‌තාභාවානුප්‌පවෙසො න සියාති ආනුපුබ්‌බියමත්‌තවචනිච්‌ඡායං තෙනෙව ද්‌විත්‌තමභිහිතං ‘ජෙට්‌ඨං ජෙට්‌ඨමනුප්‌පවෙසයා’ති තෙනෙවාචරියෙන, තදධුනා විඝටීයති ‘ජෙට්‌ඨ’ මිච්‌චාදිනා , කනිට්‌ඨොපි පවෙසීයතීති කනිට්‌ඨස්‌සපි විච්‌ඡාසම්‌භවමාහ, තත්‌ථ කාරණමාහ-‘යථෙව හි’ච්‌චාදි, පරස්‌සාති මජ්‌ඣිමස්‌සාති එත්‌ථ විසෙසනං, කනිට්‌ඨස්‌සාපි ජෙට්‌ඨබ්‍යපදෙසොති සම්‌බන්‌ධො, යථාවුත්‌තමෙව සමත්‌ථෙති ‘වත්‌තිච්‌ඡානිබන්‌ධනෙ හි’ච්‌චාදිනා, වත්‌තිච්‌ඡාදිබන්‌ධනෙති වත්‌තුනො ඉච්‌ඡා නිබන්‌ධනං කාරණමස්‌සාති සමාසො, වත්‌ථුසභාවෙ වත්‌ථු තත්‌ථෙ, අභිනිවෙසො පවත්‌ති, නාභිසම්‌භුණාති න පප්‌පොති.
‘‘සකත්‌ථෙ වධාරියමානෙ නෙකස්‌මිං ද්‌වෙ භවන්‌තීති වත්‌තබ්‌බ’’න්‌ති (8-1-12-වා) වාත්‌තිකකාරෙන වුත්‌තං, තදාහ ‘සකත්‌ථෙ’ඉච්‌චාදි, අත්‌ථප්‌පකාරණාද්‍යනපෙක්‌ඛස්‌ස පදස්‌ස අත්‌ථෙ සකත්‌ථෙ අවධාරියමානෙ එත්‌තකමෙවෙති ගම්‌මමානෙ අනෙකස්‌මිං දිය්‍යමානෙ ද්‌විබ්‌බචනමිට්‌ඨං මතං පාණිනියානන්‌ති අත්‌ථො, අයම්‌පනෙසමධිප්‌පායො ‘මාසකං මාසකං ඉමම්‌හා කහාපණා භවන්‌තානං ද්‌වින්‌නං දෙහී ත්‍යත්‍ර ද්‌වෙ එව මාසා දාතුමිච්‌ඡිතා, කහාපණං නාම–
චත්‌තාරො විහයො ගුඤ්‌ජා, ද්‌වෙගුඤ්‌ජා මාසකො භවෙ;
ද්‌වෙ අක්‌ඛාව මාසකාපඤ්‌ච,ක්‌ඛානං ධරණමට්‌ඨකංති.
වුත්‌තවිධිනානෙකමාසකසමුදායො, තත්‌ථ න සබ්‌බෙ කහාපණ සම්‌බන්‌ධිනො මාසා දානකිරියාය බ්‍යාපිතා, ද්‌වෙයෙවාති නෙත්‌ථත්‌ථ විච්‌ඡාති යථාවුත්‌තවත්‌තබ්‌බෙන ද්‌විබ්‌බචන’’න්‌ති, තං දස්‌සෙත්‌වාති තං ද්‌විබ්‌බචනොදාහරණං දස්‌සෙත්‌වා, පටිපාදයිතුං විච්‌ඡායමෙව ද්‌විත්‌තං දස්‌සෙතුං… මාසකං මාසකමිච්‌චාදොත්‌වයමධිප්‌පායො-‘‘දෙහීති දානකිරියාය මාස්‌ස බ්‍යාපිතුමිට්‌ඨාති විච්‌ඡායමෙවෙත්‌ථ ද්‌විබ්‌බචනං, තථාහ්‍යතො ද්‌විරුත්‌තා විච්‌ඡාව ගම්‍යතෙ’’ති, සද්‌දන්‌තරතොච්‌චාදිකං කිමාසඞ්‌කිය වුත්‌තන්‌ති ආහ‘දෙහී’තිආදි, අවධාරණෙ පතීයමානෙති කහාපණසම්‌බන්‌ධිනි බහුම්‌හි මාසකසමුදායෙ මාසකද්‌වයනිච්‌ඡයෙ විඤ්‌ඤායමානෙ සති, අවිසෙසෙන සාමඤ්‌ඤෙන මාසානං දෙහීති දානකිරියාය බ්‍යාපනා භාවාති සම්‌බන්‌ධො, සද්‌දන්‌තරතොච්‌චාදිනො සාධිප්‌පායමත්‌ථමභිධාතුමාරභතෙ ‘පදෙනෙ’ච්‌චාදි, එත්‌ථ පදෙනාති මාසකමිච්‌චනෙන පදෙන, ඉමම්‌හා කහාපණාති ඉදමෙත්‌ථ සද්‌දන්‌තරං, කතාභිසඞ්‌ඛරණස්‌සාති මාසකං මාසකමිච්‌චෙවං නිප්‌ඵාදිතස්‌ස, සද්‌දන්‌තරතොති ඉමිනා පදන්‌තරයොගො ගහිතොති ආහ-‘පදන්‌තරෙන යොගතො’ති අයමෙත්‌ථාධිප්‌පායො ‘‘ද්‌විත්‌තකරණකාලෙ සද්‌දන්‌තරවචනීයස්‌සත්‌ථස්‌සානපෙක්‌ඛිතත්‌තා මාසකංමාසකන්‌ති අවිසෙසෙන මාසකවිච්‌ඡායං ද්‌විත්‌තං, තදනු පන ඉමම්‌හා කහාපණාතිසද්‌දන්‌තරසම්‌බන්‌ධෙ සති යදි කහාපණසම්‌බන්‌ධ්‍ය න වසෙසමාසකවිච්‌ඡා පරිග්‌ගය්‌හති තදා ඉමස්‌ස කහාපණස්‌සාති ඡට්‌ඨියා භවිතබ්‌බං, ඉමම්‌හා කහාපණාති පන අවධිපඤ්‌චමීනිද්‌දෙසතො කහාපණතො ද්‌වයමෙව ගහෙත්‌වා භවන්‌තානං ද්‌වින්‌නං දෙහීති ඉමම්‌හා කහාපණාති සද්‌දන්‌තරතොවධාරණං ගම්‍යතෙ’’ති.
‘‘පුබ්‌බපඨමානමත්‌ථාතිසයවචනිච්‌ඡායං ද්‌වෙ භවන්‌තීති වත්‌තබ්‌බ’’න්‌ති (8-1-12-වා) වුත්‌තං, තදාහ-‘පුබ්‌බපඨමානං මිච්‌චාදි, පුබ්‌බපඨමානං පුබ්‌බපඨම සද්‌දානං අත්‌ථාතිසයො යො අත්‌ථස්‌ස පකංසො, තස්‌ස වචනිච්‌ඡායං, සබ්‌බපඨමභාවසඞ්‌ඛාත අත්‌ථාතිසයමත්‌තාව වචනිච්‌ඡාති න එත්‌ථ විච්‌ඡාති තෙසමධිප්‌පායො, විකසනකිරියාය පාකකිරියායාති වුත්‌තෙපි විකාසකරණකිරියාය පාකකරණකිරියායාති අත්‌ථසම්‌භවතො ‘පුබ්‌බං පුබ්‌බං පුප්‌ඵ’න්‌ති ත්‍යාදො, පුබ්‌බං පුබ්‌බං විකසනං කරොන්‌ති, පඨමං පඨමං වචනං කරොන්‌තීති කිරියාවිසෙසනවසෙන අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො, පුබ්‌බාති මතා පඨමාභිමතාති ඉමිනා පුබ්‌බපඨමභාවෙනාභිමතානං බහුත්‌ත බ්‍යාපනෙන විච්‌ඡාසබ්‌භාවෙ කාරණමාහ.
‘‘ඩතර ඩතමානං සමසම්‌පධාරණායමිත්‌ථීනිගදෙ භාවෙ ද්‌වෙ භවන්‌තීති වත්‌තබ්‌බ’’න්‌ති (8-1-12-වා) වුත්‌තං, එත්‌ථ ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගයොගා ඉත්‌ථීති වුත්‌තො, නිගද්‍යතෙනෙනෙති නිගදො, ඉත්‌ථී නිගදො යස්‌ස සො ඉත්‌ථිනිගදොභාවො, තස්‌මිං ඉත්‌ථීනිගදෙ භාවෙ, තදාහ-රතරරත මන්‌තාන’මිච්‌චාදි, ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං යස්‌ස සො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගොභාවො, තස්‌මිං ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ භාවෙ වත්‌තමානානං රතරරතමන්‌තානං ද්‌විබ්‌බචනමභිමතන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, කස්‌මිං විසයෙති ආහ-‘සමසම්‌පධාරණ විසයෙ’ති, සමෙන අඩ්‌ඪතාදිනා ගුණෙන ඉමෙ උභො අඩ්‌ඪා ඉත්‌වෙවං රූපා සම්‌පධාරණා නිරූපනා අවබොධො සමසම්‌පධාරණා, සාඑව විසයො, තස්‌මිං සති, අඩ්‌ඪතාය බහුවිධත්‌තාභාවා කිරියාදියො ගාභාවා ච නත්‌ථෙත්‌ථ විච්‌ඡාති තෙසමධිප්‌පායො, පුච්‌ඡියමානාති ඉමිනා ඉමෙ උභො’ ඉච්‌චාදීනං පුච්‌ඡාවාක්‍යතං දස්‌සෙති.
පරබ්‍යවහාරෙනාහ-‘ආඛ්‍යාතාදීනං විසයත්‌ත’න්‌ති, ඉමිනා ආඛ්‍යාතාදීනමෙව කිරියාජොතකපදභාවෙන පොනොපුඤ්‌ඤසඞ්‌ඛාතකිරියා ධම්‌මස්‌ස ධනසමෙව විසයත්‌තං දීපෙති, අතිසයවිසිට්‌ඨන්‌ති ඉමිනා පපචතිසද්‌දෙපකාරො පකංසත්‌ථ ජොතකො උපසග්‌ගොති දස්‌සෙති, හිවිධිම්‌හීති’ලූ-ච්‌ඡෙදනෙ’ඉච්‌චස්‌මා විධිම්‌හි හිප්‌පච්‌චයො ‘‘පඤ්‌හපත්‌තනාවිධීසු’’ති (6-9) ඉමිනා සුත්‌තෙනාති අත්‌ථො, ඔස්‌සාති ‘‘යුවණ්‌ණානමෙඔපච්‌චයෙ’’ති (5-82) ඔකාරස්‌ස, ‘පුබ්‌බෙක-කත්‌තුකාන’’ (5-62) මිච්‌චෙවාති එවකාරෙන පරෙසමිවායමප්‍යාභික්‌ඛඤ්‌ඤෙ පච්‌චයො චෙ විධීයතෙ, තදා පපචතිඉච්‌චත්‍ර විය ආභික්‌ඛඤ්‌ඤෙ විධීයමානෙන පච්‌චයෙනෙව ආභික්‌ඛඤ්‌ඤත්‌ථස්‌ස පකාසිතත්‌තා න ද්‌විබ්‌බචනෙන භවිතබ්‌බන්‌ති දස්‌සෙති, යදා තු භුසං පුනප්‌පුනං පචතීති වචනිච්‌ඡා තදාපි පපචතීති භවත්‍යෙව.
ඉහ ඉමස්‌මිං උදාහරණෙ, ආභික්‌ඛඤ්‌ඤෙ ඉච්‌චෙවාති ඉමිනා අනුකරණමත්‌තමෙවෙතං නත්‌ථෙත්‌ථාභික්‌ඛඤ්‌ඤන්‌ති පාණිනියා සුත්‌තන්‌තරෙන ද්‌විත්‌තම්‌පටිපාදෙන්‌ති, නත්‌ථෙත්‌ථ තාදිසෙන වචනෙන පයොජනං, ආභික්‌ඛඤ්‌ඤෙයෙව ද්‌විබ්‌බචනන්‌ති දස්‌සෙති, එවමඤ්‌ඤතෙ ‘‘පටඉච්‌චෙතමනුකරණං භවන කිරියම්‌පති වත්‌තතීති [භවනකිරියාමතී වුත්‌තීති (පොත්‌ථකෙ)] කිරියාධම්‌මං පොනොපුඤ්‌ඤමෙත්‌ථ අත්‌ථෙවා’’ති, තෙනෙව වක්‌ඛති-‘පටපටා භවතීති ආභික්‌ඛඤ්‌ඤෙ ද්‌විබ්‌බචන’න්‌ති, අනිතිස්‌මින්‌ති ඉතිසද්‌දෙ අවිජ්‌ජමානෙ, රාප්‌පච්‌චයොති පඨමං ද්‌විත්‌තෙ කතෙ පච්‌ඡා රාප්‌පච්‌චයො, රාප්‌පච්‌චයමකත්‌වාපි පකාරන්‌තරෙන සාධෙතුමාහ- ‘අථවා’ ඉච්‌චාදි, දීඝො නිච්‌චන්‌ති පඨමං ද්‌විත්‌තෙ පටපටකරොතීති ඨිතෙ නිච්‌චං දීඝො, පටපටා කරොතීති එත්‌ථ නිප්‌ඵත්‌තිං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි පටපටායතීති එත්‌ථ දස්‌සෙතුං පටපටායතීතිආදි ආරද්‌ධං.
55. ස්‍යාදි
එකස්‌ස එකස්‌ස ඉති ඨිතෙ පුබ්‌බවිභත්‌තියා ලුත්‌තෙ සංහිතායඤ්‌ච කතායං එකෙකස්‌ස, එවං මත්‌ථකෙන මත්‌ථකෙනාති ඨිතෙ මත්‌ථක මත්‌ථකෙනාති.
56. සබ්‌බා
අඤ්‌ඤං අඤ්‌ඤන්‌ති ඨිතෙ ඉමිනා විභත්‌තියා ලොපෙ අකාරස්‌ස ‘‘තදමිනා’’ (1-47) දිනා ඔකාරෙ අඤ්‌ඤොඤ්‌ඤන්‌තිපි හොති.
57. යාව
යාවබොධන්‌ති ‘‘යාවාවධාරණෙ’’ති (3-4) අසඞ්‌ඛ්‍යසමාසො.
58. බහුල
ක්‌වචි පවත්‍යප්‌පවත්‌ති, ක්‌වචඤ්‌ඤං ක්‌වචි වා ක්‌වචි;
සියා බහුලසද්‌දෙන, විධි සබ්‌බො යථාගමංති.
ඉති මොග්‌ගල්‌ලානපඤ්‌චිකාටීකායං සාරත්‌ථවිලාසිනියං
පඨමකණ්‌ඩවණ්‌ණනා සමත්‌තා.
2. දුතියකණ්‌ඩ වණ්‌ණනා
1. ද්‌වෙද්‌වෙ
අවයවසම්‌බන්‌ධෙති ස්‍යාද්‍යවයවීසමුදායෙන ද්‌වෙද්‌වෙති වුත්‌තානමවයවානං සම්‌බන්‌ධෙ, අතෙත්‌ථ වුත්‍යනුකූලාය පඤ්‌චිකාය වා භවිතබ්‌බං, පඤ්‌චිකානු කූලාය වුත්‌තියා වා, න චෙත්‌ථ ද්‌වින්‌නමඤ්‌ඤොඤ්‌ඤානුකූලතා දිස්‌සති, තථාහි වුත්‌තියං-‘එකානෙකත්‌ථෙසු වත්‌තමානතො නාමස්‌මා’ති එත්‌තකමෙව පකතිවිසෙසනවසෙන වුත්‌තං, පඤ්‌චිකායන්‌තු තබ්‌බිසෙසන වසෙන ච පච්‌චයත්‌ථවිසෙසනවසෙන ච අත්‌ථො දස්‌සිතො, තදෙව මුභින්‌නන්‌නාඤ්‌ඤමඤ්‌ඤානුකූලතා දිස්‌සති, තතො එත්‌ථ යථා ද්‌වින්‌නමඤ්‌ඤොඤ්‌ඤානුකූලතා සම්‌පජ්‌ජති, තථා බ්‍යාචික්‌ඛිස්‌සාම ‘‘යදි පනෙත්‌ථ වුත්‍යානුකූලා පඤ්‌චිකා භවෙය්‍ය පච්‌චයත්‌ථපක්‌ඛො ජහිතබ්‌බො සියාති ‘තෙ…පෙ.… එකානෙකත්‌ථෙසු’ති ච, තෙන…පෙ.… යොජනිය’න්‌ති ච එතෙසං ජහිතබ්‌බතාය බහුපාඨවිලොපො ආපජ්‌ජති, යදි පන පඤ්‌චිකානුකූලා වුත්‌ති භවෙය්‍ය වුත්‌තියං කිඤ්‌චිමත්‌තං පක්‌ඛිපිතබ්‌බ මත්‌තමෙව සියාති බහුවිලොපාපත්‌ති (න) හොතීති එතෙසං ද්‌වෙද්‌වෙ හොන්‌ති එකානෙ කත්‌ථෙසු වත්‌තමානතො නාමස්‌මා’ති වුත්‌තියා භවිතබ්‌බ’’න්‌ති, එවඤ්‌හි සති සත්‌ථන්‌තරෙනාපි සහ ඝටතෙ, සුත්‌තෙ ‘ද්‌වෙද්‌වෙකානෙකෙසු නාමස්‌මා’ති වුත්‌තත්‌තා ‘එකානෙකෙසූ’ති ඉදං පච්‌චයවිසෙසනං වා යුජ්‌ජති
පකතිවිසෙසනවසෙන වා යදෙතං පච්‌චයවිසෙසනං, තදා සාමත්‌ථියා එකානෙකෙසූති පකතිවිසෙසනම්‌පි ලබ්‌භති, තත්‌ථ සාමත්‌ථියමත්‌ථ බලං, තථාහ්‍යෙකාදීසු භවන්‌තා පකතිවාච්‌චානමෙවෙකත්‌තාදිඅබ්‍යති රිත්‌තඅත්‌ථමත්‌තාදීරූපානං ජොතකා ස්‍යාදයො කථමෙකත්‌තාදීසු වත්‌තමානතො නාමස්‌මා අඤ්‌ඤතො සියුන්‌ති යථාවුත්‌තනාමවිසෙසාක්‌ඛෙපො, තථා ඉත්‌ථිණාදිප්‌පච්‌චයාදීනම්‌පි පන පකතිවිසෙසානුපාදානෙපි යතො ධාත්‌වාදි වාච්‌චොත්‌ථො නත්‌ථි, සාමත්‌ථියා තතො, ධාතුත්‍යාද්‍යන්‌තෙහි [ත්‍යාද්‍යන්‌ත වාච්‌චෙහි (පොත්‌ථකෙ)] න හොන්‌තෙ විත්‌තිපච්‌චයා, තථා ණාදිපච්‌චයාපි… විභත්‍යන්‌තා විධානතො, යදෙතම්‌පකතිවිසෙසනං තදාපි සාමත්‌ථියෙනෙව එකත්‌තාදීසු වත්‌තමානතො නාමස්‌මා තජ්‌ජොතනාය භවන්‌තා ස්‍යාදයො කථමඤ්‌ඤත්‌ථ හොන්‌ති අසම්‌භවාති එකානෙකෙසු ද්‌වෙද්‌වෙති ලබ්‌භති, අථවා සරූපෙන අවුත්‌තම්‌පි සාමත්‌ථියෙනෙකානෙකත්‌ථෙසූති ගම්‌මමානං වුත්‌තමෙව හොතීති කත්‌වා‘තෙචා’තිආදිකං වුත්‌තන්‌ති ගහෙතබ්‌බං, එකානෙකෙසු වත්‌තමානතො නාමස්‌මාති කිමත්‌ථං අසත්‌වභූතාය කිරියායෙකත්‌තාදිසම්‌බන්‌ධාභාවා ක්‍රියත්‌ථාච ත්‍යාදීහි යෙවෙකත්‌තාදීනං වුත්‌තත්‌තා ත්‍යාද්‍යන්‌තෙහි ච න භවෙය්‍යුන්‌ති පයොජනන්‌තරමාහ-‘යම්‌පනා’තිආදි, පඤ්‌චකනාමත්‌ථස්‌සාධිප්‌පෙතභාවො චෙත්‌ථ පක්‌ඛස්‌සෙතස්‌සෙව යුත්‌තත්‌තා. තථාහි සඞ්‌ඛ්‍යාකම්‌මාදයො නාම වාච්‌චස්‌ස දබ්‌බස්‌ස ධම්‌මො සකත්‌ථො-පසජ්‌ජනො ච සද්‌දො දබ්‌බෙයෙව වත්‌තතෙ… දබ්‌බෙයෙවාන්‍යනයාදිවොහාරා, තත්‌ථ දබ්‌බවාචිනා සද්‌දෙන දබ්‌බධම්‌මානමබ්‌භන්‌තරීකරණන්‌ති නායුත්‌තමෙතං නාමෙන පඤ්‌චන්‌නමභිධානං, විභත්‌තියො පන ජොතිකා, ඉත්‌ථිපච්‌චයා ච ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගස්‌ස, තථා චාම්‌හෙහි වුත්‌තං සම්‌බන්‌ධචින්‌තායං–
සද්‌දො සකත්‌ථං වත්‌වාන, පදත්‌ථං දබ්‌බසඤ්‌ඤිතං;
සමවෙතං වදෙ ලිඞ්‌ගං, සඞ්‌ඛ්‍යං කම්‌මාදිකම්‌මි චෙති.
එකානෙකෙසු ස්‍යාදීනං යථාක්‌කමං දස්‌සෙතුං ‘තෙනා’තිආදි වුත්‌තං, තෙනාති යෙන පඤ්‌චකො නාමත්‌ථො අධිප්‌පෙතො එකාදීසු ච අත්‌ථෙසු ජො-තනීයෙසු ස්‍යාදයො විධියිස්‌සන්‌ති තෙන, සබ්‌බත්‌ථාති ‘අංයො’ආදීසු සබ්‌බත්‌ථ, සභාවතොත්‍යාදිකස්‌සායමධිප්‌පායො ‘‘යද්‍යපි ස්‍යාදයො එකානෙකෙසු හොන්‌ති තථාපි එකාදයො සඞ්‌ඛ්‍යාය පරිච්‌ඡින්‌නෙ අත්‌ථෙ වත්‌තන්‌ති න සඞ්‌ඛ්‍යාමත්‌තෙ, සඞ්‌ඛ්‍යාය සම්‌භවාභාවා සඞ්‌ඛ්‍යෙයෙ භවතීති න සඞ්‌ඛ්‍යාපි ස්‍යාදීනමත්‌ථො’’ති (න) කෙවලං සකත්‌ථ දබ්‌බාදියෙව ස්‍යාදීනමත්‌ථො න භවති, අපි තු සඞ්‌ඛ්‍යාපීත්‍යපිසද්‌දත්‌ථො, අනෙන සඞ්‌ඛ්‍යා විභත්‍යත්‌ථො චතුක්‌කො නාමත්‌ථොත්‍යයම්‌පක්‌ඛො නිරාකතො පඤ්‌චකො නාමත්‌ථොති දස්‌සනෙ සඞ්‌ඛ්‍යාකම්‌මාදීනං විභත්‌තියො ජොතිකා හොන්‌ති, තිකො නාමත්‌ථොති දස්‌සනෙ තු සඞ්‌ඛ්‍යාකම්‌මාදයො විභත්‌තිවාච්‌චා හොන්‌ති, ඉදානි අධිප්‌පෙතපඤ්‌චකනාමත්‌ථෙ සකත්‌ථාදිකං සරූපතො දස්‌සෙතුං ‘තත්‌ථා’තිආදිමාහ, තත්‌ථ සකත්‌ථො විසෙසනන්‌ති සරූපාදි යං කිඤ්‌චි විසෙසනත්‌තෙන වත්‌තුමිච්‌ඡිතං තං සකත්‌ථො නාමති අත්‌ථො, තං දස්‌සෙති ‘සරූපජාතිගුණදබ්‌බානි’ති.
බලෙන යස්‌සා භින්‌නෙසු, පවත්‌තන්‌තෙ ගගාදීසු;
සා ජාත්‍යභින්‌නධීසද්‌දා, සුත්‌තං පුප්‌ඵෙස්‌විවාන්‌වීතං.
දබ්‌බාධාරො තතො භින්‌නො, නිමිත්‌තං තප්‌පතීතියා;
භාවාභාවසභාවො යො, සො ගුණො නිග්‌ගුණො මතො.
සරූපං සද්‌දරූපංව, ජාතියා යං විසෙසනං;
විසෙසීයති යංකිඤ්‌චි, දබ්‌බං තං සමුදීරිතං.
ඉදානි සරූපාදිනො විසෙසනස්‌ස සකත්‌ථභාවං ජාත්‍යාදිවිසෙසස්‌ස දබ්‌බභාවඤ්‌ච දස්‌සෙතුං ‘තත්‌ථා’තිආදිමාහ, සරූපෙ වත්‌තතෙ සද්‌දොති වියභෙදොපචාරෙනාහ-‘සද්‌දස්‌ස සරූපෙනා’ති, එත්‌ථ පන ගොති ජාතිමත්‌තවාචිනි ගොසද්‌දෙ පයුත්‌තෙ ගොසද්‌දො ජාතිමත්‌තමාහෙති සො ජාතිං විසෙසෙති නාම. යට්‌ඨිආදිසද්‌දෙහි යට්‌ඨිආදිසහචරිතා උපචාරතො ගහිතාති යට්‌ඨිආදිදබ්‌බෙහි යට්‌ඨිආදිසහචරිතා පුරිසා විසෙසීයන්‌තීති ආහ-‘දබ්‌බම්‌පි දබ්‌බන්‌තරස්‌ස විසෙසනභූතම්‌භවතී’ති, යට්‌ඨියොපවෙසයාති යට්‌ඨිසද්‌දවචනීය යට්‌ඨිදබ්‌බවිසිට්‌ඨෙ පුරිසෙ පවෙසයාති අත්‌ථො, කුන්‌තෙපවෙසයාති එත්‌ථාපි එසෙවනයො, යථාවුත්‌තචතුබ්‌බිධසකත්‌ථතො පරොපි අත්‌ථි සකත්‌ථොති ආහ-‘කත්‌ථචී’තිආදි, සම්‌බන්‌ධනිමිත්‌තොති සම්‌බන්‌ධො නිමිත්‌තං කාරණං පච්‌චයප්‌පවත්‌තියා අස්‌ස පච්‌චයස්‌ස සොති සමාසො, එත්‌ථ හි දණ්‌ඩො අස්‌ස අත්‌ථීති අස්‌සාති සාමිනො පුරිසස්‌ස සංසඞ්‌ඛාතදණ්‌ඩාදිදබ්‌බෙන සහයො සස්‌සාමිසම්‌බන්‌ධො, සොපි පච්‌චයස්‌ස නිමිත්‌තං, තථා ච වක්‌ඛති-‘දණ්‌ඩපුරිසසම්‌බන්‌ධා දණ්‌ඩීති පච්‌චයො’ති, (කිරි)යා පදත්‌ථස්‌සාපි විසෙසනත්‌තෙන සකත්‌ථභාවො ජාතිපදත්‌ථාදීනං වුත්‌ත ඨානෙයෙව වත්‌තබ්‌බොති පාචකොති එත්‌ථ කිරියාකාරකසම්‌බන්‌ධසඞ්‌ඛාතං පරාභිමතං සකත්‌ථම්‌පි පරොපදෙසෙනොපදිසිතුකාමො ඉධ සම්‌බන්‌ධසකත්‌ථස්‌ස වුත්‌තට්‌ඨානෙයෙව කිරියාසකත්‌ථං දස්‌සෙතුං ‘කත්‌ථචි කිරියාපී’තිආදිමාහ. නාමසභාවෙන විඤ්‌ඤායමානං පඤ්‌චමං නාමසඞ්‌ඛාතමත්‌ථං දබ්‌බපදත්‌ථෙන සඞ්‌ගහෙත්‌වා ජාතිගුණකිරියාදබ්‌බානීති හි චතුබ්‌බිධො නාමත්‌ථො, නාමම්‌පි අන්‌වත්‌ථරුළ්‌හිවසෙන දුවිධං පුමිත්‌ථිනපුංසක ලිඞ්‌ගවසෙන තිවිධම්‌පි චතුබ්‌බිධං හොති… යථාවුත්‌තෙ චතුබ්‌බිධෙ අත්‌ථෙ නමති, තෙ වා අත්‌තනි නාමෙතීති ඉමිනා කාරණෙන. සාමඤ්‌ඤගුණ කිරියායදිච්‌ඡාවසෙනාඤ්‌ඤථාපි චතුබ්‌බිධත්‌තං නාමස්‌ස වදන්‌ති, තත්‌ථාපි යදිච්‌ඡානාමස්‌ස දබ්‌බනාමෙනෙව සඞ්‌ගහො වෙදිතබ්‌බො, ඉත්‌ථත්‌තං එසාති පසිද්‌ධිමා අත්‌ථො, යම්‌පනාතිආදිනා වුත්‌තමෙවත්‌ථං සාධෙති ‘තත්‌ථෙ’ච්‌චාදිනා, අභිධායකත්‌තෙන ජොතකත්‌තෙන, ඉකාරන්‌තතොති මුනිසද්‌දතො, අඤ්‌ඤථාති ඉකාරන්‌තතො න භවති චෙ, අතොති ආදෙස භවනතො ඵලං දස්‌සිතං න සියාති සම්‌බන්‌ධො, වුත්‌තියං ‘එවං කුමාරී කුමාරියො’තිආදීසු එවන්‌ති යථා පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ ඉකාරන්‌තතො ස්‍යාදීනමුදාහරණමනාදෙසත්‌ථං වුත්‌තං එවමිත්‌ථියම්‌පි අනාකාරන්‌තතොති දස්‌සෙති, උපලක්‌ඛණං චෙතමිනී-නී-ඌ-ති-පච්‌චයන්‌තාදීනං, අසති…පෙ.… වචනෙති ඉමිනා පාණිනියානං විභත්‌තිසඤ්‌ඤාවිධායකස්‌ස සුත්‌තන්‌තරස්‌ස අත්‌ථිභාවං දස්‌සෙති, ‘‘විභත්‌තිච’’ (1-4-104) ඉති හි තෙසං සුත්‌තං, තස්‌සත්‌ථො ‘ස්‍යාදීනං ත්‍යාදීනඤ්‌ච විභත්‌තිසඤ්‌ඤා හොතී’ති, භවන්‌තීති අන්‌වත්‌ථවසෙන විභත්‌තිසද්‌දවචනීයානි භවන්‌ති, සො (යෙවත්‌ථො) විභත්‌තිච්‌චනෙන විභජීයතීති විභත්‌ති, කම්‌මෙ ක්‌තිප්‌පච්‌චයන්‌තොයං විභත්‌ති සද්‌දොති දස්‌සෙති, කථම්‌පනෙතෙසු ස්‍යාදීසු විභජීයතිච්‌චස්‌ස වාක්‍යත්‌ථාස්‌සානුගමො යෙනෙවං වුච්‌චතිච්‌චාසඞ්‌කිය යෙන යථා ච විභජීයති තමුපදස්‌සෙන්‌තො ආහ-‘තථා හි’ච්‌චාදි.
2. කම්‌මෙ
වුත්‌තියං කත්‌තුකිරියායාති කත්‌තුසාද්‍යතාය තං සම්‌බන්‌ධිනියා කත්‌තුකම්‌මට්‌ඨායපි දුවිධාය කිරියාය, අනෙකත්‌ථත්‌තා ධාතූනං කරොති එත්‌ථ සම්‌බන්‌ධනත්‌ථොති ආහ-‘කරීයති අභිසම්‌බන්‌ධීයතී’ති, යංකිඤ්‌චි පදත්‌ථරූපං සම්‌බජ්‌ඣතීති අත්‌ථො, ඉමිනා චාන්‌වත්‌ථවසෙනෙවායං කම්‌මවොහාරො සිද්‌ධොති දස්‌සෙති, සබ්‌බකාරකානම්‌පි පන කිරියාසම්‌බන්‌ධ සබ්‌භාවෙපි කිරියාභිසම්‌බන්‌ධීයමානත්‌තෙනෙව යං වත්‌තුමිච්‌ඡිතං තදෙව කම්‌මං විඤ්‌ඤෙය්‍යං, කත්‌තාදි කත්‌තු කිරියායාභිසම්‌බන්‌ධීයමානත්‌තෙපි කත්‌තාදිත්‌තවචනිච්‌ඡායෙව කම්‌මං න හොති… යස්‌මා වචනිච්‌ඡායෙව කාරකානි භවන්‌ති, එවං සබ්‌බකාරකානම්‌පි කාරකන්‌තරප්‌පත්‌තියං තදභාවො යථායොගං වත්‌තබ්‌බො, වාක්‍යෙකදෙසෙනෙත්‍යනෙන ‘‘ද්‌වෙද්‌වෙකා’’දිනො වාක්‍යස්‌ස ‘‘කම්‌මෙ දුතියා’’ඉච්‌චාදිනො ච එකවාක්‍යත්‌තං සූචෙති, පකරණස්‌ස මහාවාක්‍යරූපත්‌තා විප්‌පකට්‌ඨානිපි වාක්‍යානි ආකඞ්‌ඛාදිසභාවෙ අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤසම්‌බන්‌ධානුභවනෙනෙකවාක්‍යභාවම්‌පටීපජ්‌ජන්‌තෙ, වුත්‌තී හි–
‘‘ආකඞ්‌ඛායොග්‌ගතා සත්‌තා, බීජං සන්‌නිධිනො යතො;
විප්‌පකට්‌ඨානි වාක්‍යානි, මහාවාක්‍යං කරොන්‌ත්‍යතොති.
සාමඤ්‌ඤෙනාති කම්‌මාද්‍යවිසෙසෙන, පුබ්‌බාචරියසමඤ්‌ඤාවසෙනාහ ‘දුතියාදිකා’ති, තෙන යද්‍යපි ත්‍යාදිනොපි ද්‌වින්‌නං පූරණියා දුතියාති සක්‌කා වොහරිතුං, තථාපි ස්‍යාදීනං දුකෙයෙව දුතියාතතියා රුළ්‌හීති නත්‍යාදීනං දුකානි දුතියාදිසද්‌දෙන ගය්‌හන්‌ති, විසිට්‌ඨෙසූති කම්‌මාදිනා විසෙසිතෙසු, තිවිධං කම්‌මන්‌ති සකසමයප්‌පසිද්‌ධියා කම්‌මස්‌ස තිවිධත්‌තමාහ, අඤ්‌ඤෙ තු සත්‌තවිධමිච්‌ඡන්‌ති, කථං–
නිබ්‌බත්‌තිවිකතිප්‌පත්‌ති, භෙදෙන තිවිධං මතං,
තත්‌ථෙච්‌ඡිතතමං කම්‌මං, කම්‌මංත්‌වඤ්‌ඤං චතුබ්‌බිධං;
ඉච්‌ඡිතඤ්‌චානිච්‌ඡිතඤ්‌ච, නෙවිච්‌ඡිතමනිච්‌ඡිතං,
තථාඤ්‌ඤපුබ්‌බං නාඤ්‌ඤපුබ්‌බන්‌ති, එවමඤ්‌ඤං චතුබ්‌බිධන්‌ති.
තත්‌ථ ඉච්‌ඡිතාදීනි උපරියෙවාපි භවිස්‌සන්‌ති, තත්‍රෙච්‌චාදිනා තිවිධං කම්‌මං සරූපතො දස්‌සෙති, තත්‌ථ නිබ්‌බත්‌තිකම්‌මමෙකෙ-නෙකධා පරිකප්‌පෙන්‌ති, තදිහ පකාසයිස්‌සාම–
නිස්‌සීයතෙ තං නිබ්‌බත්‌ති, කම්‌මමඤ්‌ඤෙසමඤ්‌ඤථා;
අසන්‌තං ජායතෙ යං වා, යං සන්‌තමප්‌පකාසති,
උප්‌පත්‍යා-භිබ්‍යත්‌තියා වා, තන්‌නිබ්‌බත්‌තීති වුච්‌චතීති.
අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො ‘‘කටවිකාරස්‌ස කාසසඞ්‌ඛාතා විජ්‌ජමානා පකති පරිණාමිනී කටවිකාරම්‌පති පරිණමන්‌තී යත්‌ථප්‌පයොගෙ න නිස්‌සීයතෙ… කටං කරොතීතෙත්‌ථ කෙවලමත්‌ථාවගමමත්‌තස්‌ස වත්‌තුමිච්‌ඡිතත්‌තා කාසෙති අසුය්‍යමානත්‌තා ච, පකතියා තු සුය්‍ය මානත්‌තෙ විකාරියං සියා, තෙනෙව කාසෙ කටං කරොති, තණ්‌ඩුලෙ ඔදනං පචතීති ද්‌වයත්‌ථො කරොති පචති ච, තස්‌මා කාසෙ කරොති තණ්‌ඩුලෙ පචතීති විකාරීයති, කටං කරොති ඔදනම්‌පචතීති නිබ්‌බත්‌තී යතීති අත්‌ථො, අසතී වා පකති අවිජ්‌ජමානත්‌තායෙව යත්‌ථ න නිස්‌සීයතෙ… [(යථා) (පොත්‌ථකෙ)] ( ) සංයොගං ජනයති විභාගමුප්‌පාදයතීති සංයොගවිභාගානං කස්‌සාපි පකතියා අවිකාරත්‌තා සංයොගවිභාගවන්‌තෙ හ්‍යවිකතෙහෙව තෙසං ජනනතො, තමෙවම්‌භූතමනිස්‌සිතපකතිකං අවිජ්‌ජමාන (පකති) කං වා කාරියං නිබ්‌බත්‌තිකම්‌මං නාමාති එකො, අඤ්‌ඤෙසමඤ්‌ඤථාති වත්‌වා තන්‌දස්‌සෙති ‘අසන්‌ත’මිච්‌චාදිනා, යං අසන්‌තමවිජ්‌ජමානං ජායතෙ, තන්‌නිබ්‌බත්‌තිකම්‌මං, යථා සුඛං ජනයති බුද්‌ධිමුප්‌පාදයතීති, සන්‌තං විජ්‌ජමානමෙව වා කෙවලමප්‌පකාසිතපුබ්‌බං යං උප්‌පත්‌තියා අභිබ්‍යත්‌තියා වා පකාසති, තම්‌පි නිබ්‌බත්‌තිකම්‌මං, යථා පුත්‌තං විජායතිසාමඤ්‌ඤමභිබ්‍යඤ්‌ජයතී’’ති, තදෙවං කෙසඤ්‌චි මතෙන අනිස්‌සිතපකතිකං අවිජ්‌ජමානපකතිකන්‌ති දුවිධං නිබ්‌බත්‌තිකම්‌මම්‌පි අඤ්‌ඤෙසම්‌මතෙන අසන්‌තං ජායමානං සන්‌තමප්‌පකාසමානන්‌ති දුවිධං නිබ්‌බත්‌තිකම්‌මම්‌පීතිසබ්‌බම්‌පි අට්‌ඨිතපුබ්‌බමෙව ජායතීත්‍යසතො ජානනා න බ්‍යතිරිච්‌චතිච්‌චාහ-‘අසතො ජනනං කරීයතී’ති, අවත්‌ථන්‌තරන්‌ති ඔදනාදිනො ක්‌ලෙදනාදිලක්‌ඛණමඤ්‌ඤමවත්‌ථං.
පකත්‍යුච්‌ඡෙදසම්‌භූතං, විකාරියං කිඤ්‌චි කිඤ්‌චි තු;
ගුණන්‌තරසමුප්‌පත්‍යා, එවං සා විකති ද්‌විධා.
කිඤ්‌චි විකාරියං කම්‌මං පකතියා කාරණස්‌ස උච්‌ඡෙදෙන සම්‌භූතං, යථා කට්‌ඨං භස්‌මං කරොතීති කට්‌ඨස්‌සාච්‌චන්‌තපරාවත්‌ති [පරාවත්‌තියා (පොත්‌ථකෙ)], කිඤ්‌චි පන ගුණන්‌තරානමුප්‌පත්‌තියා, යථා සුවණ්‌ණං කටකං කෙයුරං වා කරොතීති එවං ද්‌වීධා සා විකති හොතීති අත්‌ථො, න විභාවීයන්‌තෙති න ගම්‍යන්‌තෙ, සා පත්‌ති‘පාපීයති විසයීකරීයතී’ති කත්‌වා.
යත්‍ර ක්‍රියාකතො කොචි, විසෙසො නාවගම්‍යතෙ;
දස්‌සනා වානුමානා වා, සා පත්‌තීති පකිත්‌තිතා.
යත්‌ථ කිරියාකතො කිරියාසම්‌පාදිතො විසෙසො අතිසයො කොචි නාවගම්‍යතෙ නප්‌පතීයතෙ දස්‌සනා වා පච්‌චක්‌ඛප්‌පමාණෙන අනුමානප්‌පමාණෙන වා යථා නිබ්‌බත්‌තිවිකතීනමතිසයො පච්‌චක්‌ඛානුමානා වගමනීයො, තත්‍ර හි නිබ්‌බත්‌තියං විසෙසසිද්‌ධිරතිපසිද්‌ධා… අත්‌ථලාභාඛ්‍යස්‌ස විසෙසස්‌සාවිජ්‌ජමානස්‌ස කිරියාකත්‌තා, විකාරියෙ ( ) [(එව) (පොත්‌ථකෙ)] තු ක්‌වචි පච්‌චක්‌ඛවිසයො… කට්‌ඨං ඩහතීති කණ්‌හත්‌තාදිභාවස්‌ස පච්‌චක්‌ඛෙනෙවොපලබ්‌භනතො, ක්‌වචිදනුමානගම්‌මො… දෙවදත්‌තං රොසෙති පසාදයති වෙති විසිට්‌ඨමුඛවණ්‌ණාදිකාරියානුමෙය්‍යත්‌තා රොසාදිනො, එවං යත්‌ථ න විසෙසසිද්‌ධි අපි තු පත්‌තිමත්‌තං, සා පත්‌තීති පකිත්‌තිතා කථිතා, ආදිච්‌චම්‌පස්‌සති ධම්‌මමජ්‌ඣෙතීති අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො, කථඤ්‌චරහි අසන්‌තස්‌ස [සන්‌තස්‌ස (පොත්‌ථකෙ)] පත්‌තිකම්‌මස්‌ස කිඤ්‌චි (අකරොන්‌ත)ස්‌ස කාරකත්‌තං, න හි කිඤ්‌චි අකරොන්‌තං කාරකම්‌භවිතුමරහතීති උච්‌චතෙ-
දස්‌සනක්‌ඛමතාභාසො, පගමබ්‍යත්‌තිආදයො;
විසෙසා පත්‌තිකම්‌මස්‌ස, ක්‍රියාසිද්‌ධියමිච්‌ඡිතා.
අත්‍ර දට්‌ඨුං සක්‌කා ඉති දස්‌සනෙ ඛමතා ආභාසොපගමො විසයත්‌තොපගමො විසයත්‌තොපගමනං බ්‍යත්‌ති චෙති එවමාදයො විසෙසා යථායොගං පත්‌තිකම්‌මස්‌ස කිරියානිප්‌ඵත්‌තියං ඉච්‌ඡිතා, තතො තස්‌ස කාරකත්‌තන්‌ති අත්‌ථො, ආදිච්‌චං පස්‌සතීති එත්‌ථ හි ආදිච්‌චො දට්‌ඨුං සක්‌කා, තතොව සො දිස්‌සති අභිබ්‍යත්‌තිඤ්‌චොපයාතීති දස්‌සනකිරියානිප්‌ඵාදකත්‌ථෙනාස්‌ස කාරකත්‌තමුපපජ්‌ජතෙ, තථා ඤ්‌ඤත්‍රාප්‍යාදිසද්‌දගහිතවිසෙසවසෙන කිරියාසිද්‌ධිතො කාරකත්‌තං වෙදිතබ්‌බං , නනු විකාරියම්‌පි නිබ්‌බත්‌තිකම්‌මමෙව… තෙන රූපෙනාසතොයෙව ජනනතො, පත්‌තිකම්‌මම්‌පි කිරියාසම්‌බන්‌ධරූපෙනාසන්‌තමෙව පච්‌ඡා තථා භවතීති නිබ්‌බත්‌තියෙවාති සච්‌චං-
අත්‌ථෙසා වත්‌ථුට්‌ඨිති, සුඛුමබුද්‌ධිගොචරපතීත්‍යනුරොධෙන,
තත්‍ර යම්‌පෙතං ඝටතෙ, යථා පතීති සද්‌දත්‌ථාවත්‌තානතො.
විසෙසානුපාදානතොති ‘‘කම්‌මෙ දුතියා’’ති සාමඤ්‌ඤෙන වුත්‌තත්‌තා වුත්‌තං. කරීයති කටො, කතො කටො ච්‌චෙවමාදීසු ත්‍යාදිප්‌පභුතීහි අතිහිතකම්‌මාදිනිස්‌සයෙසුපි එකත්‌තාදීසු දුතියාදයො පප්‌පොන්‌ති නියමාභාවා, තථාහි පඤ්‌චකෙ නාමත්‌ථෙ කටාදිවචනීයස්‌ස සම්‌බන්‌ධී කම්‌මාද්‍යත්‌ථො, ත්‍යාදිප්‌පභුතීති අනභි හිතස්‌ස සඞ්‌ඛ්‍යාඛ්‍යස්‌සාපරස්‌ස විභත්‍යත්‌ථස්‌සාභිධානාය අභිහිතෙසුපි කටාදීසු කම්‌මාදීසු දුතියාදයො සියුන්‌ති පාණිනියා ‘‘කම්‌මෙ දුතියා’’ච්‌චාදීසු (2-3-2) ‘‘අනභිහිතෙ’’ති (2-3-1) වචනමධිකරොන්‌ති, වෙය්‍යත්‌තියායෙව දුතියාදීනප්‌පසඞ්‌ගෙපි තන්‌නිස්‌සයභූතෙ-කත්‌තාද්‍යත්‌ථෙ ජොතනායාභිහිතෙසු දුතියාදයො සියුං, තිකෙ පන සඞ්‌ඛ්‍යාකම්‌මාදයො විභත්‌ති වචනීයා, තත්‌ථ යජ්‌ජපි කම්‌මාදිනො පච්‌චයෙනාභිධානං, තථාප්‍යෙකත්‌තාදයො නාභිහිතාති තස්‌ස සඞ්‌ඛ්‍යාඛ්‍යස්‌සාපරස්‌ස විභත්‍යත්‌ථස්‌සාති ධානාය අභිහිතෙසුපි කම්‌මාදීසු දුතියාදයො සියුන්‌ති පාණිනියා ‘‘කම්‌මෙ දුතියා’’ති ‘‘අනභිහිතෙ’’ති වචනමධිකරොන්‌ති, තමුපදස්‌සෙන්‌තො ආහ-‘තත්‍රිදං සියා’තිආදි, තත්‍ර තස්‌මිං දුතියාදි විභත්‌තිවිධානෙ ඉදං චොද්‍යං සියා, කින්‌ති ආහ-‘පඤ්‌චකෙ’ඉච්‌චාදි, අනභිහිතකම්‌මාදිනිස්‌සයෙසුති අනභිහිතා කම්‌මාදයො නිස්‌සයා යෙසමෙකත්‌තාදීනං, තෙසූත්‍යත්‌ථො, දුතියාදයො විභත්‌තියො යථා සියුන්‌ති ජොතනායාභිධානාය චාති යුජ්‌ජමානවසෙන අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, අභිහිතකම්‌මාදිනිස්‌සයෙසුපීති අපිසද්‌දෙන අනභිහිතකම්‌මාදිනිස්‌සයමෙකත්‌තාදිං සමුච්‌චිනොති, ආසඞ්‌කියාති පුබ්‌බකිරියාය වුත්‌තන්‌ති අපරකිරියා වෙදිතබ්‌බා, පඤ්‌චකෙ තිකෙ චා භිහිතකම්‌මාදිනිස්‌සයෙ සෙකත්‌තාදීසු දුතියාදිප්‌පත්‌තිමාසඞ්‌කාවසෙන දස්‌සෙත්‌වා චතුක්‌කවාදීනම්‌පි පක්‌ඛමුබ්‌භාවිය පරිහරිතුං ‘යදිච්‌චා’දිමාහ, අයන්‌තෙසමධිප්‌පායො ‘‘යදෙසා සඞ්‌ඛ්‍යා පාටිපදිකත්‌ථො තප්‌පටිපජ්‌ජනෙ කම්‌මාදයො විභත්‌තිවචනීයා, තදා ‘අනභිහිතෙ කම්‌මෙ’තිආදිනා අනභිහිතග්‌ගහණං කම්‌මාදිවිසෙසානමනුභවන්‌තමනත්‌ථකං… අභිහිතෙ විභත්‌තිවාච්‌චාභාවතො, යදා පනායං පක්‌ඛො ‘සඞ්‌ඛ්‍යා විභත්‌තිවචනීයා’ති තදා ‘‘කම්‌මෙ දුතියා’’ ත්‍යෙවමාදයො නිද්‌දෙසා විසයසන්‌දස්‌සනමත්‌තායෙව වෙදිතබ්‌බා’’ති, සබ්‌බථාති පඤ්‌චකතිකවාදීනං චතුක්‌කවාදීනඤ්‌ච මතවසෙන සබ්‌බප්‌පකාරෙන, සද්‌දත්‌ථාබ්‍යතිරිත්‌තත්‌ථමත්‌තොයෙවාති බ්‍යතිරෙකො බ්‍යතිරිත්‌තං, නපුංසකෙ භාවෙ ක්‌තො, න විජ්‌ජතෙ බ්‍යතිරිත්‌තං බ්‍යතිරෙකො භෙදො යස්‌ස තං අබ්‍යතිරිත්‌තං, අබ්‍යතිභින්‌නන්‌ති අත්‌ථො, සද්‌දත්‌ථතො සකත්‌ථතො අබ්‍යතිරිත්‌තං අත්‌ථමත්‌තං අත්‌ථසාමඤ්‌ඤං යස්‌ස ඔදනාදිසද්‌දස්‌ස සො තථා වුත්‌තො.
කිඤ්‌චාපි වුත්‌තියං තබ්‌බාදිණාදිසමාසෙහි අභිහිතමවුත්‌තං, තථාපි තෙහි අභිහිතෙප්‍යෙවමෙව දට්‌ඨබ්‌බන්‌ති නිදස්‌සෙන්‌තො ආහ-‘එව’මිච්‌චාදි, කර-කරණෙ කරීයිත්‌ථාති කතො‘ක්‌තො භාවකම්‌මෙසු’ති (5-56) කම්‌මෙ ක්‌තො, සතිකොති එත්‌ථ කීතොති කම්‌මත්‌ථෙ ‘‘දිස්‌සන්‌තඤ්‌ඤෙපි පච්‌චයා’’ති (4-120) ඉකො, කම්‌මතාගම්‍යතෙ කිතප්‌පච්‌චයාදීනං කම්‌මෙ විහිතත්‌තා, එවඤ්‌ච ධුහි කිමෙකමුදාහරණං දත්‌තමාචරියෙනෙ ත්‍යතො ආහ- ‘උදාහරණ’ඉච්‌චාදි, අනභිහිතෙති වචනං විනාපීති වචනං විනා එවාති අවධාරණෙ-අපිසද්‌දො, සම්‌භාවනෙවා, යද්‍යභිහිතෙහි වචනං විනාපි දුතියාදීනමප්‌පවත්‌ති භවෙය්‍ය, වචනසබ්‌භාවෙ තු කථායෙව නත්‌ථීති අත්‌ථො, එවඤ්‌ච පනෙත්‌ථ දුතියාදීනමභිහිතෙ පසඞ්‌ගාභාවො ජානිතබ්‌බො ‘‘පච්‌චතෙ ඔදනො, කතො කටොච්‌චාදොපි යදි දුතියාදයො සියුං පඨමාවිධානස්‌සාවකාසො න භවෙය්‍ය තතො සාමත්‌ථියානභිහිතෙයෙව කම්‌මාදො දුතියාදයො සකිරියා (යං තද)භිබ්‍යත්‌තියා භවිස්‌සන්‌ති, පඨමෙවත්‌වභිහිතෙ’’ති, න නුච පඨමායාකාරකමවකාසො රුක්‌ඛො පිලක්‌ඛොති [රුක්‌ඛො පිලක්‌ඛොති ක්‍රියාපදං න සූයතෙති විභත්‍යන්‌තරස්‌සප්‌පත්‌ති මඤ්‌ඤතෙභස්‌සාපදීප] කිමිදමුච්‌චතෙ අකාරකන්‌ති යද්‍ය කාරකං නෙදම්‌පයොගමරහති තතො යත්‌ථ විසෙසකිරියාන මස්‌සවනං තත්‌ථ පදත්‌ථසහචරිතාය සත්‌තාය පතීතියා ‘රුක්‌ඛො අත්‌ථි පිලක්‌ඛො අත්‌ථී’ති අපෙක්‌ඛීයතීති කාරකත්‌තං රුක්‌ඛාදීන මත්‌ථෙවෙති [අත්‌ථෙවෙති ඤ්‌ඤතං වත්‌ථුං පරං පතිපාදයිතුං සද්‌දො පයුජ්‌ජතෙ ඤ්‌ඤණඤ්‌ච සතොඉති යත්‍ර ක්‍රියාපදන්‌තරස්‌ස අප්‌පයොගො තත්‍ර උස්‌සග්‌ගතො සත්‌තා පතීතිතුත්‌ථීති ක්‍රියාපදානුසඞ්‌ගර කත්‌තරි තතියප්‌පසඞ්‌ගරනවකාසා පඨමා ත්‍යත්‌ථො-භස්‌සපදීප], න ච උච්‌චං නීචංත්‍යධිකරණවාචිත්‌තෙ [වාචිකා] නිපාතස්‌ස අත්‌ථීත්‍යනෙන නත්‌ථි සම්‌බන්‌ධොති උච්‌චමත්‌ථීත්‍යාධෙය්‍යස්‌සෙව කත්‌තුත්‌තං නාධාරස්‌සාත්‍ය කාරකත්‌තමාධාරස්‌සාත්‍යවකාසො-ත්‌ථි පඨමායාති ‘‘පඨමාවිධා නස්‌සාවකාසො න භවෙය්‍යා’’ති යථාවුත්‌තො-යං හෙතු අසිද්‌ධොති ච සක්‌කා වත්‌තුං, අසඞ්‌ඛ්‍යතො පඨමාත්‍යවත්‌වා ‘‘පඨමාත්‌ථ මත්‌තෙ’’ති (2.39) සාමඤ්‌ඤවිධානතො සිද්‌ධොයෙව, යං හෙතුත්‌තානභිහිතවචනමනත්‌ථකමිච්‌චෙව ඨිතං.
යඤ්‌චාති චසද්‌දො වත්‌තබ්‌බන්‌තරසමුච්‌චයෙ අපරම්‌පි කිඤ්‌චි වත්‌තබ්‌බමත්‌ථීති අත්‌ථො, යඤ්‌ච ඵලං මඤ්‌ඤතෙති සම්‌බන්‌ධො, යදෙත්‌ථාන භිහිතාධිකාරො නත්‌ථි තදා යථා ‘කතො කටො’ච්‌චත්‍රත්‌තෙන කම්‌මස්‌සාභිහිතත්‌තා දුතියා න හොති තථා ‘කටං කරොති විපුලං දස්‌සනීය’න්‌ති කටසද්‌දතො උප්‌පන්‌නාය දුතියාය (විපුලාදිගතස්‌ස) කම්‌මස්‌සා භිහිතත්‌තා විපුලාදීහි විසෙසනෙහි දුතියා න සියා, තතො ත්‍යාදි තබ්‌බාදිණාදිසමාසෙහි කම්‌මස්‌සාන භිහිතත්‌තමත්‌තෙවාති විපුලාදීහිපි දුතියාවිධානසඞ්‌ඛාතං අනභිහිතෙ’’ති (2-3-1) අනභිහිත වචනස්‌ස අධිකාරෙ යඤ්‌ච ඵලං චින්‌තයතීති අත්‌ථො, යුත්‌තස්‌සාතිමස්‌ස අත්‌ථො සම්‌බන්‌ධස්‌සාති, පච්‌චෙකං කරොත්‍යභිසම්‌බන්‌ධතායාති ‘කටං කරොති විපුලං කරොති දස්‌සනීයං කරොති’ච්‌චෙවං පච්‌චෙකං පච්‌චෙකං කරොතිස්‌සාභිසම්‌බන්‌ධතායාති අත්‌ථො, කම්‌මතා අත්‌ථීති සෙසො, එවං මඤ්‌ඤතෙ-‘‘කටං කරොමීති පවත්‌තො විපුලං කරොමී දස්‌සනියං කරොමීති ච පවත්‌තොවාති විපුලාදීනම්‌පි පච්‌චෙකං කම්‌මතා අත්‌ථෙව, තත්‌ථෙකස්‌සාභිධානෙ පරෙකස්‌ස සුඛමවලොකයන්‌තීති තදභිධානායපි දුතියා භවිස්‌සතී’’ති, පකාරන්‌තරාවතාරො නාචරියෙ නොපරොධිතොති තම්‌පි පනෙත්‌ථ දස්‌සයිස්‌සාම-‘‘කටසද්‌දා උප්‌පජ්‌ජමානා දුතියා කටජාති කම්‌මමභිහිතවතී, න විපුලාදිගුණකම්‌මං, තතො තදභිධානාය ච දුතියායෙව භවති, අථවා කටොව කම්‌මං, තං සාමානාධිකරණ්‍යෙන විපුලාදීහිපි දුතියා භවිස්‌සති, කටං කරොති විපුලො දස්‌සනීයොති හි වුච්‌චමානෙ විපුලාදයො කත්‌තුසමානාධිකරණතායෙව පතීයෙය්‍යුං තස්‌මා කටසද්‌දසාමානාධිකරණ්‍යම්‌පටිපාදයතා වස්‌සමෙත්‌ථ දුතියා කරණීයා’’ති. නන්‌වෙමිච්‌චාදිචොද්‍යං, එවන්‌ති එවං ගුණයුත්‌තස්‌ස කම්‌මතාය සති, පප්‌පොතීති කට කම්‌මෙ-භිධානියෙ (කතො) ති ක්‌තප්‌පච්‌චයස්‌ස කතත්‌තා උදාරාදිතො කරොත්‍යභිසම්‌බන්‌ධා දුතියා පප්‌පොතීති අත්‌ථො, එවං මඤ්‌ඤතෙච්‌චාදි පරිහාරො, අවයවෙන කම්‌මං න වදතීති සම්‌බන්‌ධො, අවයවෙනාති විසුංවිසුං, කිඤ්‌චරහීති ආහ-‘සභාවතො සබ්‌බං කම්‌මං වදතී’ති. හොතු කාමං උදාරාදිතොපි වුත්‌තෙන විධිනා පඨමා, කතසද්‌දතො කා පවත්‌තතීති ආහ-‘කතසද්‌දතො පි’ච්‌චාදි, අන්‌තොභූතො අන්‌තොගධො නාමස්‌ස සද්‌දස්‌ස අත්‌ථො යස්‌මිං කම්‌මලක්‌ඛණත්‌ථෙසො අත්‌ථො කම්‌මලක්‌ඛණො අභිහිතො කථිතො සම්‌පන්‌නො සම්‌පජ්‌ජතීති අත්‌ථො, නනු ‘කතො කටො’ච්‌චාදො සභාවතො සබ්‌බකම්‌මවුත්‌තියා අන්‌තොභූතනාමත්‌ථවුත්‌තියා චාත්‌ථමත්‌තෙ හොති සබ්‌බත්‌ථ පඨමාති ‘කටං කරොති උළාරං සොභනං දස්‌සනීය’න්‌ති කටාදිතොපි උප්‌පන්‌නාය දුතියාය කම්‌මස්‌සාභිහිතත්‌තා උළාරාදීහි පඨමාප්‌පසඞ්‌ගො සියාති අභිහිතාභිධානප්‌පසඞ්‌ගොපගතං චොදනං මනසි නිධායාහ-‘කටාදිසද්‌දො ත්‌වි’ච්‌චාදි, සාමඤ්‌ඤෙනාති විසුං විසුං කටාදිසාමඤ්‌ඤෙන.
‘‘කත්‌තුරිච්‌ඡිතතම’’න්‌ත්‍යනෙන (1-4-49) කත්‌තුනො කිරියාය සම්‌බන්‌ධි තුමිට්‌ඨතමං තස්‌මිං ඉච්‌ඡිතතමෙ කම්‌මසඤ්‌ඤං විධාය නිබ්‌බත්‍යාදිකෙසුතීසු කම්‌මෙසු දුතියා විධීයතෙ පාණිනීයෙහි, ඉච්‌ඡිතතමත්‌තඤ්‌ච තදත්‌ථත්‌තා කිරියාය, ඔදනං පචති ගාවුම්‌පයො දොහතිත්‍යාදො(හි) ඔදනාද්‍යත්‌ථා පචනාදිකිරියාරබ්‌භතෙති ඔදනපයාදීනමිච්‌ඡිතතමත්‌තං, තදුපදස්‌සෙන්‌තො ආහ-‘යං කත්‌තු’ච්‌චාදි, විභත්‌තිං විධාය දුතියාභිමතාති සම්‌බන්‌ධො, පුන පයාදිනිප්‌ඵත්‌තිනිමිත්‌තං යංකිඤ්‌චි දොහනාදිකිරියා යුත්‌තං කරණාදිරූපෙන අකථිතං ගවාදිකමිච්‌ඡිතං කාරකං, තත්‌ථාපි ‘‘අකථිතඤ්‌චා’’ති (1-4-51) කම්‌මසඤ්‌ඤං විධාය තෙනෙව දුතියා විධීයතෙ, තදුපදස්‌සෙතුමාහ-‘උපයුජ්‌ජමානෙ’ච්‌චාදි, අත්‍ර චෙවමකථිතනියමො කතො වාත්‌තිකකාරෙන-
පුච්‌ඡිචිභික්‌ඛීනං දුහි,යාචීනං නිමිත්‌තමුපයොගෙ;
පුබ්‌බවිධිම්‌හි-කථිතං, බ්‍රූසාසීනඤ්‌ච ගුණාසත්‌තන්‌ති.
උපයුජ්‌ජතෙ ඉට්‌ඨත්‌ථසිද්‌ධියං බ්‍යාපාරීයතීත්‍යුපයොගො-පයොප්‌පභුති, තස්‌මිං, නිමිත්‌තං ගවාදි, අපුබ්‌බවිධිම්‌හි අපාදානාධිකරණාදි පුබ්‌බසඤ්‌ඤා විධානාභාවෙ, විධානෙ හි මාණවකා මග්‌ගං පුච්‌ඡති, රුක්‌ඛා ඵලාන්‍යවචිනාත්‍යාදි යථාරහං භවති, ගුණාසත්‌තන්‌ති ගුණෙන සත්‌තං සම්‌බන්‌ධී, ගුණසද්‌දෙනෙත්‌ථ පධානසාධනං ධම්‌මාදිකං වත්‌තුමිච්‌ඡිතං පධානසාධනඤ්‌හි කිරියායොපකාරකමුපකාරියං පධානභූතං කිරියමපෙක්‌ඛිය ගුණො භවති, චො-නුත්‌තසමුච්‌චයෙ, පධානන්‌තු ධම්‌මාදිනො පවත්‌තියා තදත්‌ථත්‌තා, උපයුජ්‌ජමානඤ්‌ච තං පයොපභුතිචෙති විසෙසනසමාසං කත්‌වා උපයුජ්‌ජමානපයොප්‌පභුතිනො නිමිත්‌තන්‌ති ඡට්‌ඨීසමාසො, පභුති සද්‌දෙන ගවාදිනො ගහණං, ආදිසද්‌දෙන ගොමන්‌තාදිනො, දුතියෙනාදි සද්‌දෙන අධිකරණාදිනො, චතුත්‌ථෙන විනයාදිනො, විධානන්‌ති දුතියා විධානං, දුතියාවිධානමභිමතන්‌ති යොජනීයං. පාණිනියෙහි ‘‘තථා යුත්‌තඤ්‌චානිච්‌ඡිතං’’ (1-4-50) ඉච්‌චනෙන කම්‌මසඤ්‌ඤං විධාය ‘‘කම්‌මෙ දුතියා’’ (2-3-2) ත්‍යනෙනෙව දුතියා විධීයතෙ, තන්‌දස්‌සෙතුමාහ-‘යෙනෙ’ච්‌චාදි, ‘‘තථා යුත්‌තඤ්‌චානිච්‌ඡිත’’න්‌තීමස්‌ස අත්‌ථො යෙනෙවෙච්‌චාදිපඤ්‌චිකාපාඨානුසාරෙන වෙදිතබ්‌බො, යුජ්‌ජතෙති කිරියාභිසම්‌බජ්‌ඣතෙ, යුත්‌තන්‌ති කිරියාභිසම්‌බන්‌ධං, අත්‍ර තු–
යද්‍යබුද්‌ධ්‍යාහිලඞ්‌ඝාදි, තදාහ්‍යාදිමනිච්‌ඡිතං;
යදා ලජ්‌ජාභයාදීහි, තදෙච්‌ඡි තතමං මතං.
‘‘තථා යුත්‌තඤ්‌චානිච්‌ඡිත’’න්‌ති සුත්‌තෙනස්‌ස පරියුදාසවුත්‌තිතො ඉච්‌ඡිතා අඤ්‌ඤමනිච්‌ඡිතමනභිමතමිතරඤ්‌ච, තතොයෙව‘ගාමං ගච්‌ඡන්‌තො රුක්‌ඛමූලමුපසප්‌පතී’ත්‍යත්‍ර නෙවිච්‌ඡිතනානිච්‌ඡිතස්‌සපි රුක්‌ඛමූලස්‌ස කම්‌ම සඤ්‌ඤා සිද්‌ධාති තත්‌ථ ‘‘කම්‌මෙ දුතියා’’ති දුතියා විධීයතෙ, තන්‌දස්‌සෙති’නෙවිච්‌ඡිතනානිච්‌ඡිතස්‌මා’ඉච්‌චාදි, රුක්‌ඛමූලං නෙවිච්‌ඡිතං පුබ්‌බමනභිමතත්‌තා, නාප්‍යනිච්‌ඡිතං අප්‌පටිකූලත්‌තා, ගාමගමෙන හ්‍යස්‌ස තප්‌පරතා, රුක්‌ඛමූලොපසප්‌පනන්‌තු පසඞ්‌ගාගතන්‌ති රුක්‌ඛමූලානම්‌පි කිරියාභිසම්‌බන්‌ධො අත්‌ථෙව, අත්‍රාපි-
නෙවිච්‌ඡිතානිච්‌ඡිතන්‌තු, මබුද්‌ධියුපසප්‌පනෙ;
මූලං විස්‌සමනත්‌ථන්‌තු, තමිච්‌ඡිතතමං සියා.
බ්‍රූසාසිනඤ්‌චාති චසද්‌දොපසඞ්‌ගහිතෙ දස්‌සෙතුමාහ-‘එව’මිච්‌චාදි, එත්‌ථ ගාමදෙවදත්‌තගග්‌ගානමකථිතසඤ්‌ඤා, අජාදයො ත්‌විච්‌ඡිතතමා, ආදිසද්‌දෙන ‘පත්‌ථෙති ගාවුං පුරිසං ද්‌විජො’ත්‍යාදයො සඞ්‌ගහිතා, නයතිනී=පාපුණනෙ, වහති වහ=පාපුණනෙ, හරති හර=හරණෙ, ජයතිජි=ජයෙ, සබ්‌බත්‌ථලෙච එත්‌තෙ අයාදෙසෙ ච රූපං, දණ්‌ඩ=දණ්‌ඩනෙ චුරාදිත්‌තා ණිම්‌හි රූපං, අථ ‘‘අධිසීට්‌ඨාසානං කම්‌මං’’ත්‍යාදිනා (1-4-46) තෙන තෙන කම්‌මසඤ්‌ඤං විධාය ‘පඨවිං අධිසෙස්‌සතී’ති ආදො (තත්‌ථ) තත්‌ථ ‘‘කම්‌මෙ දුතියා’’ති (2-3-2) දුතියා විධීයතෙ තෙහි තෙහි සත්‌ථ කාරෙහි, සබ්‌බත්‌ථෙවෙත්‌ථ ලොකස්‌ස කම්‌මවචනිච්‌ඡාති කමෙනෙතංඤ්‌ඤසඤ්‌ඤාපුබ්‌බකං කම්‌මමුපදස්‌සෙන්‌තො ආහ-‘අධිපුබ්‌බ’ඉච්‌චාදි, යාය වත්‌තිච්‌ඡාය දුතියා සියා තාය වත්‌තිච්‌ඡාය කම්‌මතා කථංහිනාමාති සම්‌බන්‌ධො, නෙව උපලබ්‌භන්‌තීති කදාචිකස්‌සචි සියාති සම්‌බන්‌ධො, පයතිතබ්‌බන්‌ති සුත්‌තන්‌තරමාරබ්‌භනීයං, තත්‌ථෙවං කිං භවතො මනසි දොසධිජම්‌භනෙනාති අත්‌ථො, ධම්‌මෙති එත්‌ථාපි එවං සද්‌දං යොජෙත්‌වා අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, යථා ආධාරෙ කම්‌මවචනිච්‌ඡා, තථෙහාපි ආධාරවචනිච්‌ඡාති අත්‌ථො, තෙනෙවාහ-‘ධම්‌මෙති ආධාරවචනිච්‌ඡා’ති, ධම්‌මෙ අභිනිවිසතෙති සම්‌බන්‌ධො, එවංසද්‌දසමානත්‌ථත්‌තා තථා සද්‌දස්‌ස තදත්‌ථානුසාරෙනෙව විඤ්‌ඤායතීති තථාසද්‌දස්‌ස අත්‌ථො විසුං න වුත්‌තො, පානඤ්‌ච ආචාරොච පානාචාරං, තංපානාචාරමස්‌ස ආධාරස්‌ස තස්‌මිං තප්‌පානාචාරෙ, පානත්‌ථාචාරත්‌ථධාතුසම්‌බන්‌ධී යො නද්‍යාදි කො ආධාරො සො පානාචාරවායෙවාති ආහ- ‘පානත්‌ථාචාරත්‌ථානං ධාතූනමාධාරෙ’ති , කෙසඤ්‌චීති අනියමෙන කෙසඤ්‌චි සද්‌දසත්‌ථකාරානං, එත්‌ථාති එතස්‌මිං ආධාරවචනිච්‌ඡාපක්‌ඛෙ, පතිපරීහි භාගෙචෙත්‍යවසිද්‌ධාති ඉමිනා පතිසද්‌දස්‌ස ධාතුනා අයුත්‌තතං දස්‌සෙති… යදි යුජ්‌ජෙය්‍ය ඡට්‌ඨියාභාවා, තෙනාහ-‘යදාත්‌වි’ච්‌චාදි, වුත්‌තියං තෙනාති තසද්‌දෙන, අපිසද්‌දොපසඞ්‌ගහිතං තතියම්‌පි ගහෙත්‌වා වාචාති බහුවචනනිද්‌දෙසො.
3. කාල
යදා කාලද්‌ධානමිච්‌චාදිනා‘මාසමාසතෙ කොසං සයති’ච්‌චාදො අකම්‌මකෙහිපි යොගෙ කාලභාවද්‌ධදෙසානං පරෙහි කම්‌මත්‌තමනුඤ්‌ඤාතන්‌ති ච, යදාත්‌විච්‌චාදිනා තු කිරියාව සබ්‌බෙනසබ්‌බං න සූයති, තථා සති කුතො ච කම්‌මත්‌තන්‌ති තෙහෙව වුත්‌තන්‌තී ච දස්‌සෙති, ගම්‌ම මානකිරියායොගොපි න නිස්‌සිතො… මාසමාසතෙච්‌චාදීසු ආසනාදි [ආසනාදීසු (පොත්‌ථකෙ)] කිරියානං මාසාදියොගො විය කල්‍යාණිත්‌තගුණාදියොගො ච ලොකස්‌ස පතීතිපථමුපයාතීති, න සිජ්‌ඣතීති කිරියා න හොන්‌ති ගුණදබ්‌බානීති කිරියාසම්‌බන්‌ධාභාවා කම්‌මත්‌තාභාවොති න සිජ්‌ඣති, ගුළෙන මිස්‌සා ධානා භජ්‌ජිතයවා ගුළධානා. අජ්‌ඣයනකිරියාය පබ්‌බතෙන ච මාසකොසානං සාකල්‌ලෙන සම්‌බන්‌ධාභාවා අච්‌චන්‌තසංයොගාභාවොති මාසස්‌සාතිආදීසු න දුතියා. පුබ්‌බණ්‌හෙ සමයන්‌ති ඉමිනා පුබ්‌බණ්‌හෙ සමයොති සත්‌තමීආමාදිසමාසං දස්‌සෙති, අච්‌චන්‌ත මෙවාති ඉමිනා සමයස්‌ස සාකල්‌ලෙන විහරණකිරියාය සම්‌බන්‌ධමාහ, යංසමයං කරුණාවිහාරෙන විහාසි, තං එකංසමයන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, උපසඞ්‌කමනකිරියායච්‌චන්‌තමෙව යුත්‌තොති ඉමිනා නිවාසනවිහරණ කිරියාහිපි පුබ්‌බණ්‌හසමයාදීනමච්‌චන්‌තමෙව යුත්‌තතං උපලක්‌ඛෙති, පකාරන්‌තරෙනාපි සිද්‌ධියමාසඞ්‌කමුබ්‌භාවයති ‘යදා ත්‌වි’ච්‌චාදිනා, විභත්‌තියා විපල්‌ලාසො යථාපකතමතික්‌කම්‌ම අඤ්‌ඤථා භවනං, ඉධ පන සත්‌තමි යම්‌පත්‌තායං සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ බාහුලකෙන ‘‘කම්‌මෙ දුතියා’’ච්‌චෙව දුතියාප්‌පත්‌ති.
තතියාභිමතාති ‘‘අපවග්‌ගෙ තතියා’’ති (2-3-6) වචනෙන පාණිනියානංපපඤ්‌චත්‌තමභිමතා, කථම්‌පන කාලද්‌ධානං කරණත්‌තමිච්‌චාසඞ්‌කිය කරණත්‌තමෙසම්‌පටිපාදෙන්‌තො ආහ-‘තථාපි’ච්‌චාදි, තථාපීති වුත්‌තක්‌කමෙන කරණත්‌තසම්‌භවා තතියාය විජ්‌ජමානායපි, සියාති තතියා සියා, තඤ්‌චාති තං කරණඤ්‌ච. කාරකමජ්‌ඣෙති එත්‌ථ ඡට්‌ඨී සමාසො කාරකසද්‌දෙන ච සත්‌තිකාරකං ගහිතන්‌ති (ආහ) ‘ද්‌වින්‌නං කත්‌තුසත්‌තීනං මජ්‌ඣෙ’ති, අභින්‌නස්‌සාපි හි එකස්‌ස දෙවදත්‌තාදිකත්‌තුනො භින්‌නානං තංසමවෙතානං කත්‌තුසත්‌තීනං මජ්‌ඣෙ කාලද්‌ධානානි, සත්‌තිභෙදමෙව බ්‍යඤ්‌ජයමාහ-‘තථාහි’ච්‌චාදි, එකත්‌ථාති එකස්‌මිං දෙවදත්‌තෙ, ද්‌වීහෙතීතෙ (භුඤ්‌ජික්‍රියා) සාධනන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, ද්‌වින්‌නං අහානං සමාහාරො ද්‌වීහං තස්‌මිං. ඉසුමසතීති වා, ඉසුම්‌හි ආසො අස්‌සෙති වා නිප්‌ඵන්‌නෙන ඉස්‌සාසසද්‌දෙන ගම්‌මමානං කිරියං දස්‌සෙති ‘ඉස්‌වසනෙ’ති, නන්‌විච්‌චාදි චොද්‍යං, ධනුපඤ්‌චසතං කොසො, එවමඤ්‌ඤතෙච්‌චාදි පරිහාරො, ඡට්‌ඨියාසම්‌පත්‌තායන්‌ති කොසස්‌සෙකදෙසෙති එවං ඡට්‌ඨියා සම්‌පත්‌තායං, මුත්‌තසංසයෙනෙදං සමානන්‌ති මුත්‌තො සංසයො යස්‌මිං අවධ්‍යාදො තෙනෙතං තුල්‍යන්‌ති අත්‌ථො. වුත්‌තියං අභිමතාති ‘‘සත්‌තමී පඤ්‌චමියො කාරකමජ්‌ඣෙ’’ති (2-3-7) වචනෙන සත්‌තමීපඤ්‌චමියො පපඤ්‌චත්‌තමභිමතා, ද්‌වීහෙ භුඤ්‌ජිස්‌සතීති ද්‌වීසු දිවසෙසු ගතෙසු භුඤ්‌ජිස්‌සතීති අත්‌ථො, ‘‘යබ්‌භාවො භාවලක්‌ඛණ’’න්‌ති (2-36) සත්‌තමී, සකසකකාරකවචනිච්‌ඡායෙවාති හි ඉදං බාහුල්‌ලං නිස්‌සාය වුත්‌තං, ද්‌වීහා භුඤ්‌ජිස්‌සති කොසා විජ්‌ඣතීති ද්‌වීහා නික්‌ඛම්‌ම භුඤ්‌ජිස්‌සති, කොසා නික්‌ඛම්‌ම ඨිතං ලක්‌ඛං විජ්‌ඣති උපාත්‌තවිසයො-යමවධි, කොසෙ විජ්‌ඣතීති කොසෙ ඨිතං ලක්‌ඛං විජ්‌ඣතීති අත්‌ථො.
4. ගති
කතචත්‌ථසමාසාති කතො චත්‌ථසමාසො යෙසු තෙ තථා වුත්‌තා, අඤ්‌ඤපදත්‌ථවුත්‌තයොති අඤ්‌ඤපදත්‌ථෙ වුත්‌ති යෙසන්‌ති බ්‍යධිකරණඤ්‌ඤපදත්‌ථසමාසො, චත්‌තසමාසෙ ගත්‍යාදීනං විසුංවිසුං පධානත්‌තා තෙහි පරං පයුජ්‌ජමානො අත්‌ථසද්‌දො ගත්‍යාදීහි පච්‌චෙකමභිසම්‌බජ්‌ඣතීති මඤ්‌ඤතෙ, අථ සුත්‌තෙ ‘පයොජ්‌ජෙ’ඉච්‌චෙතාවත්‍යුච්‌චමානෙ පයොජ්‌ජො සයං කත්‌තාති කථං විඤ්‌ඤායති යෙන ‘පයොජ්‌ජෙ කත්‌තරී’ති විවරණං කතමිච්‌චාසඞ්‌කියාහ-‘ගත්‍යාද්‍යත්‌ථ’මිච්‌චාදි, ආදිසද්‌දෙන බොධා දීනං ගහණං, තක්‌කිරියාසමත්‌ථොවාති තස්‌සා ගත්‍යාදිකාය කිරියාය සමත්‌ථො එව නියුජ්‌ජතෙති සම්‌බන්‌ධො, කිරියාකරණෙ සමත්‌ථො නාම කත්‌තාවාති ආහ-‘සොච කත්‌තා’ති. දුතියාය සිද්‌ධායාති වක්‌ඛමානනයෙන පයොජ්‌ජස්‌ස කත්‌තුනො කම්‌මත්‌තසිද්‌ධියා ‘‘කම්‌මෙ දුතියා’’ති සුත්‌තෙනෙව කම්‌මෙ දුතියාය සිද්‌ධාය. කිං ලක්‌ඛණො-යං නියමො යදත්‌ථමි දමාරභීයතිච්‌චාහ-‘ගත්‍යාද්‍යත්‌ථාන’මිච්‌චාදි, පච්‌චුදාහරීයිස්‌සතෙ ‘එතෙසමෙවෙ’ච්‌චාදිනා, තථාචාබ්‌භුපගමෙ, පයොජ්‌ජො කත්‌තා න කම්‌මං ත්‍යබ්‌භුපගම්‌ම පයොජ්‌ජෙ කත්‌තරී’ති විවරිතන්‌ති අත්‌ථො, සාමත්‌ථියම්‌පනඉච්‌චාදිනා සාමත්‌ථියසරූපමාහ, ගති ආද්‍යත්‌ථානන්‌ති පදච්‌ඡෙදො, නියුජ්‌ජමානො පයොජකබ්‍යාපාරසඞ්‌ඛාතාය කිරියාය සම්‌බන්‌ධීයමානත්‌තා කම්‌මභූතොව භවතීති අත්‌ථො, අයමෙත්‌ථාධිප්‌පායො ‘‘ගමනාදිකිරියාය සාධනත්‌තා යදිපි පයොජ්‌ජො කත්‌තා, තථාපි සො පයොජකෙන ගමනාදීසු බ්‍යාපාරියමානො පයොජකස්‌ස බ්‍යාපාරලක්‌ඛණාය කිරියාය සම්‌බන්‌ධීයමානො යදි කම්‌මං න හොති අඤ්‌ඤථා කිං හොතීති අඤ්‌ඤථානුපපත්‌තිලක්‌ඛණෙන සාමත්‌ථියෙන කම්‌මභූතොව හොතී’’ති [(අත්‌ථො) (පොත්‌ථකෙ)] ( ), පතීයතෙති ඉමිනා පතීතිවසෙනෙවාස්‌ස කම්‌මතා, සභාවතො තු පයොජ්‌ජො කත්‌තාවාතිපි ඤාපෙති, පයොජකොති සබ්‌බත්‌ථ දෙවදත්‌තාදිකො විඤ්‌ඤෙය්‍යො, අත්‌ථගහණස්‌සාති ‘‘සද්‌දාකම්‌මකභජ්‌ජාදීන’’න්‌ති අවත්‌වා ‘‘සද්‌දත්‌ථාකම්‌මකභජ්‌ජාදීන’’න්‌ති අත්‌ථග්‌ගහණස්‌ස, බොධත්‌ථස්‌ස උදාහරණන්‌ති සෙසො, නනු වචනප්‌පයොජනං දස්‌සයතා වචනමෙවොපදස්‌සිය පඤ්‌හො කාතබ්‌බො, අථ ‘එතෙසමෙවා’ත්‍යවිජ්‌ජමානෙනෙව කථං ත්‍යාසඞ්‌කියාහ ‘එතෙසමෙවෙ’ච්‌චාදි, හෙට්‌ඨා වුත්‌තක්‌කමෙන නියමත්‌ථත්‌තා වචනස්‌ස එවකාරො ලබ්‌භති, සම්‌බන්‌ධිවචනත්‌තා එතසද්‌දස්‌ස තෙන යථාපඨිතා ගත්‍යාදයොව විසෙස්‌සභූතා සඞ්‌ඛෙපෙන පරාමසීයන්‌තීති එතෙ සමෙවාති කතන්‌ති මඤ්‌ඤතෙ [එවොසඤ්‌චාති මඤ්‌ඤතෙ (පොත්‌ථකෙ)], (ගච්‌ඡති දෙවදත්‌තොති…පෙ.… නහොතීති) ඉමිනා ඉමමත්‌ථඤ්‌ච ජොතෙති ‘‘යදිපි කිරියාභිසම්‌බන්‌ධා පයොජ්‌ජස්‌ස විය කත්‌තුනොපි කම්‌මත්‌තම්‌පසජ්‌ජති, තථාපි පයොජ්‌ජෙති වුත්‌තත්‌තා කත්‌තරි දෙවදත්‌තෙ දුතියා නප්‌පසජ්‌ජතී’’ති, අභිමතාති ‘‘ගතිබුද්‌ධ්‍යා’’දි (1-4-52) සුත්‌තෙන පයොජ්‌ජස්‌ස කත්‌තුනො කම්‌මසඤ්‌ඤං විධාය තස්‌මිං පයොජ්‌ජෙදුතියාභිමතා, චරහිසද්‌දො පුච්‌ඡායං, පයොජෙතීති අස්‌මිං උද්‌දෙසෙ තදා කථං භවිතබ්‌බන්‌ති සෙසොති යදාචරහිච්‌චාදිවාක්‍යස්‌සාවසානෙ පයොජෙතීති අස්‌මිං උද්‌දෙසෙ වචනසමීපෙ’තදා කථම්‌භවිතබ්‌බ’න්‌ති පාඨසෙසො හොතීති අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, යාවතාති තතියන්‌තපටීරූපකො නිපාතො, යස්‌මා දත්‌ථො වත්‌තතෙ, යස්‌මා දුතියා පප්‌පොති තස්‌මා ‘යඤ්‌ඤදත්‌තෙනෙ’ති භවිතබ්‌බන්‌ති සම්‌බන්‌ධො.
5. හරා
නියමෙනෙච්‌චාදිනා වචනාරම්‌භස්‌ස පයොජනමාහ, සාපි තතියාපි [දුතියාපිති වත්‌තබ්‌බ] යදාත්‌විච්‌චාදිනා හරති නාහාරත්‌ථෙ [නහරත්‍යත්‌ථෙ (පොත්‌ථකෙ)] තිපි විඤ්‌ඤාපෙති, උභයත්‌ථාති දුතියාය පත්‌තාය අප්‌පත්‌තාය ච, විභාසා විකප්‌පොති අත්‌ථො, කාරෙතිකර-කරණෙ, ලෙත්‌තායාදෙසාතිලත්‌ත එත්‌තඅයාදෙස්‌ස, වද-වචනෙ, අභිවදනමභිවාදො තං කරොතීති ‘‘ධාත්‌වත්‌ථෙනාමස්‌මී’’ති (5-12) ඉම්‌හි නාමධාතු ‘අභිවාදි’තිසුත්‌තෙ නිද්‌දිට්‌ඨොති ආහ-‘අභිවාදිස්‌මා’ඉච්‌චාදි.
6. නඛා
ඛාදයති ආදයති ඛාද, අද=භක්‌ඛණෙ, අව්‌හාපයති ව්‌හෙ=අව්‌හානෙ ආපුබ්‌බො, ‘‘පයොජකබ්‍යාපාරෙ ණාපිචෙ’’ති (5-16) ණාපිම්‌හි පුබ්‌බසරලොපො, කන්‌දයති කන්‌ද=අව්‌හානරොදනෙසු.
‘‘වහිස්‌සානියන්‌තුකෙ’’ති ගණසුත්‌තෙ අයමෙත්‌ථො ‘‘වහිස්‌සධාතුස්‌ස පයොජ්‌ජෙ කත්‌තරි නියන්‌තුරහිතෙ දුතියා න භවතී’’ති, නියන්‌තා සාරථි කිරියාසිද්‌ධිං නියාමකොති වත්‌වා තමෙව පකාසෙතුමාහ-‘කිරියඞ්‌ග’මිච්‌චාදි, කිරියඞ්‌ග කිරියොපකරණභූතං බලී බද්‌දාදිං කිරියාකාරණං, නියමෙත්‌වාති එකස්‌මිං කරණීයෙ කිරියා විසයෙ පතිට්‌ඨපෙත්‌වා, වාහයති භාරං දෙවදත්‌තෙනෙත්‍යත්‍ර හි දෙවදත්‌තො පඤ්‌ඤවා පුරිසො නියන්‌තාරමන්‌තරෙනෙව භාරං වහතීත්‍යනියන්‌තුකො කත්‌තා, වාහයති භාරං බලීබද්‌දෙ ඉච්‌චත්‍ර තු බලීබද්‌දා නියන්‌තා රමන්‌තරෙන න වහන්‌තීති සනියන්‌තුකා.
‘‘භික්‌ඛිස්‌සාහිංසාය’’න්‌ති ගණසුත්‌තස්‌සායමත්‌ථො ‘‘භක්‌ඛිස්‌සාහිංසත්‌ථස්‌ස පයොජ්‌ජෙ කත්‌තරි දුතියා න භවතී’’ති, අථ කථමෙත්‌ථ හිංසත්‌ථතා භක්‌ඛිස්‌ස හිංසා හි චෙතනාවති සම්‌භවති, න චෙත්‌ථසස්‌සං චෙතනාවන්‌තන්‌ති ආහ-‘සබ්‌බෙ’ඉච්‌චාදි, සබ්‌බෙති රුක්‌ඛාදයො, භාවා පදත්‌ථා, ඉදානි සබ්‌බදස්‌සනානුකූලහිංසත්‌ථතමුපදස්‌සෙතුමාහ-‘යදිවෙ’ච්‌චාදි, නනු බුද්‌ධවචන නිස්‌සිතමිදං බ්‍යාකරණං, තථා සති සම්‌මතමෙවෙ-ත්‌ථො-පදස්‌සෙත්‌වා ගන්‌තබ්‌බං කින්‌නාමාඤ්‌ඤදස්‌සනොපගාතාධිරෙනාති තුණ්‌හී හොති නික්‌කාරණිස්‌සා [නික්‌කම්‌මිස්‌සා (පොත්‌ථකෙ)] භවතො-පායොති විඤ්‌ඤායති, පරත්‌ථානුබද්‌ධකිච්‌ඡං පන මහාපුඤ්‌ඤපඤ්‌ඤා න කිඤ්‌චි විය මඤ්‌ඤන්‌ති, හොති (හි) එතෙන පරත්‌ථො ‘‘මතන්‌තරෙපි සිද්‌ධි සිස්‌සානං, තංතං මතඤ්‌ඤුනො වා කදාචි කරහචි යදිදමවලොකෙය්‍යුං තෙ චෙත්‌ථාවතාරං [චෙත්‌ථකාරං (පොත්‌ථකෙ)] ලභෙය්‍යුං එතාදිසො ච පඤ්‌ඤවා පටිලද්‌ධබුද්‌ධවචනප්‌පසාදො’ති තදවතාරෙන ච බුද්‌ධෙ භගවති කමෙන දළ්‌හං පසාදං පටිලභෙය්‍යු’’න්‌ති, එවමෙවං තත්‌ථ තත්‌ථ තංතංබ්‍යාකරණොදාහරණප්‌පසඞ්‌ගෙපි තදනුසාරෙනෙව තන්‌තංපයොජනං වෙදිතබ්‌බං, න නිරත්‌ථකකථාපසුතො-යමාචරියොති.
දුහාදීනං ත්‍යෙවමාදො අම්‌හාකම්‌පරමගුරුනා රතනමතිපඤ්‌චිකාලඞ්‌කාරාදිකාරෙන නානාකාරසාරත්‌ථවෙදවෙදිතු [වෙදාවෙදිත (පොත්‌ථකෙ)] මහාපඤ්‌ඤාපාටවානං පඤ්‌ඤවන්‌තානං සාමිනා මහාසාමිනා සම්‌බුද්‌ධසාසනරතනවරොපකාරකෙන ‘ඉදමෙත්‌ථ විචාරණීයං’ත්‍යභිධාය නානාමතන්‌තරමාකඩ්‌ඪිය බහුං සම්‌පවෙදිතමත්‌ථි, මයම්‌පනෙත්‌ථ ආචරියෙනාධිප්‌පෙතමත්‌තමෙවාලම්‌බ අත්‌ථම්‌ප කාසයිස්‌සාම. සත්‍යප්‍යනෙකදස්‌සනභෙදෙ සිට්‌ඨප්‌පයොගානුසාරෙන යත්‌ථ පධානෙකම්‌මනිත්‍යාදිප්‌පභුතයොදිස්‌සන්‌ති, යත්‍ර ත්‌වප්‌පධානෙත්‍යාදී, යත්‍රොභයත්‍රපි, තංසබ්‌බමිහ භස්‌සකාරාද්‍යනුමතක්‌කමෙන පටිපාදයමාහ-දුහාදීන’මිච්‌චාදි, එත්‌ථාදිසද්‌දො පකාරවාචී, තෙන යාචිප්‌පභුතයො ගය්‌හන්‌ති, කම්‌මද්‌වයයුත්‌තානන්‌ති නිද්‌ධාරණෙ ඡට්‌ඨී, තෙන කම්‌මද්‌වයයුත්‌තානං මජ්‌ඣෙ දුහාදීනමප්‌පධානෙපි ගවාදො කම්‌මෙ ත්‍යාදිප්‌පභුතයොති යොජනා . ඉච්‌චාදිතිආදිසද්‌දෙන ‘අවරුන්‌ධති වජං ගාවං අවරුන්‌ධීයතෙ වජං ගො’ඉච්‌චාදීනං පරිග්‌ගහො, ගමනාද්‍යත්‌ථාන මිත්‍යාදිසද්‌දෙන බොධත්‌ථාදීනං ගහණං. ගමීයතෙ ගාමො දෙවදත්‌තන්‌ති එත්‌ථ කථං පයොජ්‌ජත්‌තසම්‌භවොති ආහ-‘පුරිසෙ’ච්‌චාදි, යජ්‌ජපි ගාමො තුණ්‌හී හොති නිබ්‍යාපාරත්‌තා පුරිසොව තු ගමනකිරියං නිප්‌ඵාදෙති, තථාපි පුරිසස්‌ස ගමනකිරියාය යංඵලප්‌පත්‌තිලක්‌ඛණං, තමුභින්‌නම්‌පි ගාමපුරිසානං සමානන්‌ති පුරිස කිරියාතුල්‍යඵලත්‌තා ගාමොපි ගමනකිරියාය කත්‌තුබ්‍යපදෙසෙ කාරණං භවතීති අධිප්‌පායො, තථාහි ගාමං ගච්‌ඡන්‌තො කොචි ගාමෙ ආසන්‌නෙ සති වදති ‘ආගතො ගාමො පත්‌තො ගාමො’ති, අතොඤ්‌ඤෙසන්‌ති යෙ කම්‌මද්‌වයයුත්‌තා දුහාදයො ගමනාද්‍යත්‌ථාචොදාහටා, එතෙහි අඤ්‌ඤෙසං, පධානෙ කම්‌මෙභි අජාදිම්‌හි පධානෙ කම්‌මෙ, පධානත්‌තම්‌පන අජාදීනං කිරියාය පයොජනත්‌තා, අජාද්‍යත්‌ථා හ්‍යානයනකිරියාරභ්‍යතෙ. අයම්‌පනෙත්‌ථ සඞ්‌ගහො-
‘‘දුහි යාචි රුධි පුච්‌ඡි, භික්‌ඛි චි බ්‍රුවි සාසි ච;
ජි දණ්‌ඩි පත්‌ථි මන්‌ථී ච, ධාතූ හොන්‌ති දුහාදයො.
ගත්‍යාදිසුත්‌තපට්‌ඨිතා, ගත්‍යාද්‍යත්‌ථා භවන්‌ති තෙ;
නීවහහරකසාච, නීවහාදී භවන්‌ති තෙ.
ද්‌විකම්‌මකෙසු චෙතෙසු, අප්‌පධානෙ දුහාදිනං;
ත්‍යාදිප්‌පභුතයො හොන්‌ති, පධානෙ නීවහාදිනං;
උභයත්‌ථ පයොගානු, සාරා ගත්‍යත්‌ථආදිනං’’ති.
පයොගො පන සම්‌බන්‌ධචින්‌තායමිහ ච වුත්‌තානුසාරෙන සබ්‌බථා විඤ්‌ඤෙය්‍යා.
7. ධ්‍යාදි
පුබ්‌බෙ කිරියානිස්‌සයෙන [කාරකනිස්‌සයෙන (පොත්‌ථකෙ)] දුතියාය විහිතත්‌තා ආහ ‘ඉදානි’ච්‌චාදි, ධිසද්‌දස්‌ස අත්‌ථප්‌පධාන නිද්‌දෙසෙන වා ආදිසද්‌දෙන වා ‘හා දෙවදත්‌ත’න්‌තිපි හොති, හා දෙවදත්‌තදුක්‌ඛන්‌ති තු දුක්‌ඛෙන යොගා දෙවදත්‌තෙන න යුත්‌තො හොතීති පඨමාවාමන්‌තණෙ. නනුච අන්‌තරාසද්‌දෙන යොගෙ යථාරාජගහනාලන්‌දාහි දුතියා [(තථා)] අන්‌තරා ච රාජගහං අන්‌තරා ච නා ලන්‌ද(න්‌ති තථා) අන්‌තරාමග්‌ගෙති එත්‌ථ මග්‌ගතොපි [අන්‌තරාමග්‌ගතොපි] කස්‌මා න දුතියාති තෙනායොගා, යෙසඤ්‌හි තංමජ්‌ඣං තෙ තෙන යුජ්‌ජන්‌තීති තෙහියෙව දුතියා, අථවාබ්‌භුපගතෙපි තංයොගෙ තංසම්‌බන්‌ධීයෙව මග්‌ගොති මුඛ්‍යත්‌තා තතො [සබ්‌බස්‌ස (පොත්‌ථකෙ)] න දුතියා, අත්‍රාපි ඡට්‌ඨීයෙව පප්‌පොති අන්‌තරා තඤ්‌ච මඤ්‌ච කමණ්‌ඩලුඉති, තව මම මජ්‌ඣෙ කමණ්‌ඩලුත්‍යත්‌ථො, අථ කමණ්‌ඩලුසද්‌දතො දුතියා කස්‌මා න භවති සතීප්‍යන්‌තරෙන යොගෙ තස්‌ස පධානත්‌තා, තථාහි කමණ්‌ඩලුනො සකත්‌ථා පවත්‌ති, තුම්‌හම්‌හානන්‌තු පරත්‌ථා-කමණ්‌ඩලුවිසෙසනත්‌තෙන තෙසං පවත්‌තත්‌තා, තත්‍ර කමණ්‌ඩලුනො සකත්‌ථෙ වත්‌තමානත්‌තා පධානත්‌තෙනාවතත්‌තා පාටිපදිකතො අච්‌චුතත්‌තා පරත්‌තා පඨමෙව භවතීති ජීනින්‌දබුද්‌ධින්‍යාස. නින්‌දාදි ලක්‌ඛණස්‌ස සම්‌බන්‌ධස්‌ස සබ්‌භාවා සබ්‌බත්‌ථ සම්‌බන්‌ධඡට්‌ඨියා සම්‌පත්‌තායං වචනං, ආකතිගණො-යං.
8. ලක්‌ඛණි
ලක්‌ඛණාදීස්‌වත්‌ථෙසුති නාමස්‌සා [කස්‌සා (පොත්‌ථකෙ)] යමත්‌ථනිද්‌දෙසොති ආහ ‘අභිනායො යුත්‌තො’ච්‌චාදි, තෙනාති අභිනා යුත්‌තස්‌සාත්‌ථනිද්‌දෙස කාරණෙන, ලක්‌ඛණසද්‌දෙන හෙතු වත්‌තුමිච්‌ඡිතොති ආහ-‘තත්‌ථෙ’ච්‌චාදි, දුවිධො හෙතු, වුත්‌තඤ්‌හි සුබොධාලඞ්‌කාරෙ ‘‘ජනකො ඤාපකො චෙති, දුවිධා හෙතවො සියු’’න්‌ති (252), සමුපලක්‌ඛයතීති සමුපලක්‌ඛණං, සඞ්‌කෙතමත්‌තං ඤාපකං, න තු ජනකං, සඞ්‌කෙතොපි ලක්‌ඛණමුච්‌චතෙ ලක්‌ඛීයතෙ කාරියමානෙනාති කත්‌වා, ජනකස්‌සාප්‍යත්‍ර ලක්‌ඛණත්‌තෙන ගහණෙ පයොජනං ‘‘අනුනා’’ (2-10) ඉච්‌චත්‍ර දට්‌ඨබ්‌බං. කඤ්‌චිපකාරන්‌ති ඉමිනා ඉත්‌ථංසද්‌දස්‌ස අත්‌ථං වදති. පත්‌තොති ඉමිනා භූතසද්‌දස්‌ස, එත්‌ථ හි භූධාතු පත්‌තියං වත්‌තතෙ, රුක්‌ඛොලක්‌ඛණන්‌ති රුක්‌ඛො ඤාපකහෙතූති අත්‌ථො… රුක්‌ඛෙන විජ්‌ජුයා ඤාපීයමානත්‌තා, ආචරියජිනින්‌දබුද්‌ධි පන අඤ්‌ඤථා වණ්‌ණයති, තස්‌සෙදං මතං-
ක්‍රියාය ජොතකො නායං, සම්‌බන්‌ධස්‌ස න වාචකො;
නාපි ක්‍රියන්‌තරාපෙක්‌ඛී, සම්‌බන්‌ධස්‌ස තු භෙදකොති.
අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො ‘‘අයමභි අභිනන්‌දතිත්‍යාදීසු විය කිරියාය ජොතකො න හොති, ඡට්‌ඨී විය සම්‌බන්‌ධස්‌ස වාචකො න හොති, නික්‌කොසම්‌බීත්‍යත්‍ර ගමනකිරියාපෙක්‌ඛී නිසද්‌දො විය නාපි කිරියන්‌තරා පෙක්‌ඛී, කිඤ්‌චරහි සම්‌බන්‌ධස්‌ස තු භෙදකො විසෙසකො භවතී’’ති තමුපදස්‌සෙතුමාහ-‘අඤ්‌ඤෙ ත්‌වි’ච්‌චාදි, එත්‌ථ ඉතිසද්‌දො නිදස්‌සනෙ, රුක්‌ඛම්‌පත්‌වා විජ්‌ජොතතෙ ඉතිඑවං පත්‌තිකිරියාය පත්‌වාතිවුත්‌තරුක්‌ඛපාපනකිරියාය ජනිතොති අත්‌ථො, තථාහි රුක්‌ඛස්‌ස විජ්‌ජුයා පාපනාභාවෙ විජ්‌ජුයා ලක්‌ඛියාය තල්‌ලණස්‌ස ච රුක්‌ඛස්‌ස යො ලක්‌ඛියලක්‌ඛණභාවො සම්‌බන්‌ධො, සො කෙන සම්‌පාදිතො භවෙය්‍ය, නනු සම්‌බන්‌ධෙ අභිනා ජොතීයමානෙ රුක්‌ඛස්‌ස ලක්‌ඛණවුත්‌තිතා කථං ජොතීයතීති ආහ-‘ලක්‌ඛණත්‌ථොච විසයභාවෙනා’ති, තථාචෙත්‍යාදිනා තස්‌මිං පක්‌ඛෙ සම්‌භාවිතං දොසමුබ්‌භාවයති, තත්‍රාය මිච්‌චාදිනා යථාවුත්‌තදොසපරිහාරාය පරෙහෙවාභිධීයමානම්‌පරිහාරමාහ, පරිහාරොපදස්‌සනෙනාස්‌සාපි පක්‌ඛස්‌සාදුට්‌ඨතාඛ්‍යාපනෙනෙසොපි පක්‌ඛො-බ්‌භුපගතොත්‍යවසෙයො, අතොයෙවුපරි යථාවුත්‌ත පක්‌ඛනිස්‌සයෙනෙව බ්‍යාඛ්‍යායතෙ, දෙවදත්‌තස්‌ස සාධුත්‌තසඞ්‌ඛාතඉත්‌ථම්‌පකාරප්‌පත්‌තියා විසයභාවෙනාවට්‌ඨිතා මාතා තත්‌ථ වත්‌තති නාමාති ආහ-‘මාතුයා’තිආදි, මාතා ච ඉත්‌ථම්‌භූතෙ පවත්‌තා විසය භාවෙන දෙවදත්‌තො ච තත්‌ථ විසයීභාවෙන, තෙසඤ්‌ච විසයවිසයීභාවලක්‌ඛණො සම්‌බන්‌ධො ඉත්‌ථම්‌පත්‌තිලක්‌ඛණාය කිරියාය ජාතො, සො මාතුසම්‌බන්‌ධො හොති කාරණවසෙන, සොචාතිනා ජොතීයතීති මාතු තෙනාභිනා යොගොති ආහ-‘ය්‌වාය’ච්‌චාදි, මාතුසම්‌බන්‌ධොඉති යොජනා, ඉත්‌ථම්‌පත්‌තියාති ඉත්‌ථම්‌පත්‌තිලක්‌ඛණාය කිරියාය කරණභූතාය, එවං මඤ්‌ඤතෙ ‘‘කිඤ්‌චාපි සො සම්‌බන්‌ධො දෙවදත්‌තෙනාප්‍යවිනාභාවීති තස්‌ස සොභිනා ජොතීයතෙ, තථාපි මාතුසම්‌බන්‌ධොභිනා ජොතීයතීති ‘මාතු තෙන යොගො’ති ච (වුච්‌චති)… සද්‌දසත්‌තියා තග්‌ගතායෙව දුතියාය උභයගතස්‌සාපි සම්‌බන්‌ධස්‌ස ජොතනතො’’ති රුක්‌ඛො රුක්‌ඛො තිට්‌ඨතීති සම්‌බන්‌ධො, ඨිතිම්‌පටිච්‌චාති ඨිතින්‌නිස්‌සාය එසං රුක්‌ඛානං යො ච සම්‌බන්‌ධොති යොජනා, රුක්‌ඛානන්‌ති ඉමිනා රුක්‌ඛා කිරියාය පරෙ සම්‌බන්‌ධිනොති ඤාපෙති, ඨිතිම්‌පටිච්‌චාති ඉමිනා පන තිට්‌ඨතිසද්‌දවචනීයා සාධ්‍යරූපා ඨිතිකිරියා රුක්‌ඛතො පරෙ සම්‌බන්‌ධීති, අචෙතනානං රුක්‌ඛානමපෙක්‌ඛාවිරහෙපි ලොකම්‌පතීතිවසෙන ‘පිපතීසා’දීනං විඤ්‌ඤායමානත්‌තා විඤ්‌ඤායමානඨානාපෙක්‌ඛණකිරියායසාධ්‍යසාධනලක්‌ඛණො සම්‌බන්‌ධො ජාතොති විඤ්‌ඤෙය්‍යං, සො ච රුක්‌ඛසම්‌බන්‌ධො-භිනා ජොතීයතීති ආහ-‘සො’තිආදි, ද්‌විබ්‌බචනෙනෙව ජොතනීයාති විච්‌ඡාත්‌ථෙ වුත්‌තිමත්‌තෙ සතීපි විභත්‌තියා [විච්‌ඡත්‌ථෙ වුත්‌කිමත්‌තෙත්‍යාදිවචනං විචාරෙරෙතබ්‌බංවිතත්‌තියා අබිසද්‌දස්‌සච විච්‌ඡත්‌ථෙ වුත්‌තියා අභාවා, ලක්‌ඛණිත්‌ථම්‌භූති හි පකතිවිසෙසනං] ජොතෙතුමසමත්‌ථත්‌තා විච්‌ඡාය ජොතනාය ද්‌විබ්‌බවචනං කත්‌තබ්‌බමෙවාති අධිප්‌පායො.
9. පති
උපාදියමානොති අබ්‌භුපගම්‌මමානො, යදි පන උපාදියමානො භාගො, අනුපාදියමානො කථන්‌ති ආහ-‘යො පනා’තිආදි, තගරකුට්‌ඨා ගන්‌ධබ්‌බවිසෙසා, මමාභජතීති මං ආභජති, මම කොට්‌ඨාසො හොතීති අධිප්‌පායො.
10. අනු
නතුලක්‌ඛණන්‌ති සච්‌චකිරියා වුට්‌ඨියා හෙතු හොති, න තු සඞ්‌කෙතොති අත්‌ථො, හෙතුත්‌තා ලක්‌ඛණත්‌තාභාවෙ සච්‌චකිරියාය කථං ලක්‌ඛණෙ දුතියාති හෙතුත්‌තෙපි ලක්‌ඛණත්‌තමස්‌ස සාධෙන්‌තො සාධම්‌මපයොගෙනාන්‌වයමාහ-‘යං සකිම්‌පි’ච්‌චාදි, එත්‌ථ හි ලක්‌ඛණං සච්‌ච කිරියාති පටිඤ්‌ඤා, [පක්‌ඛො (පොත්‌ථකෙ)] සකිම්‌පි නිමිත්‌තතාය කප්‌පනත්‌තාති හෙතු, යං සකිම්‌පි නිමිත්‌තතාය කප්‌පතෙ තම්‌පි ලක්‌ඛණං භවති, යථා’අපි භවං කමණ්‌ඩලුපාණිං සිස්‌සමද්‌දක්‌ඛී’ති සාධම්‌මපයොගෙනාන්‌වයො දට්‌ඨබ්‌බො, කප්‌පතෙති සමත්‌ථොති අත්‌ථො, කමණ්‌ඩලු පාණිම්‌හි අස්‌සෙති කමණ්‌ඩලුපාණී, අපීති පඤ්‌හෙ, කදාචි කෙනචි කමණ්‌ඩලුපාණීසිස්‌සො දිට්‌ඨො සො තමෙව දස්‌සනං ලක්‌ඛණං කත්‌වා පුච්‌ඡති ‘අපි’ත්‍යාදිනා, අථ යථා වුත්‌තෙන හෙතුනොපි ලක්‌ඛණත්‌තමත්‌තු තථාපි පරවිප්‌පටිසෙධෙන හෙතුම්‌හි තතියා කස්‌මා න සියාති චොදයමාහ ‘න න්‌වෙවම්‌පි’ච්‌චාදි, පුබ්‌බවිප්‌පටිසෙධෙනාති අපවාදපුබ්‌බවිප්‌පටිසෙධෙන, තථාහි ඡට්‌ඨියා පවාදො හොති හෙතුම්‌හි තතියාවිධි… සම්‌බන්‌ධඡට්‌ඨියා පත්‌තාය හෙතුතතියාවිධානතො උපපදවිභත්‌තිවිධිපි ඡට්‌ඨියාපවාදො… සම්‌බන්‌ධවිසෙසාභිබ්‍යත්‌තිහෙතුනොපපදෙන යොගෙ තස්‌මිංයෙව සම්‌බන්‌ධෙ විධානතො, තත්‌ථ හෙතුතතියාවකාසො ‘ධනෙන කුල’න්‌ති, උපපදවිභත්‌තියාවකාසො ‘රුක්‌ඛමනුවිජ්‌ජොතතෙ’ති, සච්‌චකිරියමනු පාවස්‌සීති තු හෙතුම්‌හි ලක්‌ඛණෙ-පවාදවිප්‌පටිසෙධෙ සති පුබ්‌බවිප්‌පටිසෙධෙන දුතියා භවති.
11. සහ
සහත්‌ථෙ-නුනො වත්‌තනෙ පබ්‌බතෙන යොගො කථන්‌ති ආහ‘පබ්‌බතෙනෙ’ච්‌චාදි.
12. හීනෙ
විසයභාවෙනාතිආදිනා හීනත්‌ථෙති විසයසත්‌තමිත්‌තමාහ, විජානනප්‌පකාරමාහ-‘හීනෙ’ච්‌චාදි, තෙනාති අනුනා, කථං තෙන යුත්‌තත්‌තං උක්‌කට්‌ඨස්‌සාති හීනුක්‌කට්‌ඨසම්‌බන්‌ධමුඛෙන විභාවෙන්‌තො’තත්‌ථා’තිආදිමාහ, තත්‌ථාති හීනෙච්‌චාදිනා වුත්‌තෙ තස්‌මිං, යතොති උක්‌කට්‌ඨසාරිපුත්‌තාදිකො, හීනොති පඤ්‌ඤවත්‌තාදි(තො නික්‌කට්‌ඨො, සො සාරිපුත්‌තාදිකො උක්‌කට්‌ඨො) හීනත්‌ථවිසයො ජායතෙ… තබ්‌බිසයෙ තස්‌ස උක්‌කට්‌ඨතා පත්‌තිතො, හීනුක්‌කට්‌ඨසම්‌බන්‌ධො පන අතිසායනාදිකාය කායචි කිරියාය කතොති දට්‌ඨබ්‌බං.
14. සත්‌ත
කින්‌තං ආධික්‍යමිච්‌චාහ- ‘අධිකාධිකීසම්‌බන්‌ධො’ති, අධිකො අස්‌ස අත්‌ථීති අධිකී=ඛාරී, අථාධිකීවිනිමුත්‌තෙ අධිකාධිකිසම්‌බන්‌ධො කථමවසීයතෙ නහ්‍යත්‍රාධිකී කොචි සූයතිච්‌චාහ-‘නවිනෙ’ච්‌චාදි, ඉති සද්‌දො හෙතුම්‌හි යථාවුත්‌තසම්‌බන්‌ධසාධනො, තදොපසද්‌දෙනයොගොති තදා උපසද්‌දෙනාධිකිනොයොගොති අත්‌ථො. ද්‌විට්‌ඨත්‌තා සම්‌බන්‌ධස්‌ස අධිකස්‌සාප්‍යුපසද්‌දෙන යොගා තතොපි කස්‌මා න සත්‌තමීත්‍යාහ-‘අධිකම්‌හාත්‌වි’ච්‌චාදි, යථා එකායෙව විභත්‌තියා උභයගතස්‌සාපි සම්‌බන්‌ධස්‌ස ජොතිතත්‌තා විජ්‌ජුසඞ්‌ඛාතලක්‌ඛියා සත්‌තම්‍යභාවො, එවමිධා පීති පුබ්‌බෙ වුත්‌තසමාධිමතිදිසන්‌තො ආහ-‘ලක්‌ඛිතා විය සත්‌තම්‍ය භාවො’ති, ‘‘මාණිකා චතුරොදොණා, ඛාරිත්‌ථී චතුමාණිකා’’.
15. සාමි
කින්‌තං සාමිත්‌තමිච්‌චාහ-‘සස්‌සාමිසම්‌බන්‌ධො’ති, කාය කිරියාය ජනිතොති ආහ-‘පරිපාලනාදිකිරියාය ජනිතො’ති, තඤ්‌චාති සාමිත්‌තාපෙක්‌ඛො නපුංසකනිද්‌දෙසො, සම්‌බන්‌ධස්‌සානෙකවිධත්‌තා ආහ‘සබ්‌බත්‌ථ සම්‌බන්‌ධෙ’ති, ආඛ්‍යායතෙතීමස්‌ස අත්‌ථො විධීයතෙ ඤාපීයතෙති, දිට්‌ඨන්‌තො-පනීතොත්‌ථො සුඛෙන පටිපත්‌තුං සක්‌කාති පසිද්‌ධමනුවදියමානමප්‌පසිද්‌ධඤ්‌ච විධීයමානං දිට්‌ඨන්‌තමාහ-‘යථා යො කුණ්‌ඩලී සො දෙවදත්‌තො’ති, කුණ්‌ඩලිත්‌තම්‌පසිද්‌ධං, දෙවදත්‌තත්‌තමප්‌පසිද්‌ධමිච්‌චාහ-‘කුණ්‌ඩලිත්‌තානුවාදෙනෙ’ච්‌චාදි. යථෙවොභයාධිට්‌ඨානත්‌තෙප්‍යුපසජ්‌ජනතොව ඡට්‌ඨී ‘රඤ්‌ඤො පුරිසො’ති, න විසෙස්‌සතො ‘පුරිසස්‌ස රාජා’ති, තථා සම්‌බන්‌ධාභිබ්‍යඤ්‌ජනකෙනාධිනා යොගෙපි විසෙසනතොව භවති, නාඤ්‌ඤතොති ආහ-‘තත්‌ථා’තිආදි. බ්‍යතිරෙකමාපාදීයතීති කාරකඡක්‌කතො බ්‍යතිරිත්‌තත්‌තා සම්‌බන්‌ධො බ්‍යතිරෙකො තං ආපාදීයති පාපීයතීති අත්‌ථො, උභයතොති සංතො සාමිතො ච, අධිබ්‍රහ්‌මදත්‌තෙ පඤ්‌චාලාති බ්‍රහ්‌මදත්‌තස්‌ස පඤ්‌චාලා සන්‌තකා [සාමිනො (පොත්‌ථකෙ)] ති අත්‌ථො, සන්‌තකා [සාමිනො (පොත්‌ථකෙ)] හි පඤ්‌චාලා, න සාමි [නසං (පොත්‌ථකෙ)], අධිපඤ්‌චාලෙසු බ්‍රහ්‌මදත්‌තොති පඤ්‌චාලානං බ්‍රහ්‌මදත්‌තො සාමීත්‍යත්‌ථො.
16. කත්‌තු
කිං ලක්‌ඛණො-යං කත්‌තාඉච්‌චාහ-‘කත්‌තරි’ච්‌චාදි, ගච්‌ඡති දෙවදත්‌තොච්‌චාදො කත්‌තරි පතිට්‌ඨිතං, පචත්‍යොදනං දෙවදත්‌තොච්‌චාදො කම්‌මෙ පතිට්‌ඨිතං කිරියං කරොතීති සම්‌බන්‌ධො, කරොතීති ච ඉමිනා අන්‌වත්‌ථ බ්‍යපදෙසොව සිද්‌ධො-යං කත්‌තු වොහාරොති ඤාපෙති, කෙනචි පයුජ්‌ජමානොපි සකෙ කම්‌මෙ සයමෙව පධානත්‌තමනුභවතීති‘පයුත්‌තො වා පධානභාවෙනා’ති වුත්‌තං හොති චෙත්‌ථ-
පධානතාය යො කත්‌තු, කම්‌මට්‌ඨං කුරුතෙ ක්‍රියං;
සා කත්‌තා නාමප්‌පයුත්‌තො, පයුත්‌තො වාත්‍යයං ද්‌විධාති.
තත්‌ථ පුරිසෙන කතන්‌ති අප්‌පයුත්‌තො, පුරිසෙන කරොති දෙවදත්‌තොති පයුත්‌තො, නනු කිරියා-යමබ්‍යවධානෙන කරණාධිකරණෙ හෙව සාධ්‍යතෙ කත්‌තාරා තු දූරට්‌ඨෙන, තථාසති කථමනෙකසාධනසාධනීයං කිරියං කත්‌තාව කරොති මුඛ්‍යභාවෙනාපරෙත්‌වමුඛ්‍යභාවෙනාති වුච්‌චතෙ-
කත්‌තුතොඤ්‌ඤෙසමුබ්‌භූත්‍යා, විවිත්‌තාලොචනාදිනා [වවිවෙකෙච දස්‌සනාති වාක්‍යපදීයෙ, පවිවෙකෙච කාරකන්‌ථරාමභාවෙදිස්‌සභෙ කත්‌තරික්‍රියා අත්‌ථි භවති විජ්‌ජතිච්‌චාදො තිතටීකා, තතියපාථානංපාත 100, නංපාත 243];
දූරාදප්‍යුපකාරිත්‌තෙ, කත්‌තු වාත්‌තප්‌පධානතා.
අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො ‘‘කත්‌තුනො සකාසා අඤ්‌ඤෙසං කරණාදීනං උබ්‌භූත්‍යා සම්‌භවෙනච, තථාහි පසිද්‌ධකරණසභාවොපි ඵරසු කත්‌තායත්‌තවුත්‌තිතායාධිකරණම්‌භ වති‘ඵරසුම්‌හි ඨපෙත්‌වා ඡින්‌දතී’ති, විවිත්‌තස්‌ස කරණාදීහි පුථබ්‌භූතස්‌ස, කත්‌තුනො කිරියාය ආලොචනෙන දස්‌සනෙන ච ‘දෙවදත්‌තො අත්‌ථි භවති විජ්‌ජතී’ති [වුථබ්‌භූතස්‌සානෙන ආලොචනෙන දස්‌සනෙනච කත්‌තුනොදෙවදත්‌තෙනදෙවදත්‌තං භවති විජ්‌ජතීති (පොත්‌ථකෙ)], ආදිසද්‌දෙන කරණාදිනො (තදධීන) පවත්‌තිආදීනං ගහණං, ඉමිනා කාරණෙන දූරතො උපකාරිත්‌තෙපි කත්‌තුයෙව සප්‌පධානතා සියා’’ති, පුනපි-
ථාල්‍යාදීනන්‌තු කත්‌තුත්‌තං, හොතෙවාචෙතනානපි;
යතො සද්‌දස්‌ස වුත්‍යත්‌ථෙ, මිච්‌ඡාත්‍යාසෙන-නාදිනා.
අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො ‘‘අචෙතනානම්‌පි ථාලීඅසිආදීනං කත්‌තුත්‌තම්‌භවති යථාවණ්‌ණිතසප්‌පධානත්‌තනිමිත්‌තාභාවෙපි, කස්‌මාති චෙ යතො කාරණා අත්‌ථෙ අත්‌තනො අභිධෙය්‍යෙසද්‌දස්‌ස වුත්‌ති පටිපත්‌ති අනාදිනා මිච්‌ඡාභ්‍යාසෙනභවති තස්‌මා ථාල්‍යාදීනන්‌තිආදි පකතං, කිං වුත්‌තං හොති ‘‘අඤ්‌ඤථා සද්‌දත්‌ථො, අඤ්‌ඤථා සභාවත්‌ථො, න හි සද්‌දො බාහ්‍යෙ වත්‌ථුම්‌හි බ්‍යාපාරමාපජ්‌ජති, තථාහි–
අඤ්‌ඤථෙ වාග්‌ගි සංසග්‌ගා, දාහං දඩ්‌ඪොති මඤ්‌ඤති;
අඤ්‌ඤථා දාහසද්‌දෙන, දාහත්‌ථො සම්‌පතීයතෙ.
බාහ්‍යපදත්‌ථස්‌ස සභාවො විය හුත්‌වා මිච්‌ඡාභ්‍යාසෙන අනාදිනා පන පවත්‌තෙන බාහ්‍යෙ වත්‌ථූනි අවිජ්‌ජමානෙන කරණභූතෙන ථාල්‍යාදීනං කත්‌තුත්‌තං හොතී’’ති. අථ ච පන–
කත්‌තුධම්‌මෙහි වුත්‌තෙහි, කත්‌තා සද්‌දාව ඤායතෙ.
එකස්‌සාමුඛ්‍යවත්‌ථාහි, භෙදෙන පරිකප්‌පනෙ;
කම්‌මත්‌තං කරණත්‌තඤ්‌ච, කත්‌තුත්‌තං චොපජායතෙ.
වුත්‌තෙහීති ‘කත්‌තුතොඤ්‌ඤෙසමුබ්‌භූත්‍යා’ච්‌චාදිනා, සද්‌දාවාති සද්‌දෙ තෙධම්‌මා හොන්‌තු වා මා වා කත්‌තුසම්‌බන්‌ධියථාවුත්‌තධම්‌මවචනිච්‌ඡාය සද්‌දතොව කත්‌තා පතීයතෙ, නියමෙන න වත්‌ථුතොති අත්‌ථො, අමුඛ්‍යා වත්‌ථාහීති බුද්‌ධියා තදාකාරතාය පරිණාමාවත්‌ථාහි, හන්‌ත්‍යත්‌ත නාවත්‌තානන්‌ති එකස්‌සෙවාත්‌තනො කම්‌මත්‌තාදි ජායතෙ, අතොයෙවාච්‌චන්‌තමසන්‌තොපි අඞ්‌කුරො ජනනකිරියාය කත්‌තා භවති ‘අඞ්‌කුරො ජායතෙ’ති, වුත්‌තං හි–
පුරාසඤ්‌ජනිතො [පුරාසඤ්‌ජාතිතො] භාවා, බුද්‌ධයවත්‌ථානි බන්‌ධනො;
අවසිට්‌ඨො සතාඤ්‌ඤෙන, කත්‌තා භවති ජාතියාඉති.
සතා අඤ්‌ඤෙන දෙවදත්‌තාදිනා.
කින්‌තං කරණං නාමාති ආහ-‘යො පනා’තිආදි, යොති යො පදත්‌ථො, ඉමිනා ඉදං දීපෙති ‘‘කරණබ්‍යපදෙසාය සුත්‌තන්‌තරාභාවෙපි කරොත්‍යනෙනෙති කරණන්‌ත්‍යන්‌වත්‌ථතො පසිද්‌ධො-යං කරණවොහාරො’’ති, අත්‍රෙදං පටිභානං–
යං වත්‌තුමිච්‌ඡිතං කත්‌තු, ක්‍රියායච්‌චන්‌තසාධනං;
කරණන්‌තං ද්‌විධා හොති, බාහ්‍යබ්‌භන්‌තරභෙදතොති.
තත්‌ථ යංවත්‌තුමිච්‌ඡිතංත්‍යාදිනා ඉදං දස්‌සෙති-‘‘න වත්‌ථුතො කිඤ්‌චි කරණං නාම අත්‌ථි, වචනිච්‌ඡාවසෙන පන පසිද්‌ධකරණානම්‌පි ඵරසුආදීනං ‘ඵරසු ඡින්‌දති, ඵරසුම්‌හි ඡින්‌දතී’ති කත්‌තුඅධිකරණත්‌තස්‌සපි, පසිද්‌ධාධිකරණානම්‌පි තදනුත්‌තාදිවිසෙසසම්‌භවෙ ථාල්‍යා පචතී’ති කරණත්‌තස්‌සපි දස්‌සනතො වචනිච්‌ඡාතොයෙව කරණං කාරකං විඤ්‌ඤෙය්‍ය’’න්‌ති, තඤ්‌ච දුවිධන්‌ති ආහ-‘ද්‌විධා හොතී’තිආදි, තත්‌ථ අසිනා ඡින්‌දතීති බාහ්‍යං, චක්‌ඛුනා පස්‌සතීත්‍යබ්‌භන්‌තරං. කිරියානිමිත්‌තත්‌තා කාරකන්‌ති ඉමිනා කාරකසද්‌දස්‌ස නිමිත්‌තපරියායත්‌තමාහ. පකති යාභිරූපොච්‌චාදො කිරියායාවිජ්‌ජමානත්‌තා සම්‌බන්‌ධමත්‌තං විඤ්‌ඤායතීති සම්‌බන්‌ධලක්‌ඛණා ඡට්‌ඨී සියා, සමෙන ධාවතීත්‍යාදො තු කිරියාය විජ්‌ජමානත්‌තෙපි කම්‌මත්‌තං වත්‌තුමිච්‌ඡිතන්‌ති දුතියා සියා, සමං ධාවති විසමං ධාවතීත්‍යත්‌ථො, තථා ද්‌විදොණෙනාති ද්‌වෙදොණෙ කිණාතීත්‍යත්‌ථො, පඤ්‌චකෙනාති පඤ්‌ච පරිමාණස්‌ස පඤ්‌චකො පඤ්‌චකං වග්‌ගං කත්‌වා පසවො කිණාති පඤ්‌චපඤ්‌ච කත්‌වා කිණාතීත්‍යත්‌ථොති වාත්‌තිකකාරෙන ‘තතියා විධානායොපසඞ්‌ඛ්‍යානං’කතං, තං දස්‌සෙතුමාහ- ‘පකතිආදීහී’තිආදි, යත්‌ථෙසංකරණභාවොති යස්‌සං කිරියායමෙ සම්‌පකත්‍යාදීනං කරණත්‌තං, තං කිරියං කථයතීති සම්‌බන්‌ධො, සබ්‌බස්‌සෙව පදත්‌ථස්‌ස සත්‌තාබ්‍යභිචාරතො ආහ-‘භූ’ඉච්‌චාදි, පකතියාභිරූපොති සභාවෙනායමභිරූපො භවති, න තු වත්‌ථාලඞ්‌කාරාදිනෙත්‍යත්‌ථො, කරොතිස්‌ස ගම්‌මමානත්‌තෙ පන පකතියාභිරූපො කතොතිආදි, තදා කත්‌තරියෙව තතියා, යං යස්‌මා අඤ්‌ඤගොත්‌තො ගොතමො න හොති අතොච ගොතමො භවතීති සම්‌බන්‌ධො, නනුච ද්‌විදොණ පඤ්‌චකා කයම්‌පටිච්‌ච කම්‌මභූතා හොන්‌ති ද්‌විදොණාදිනා කෙයත්‌තා තතො කිමුච්‌චතෙ‘කයම්‌පටිච්‌ච ද්‌විදොණපඤ්‌චකා කරණානි භවන්‌තී’ත්‍යා සඞ්‌කීයාහ-‘තථාහි’ච්‌චාදි, ඉදං වුත්‌තං හොති-‘‘ද්‌විදොණාදිසද්‌දෙන හි න ගය්‌හුපගං වත්‌ථුමුච්‌චති, තෙහි පන ද්‌විදොණාද්‍යත්‌ථං මූලං තාදත්‌ථියා භිහිතන්‌ති න වුත්‌තදොසාවසරො’’ති.
17. සහ
යථාක්‌කමමාගමනකිරියාය ථූලත්‌තගුණෙන ගොමන්‌තදබ්‌බෙන ච සම්‌බන්‌ධං දස්‌සෙතුං ‘තං යථෙ’ච්‌චාදිමාහ, උදාහරණමත්‌තං දස්‌සෙන්‌තොපි ඉමිනා අධිප්‌පායෙනාපි දස්‌සෙතීති වුත්‌තං ‘සබ්‌බත්‌ථෙව වා’තිආදි, පුත්‌තෙන සහාගතොතිආදීසු ආගමනාදිකිරියම්‌පටිච්‌ච ද්‌වෙ කත්‌තාරො පධානාප්‌පධානවසෙන, තෙසු පධානෙ කාරියසම්‌පච්‌චයඤායෙන වා බහුලංවචනෙන වා පධානෙ කත්‌තරි පච්‌චයො, ඉතරෙ’කත්‌තරි තතියා’ත්‍යෙව තතියා සිද්‌ධා, තතො-යං වචනාරම්‌භො-නත්‌ථකොති මඤ්‌ඤමානොචො දෙති ‘නන්‌වි’ච්‌චාදිනා, ත්‌තෙනාභිධීයතෙ පිතෙති පධානකත්‌තා, තුල්‍යොපි කිරියාසම්‌බන්‌ධෙ පිතාපුත්‌තානං පිතාත්‍ර පධානං සද්‌දචොදිතත්‌තා, පුත්‌තො-ප්‌පධානමසද්‌දචොදිතත්‌තා , සද්‌දබ්‍යාපාරාපෙක්‌ඛාය හි පධානාප්‌පධානාය වවත්‌ථානං, පිතුරෙවාත්‍රාගතාදිසද්‌දසාමානාධිකරණ්‍යා ආගමනකිරියා සම්‌බන්‌ධො සද්‌දෙනොච්‌චතෙ, නෙතරස්‌ස සද්‌දසත්‌තිසභාවතො, තථා විධා හි සද්‌දස්‌ස සත්‌ති යතො පිතුරෙවාත්‍ර කිරියා සම්‌බන්‌ධං සක්‌කොති පටිපාදෙතුං, න පුත්‌තස්‌ස, එවඤ්‌චාගතොච්‌චාදො එකවචනමුපජ්‌ජතෙ, අඤ්‌ඤථා හි බහුවචනං සියා, ‘පිතා පුත්‌තා ආගතා’ති. (යදි) වුත්‌තනයෙන තතියා සිද්‌ධා ‘සිද්‌ධෙ සත්‍යාරම්‌භො නියමාය වා විකප්‌පාය වා’ න චෙත්‌ථ නියමො, නාපි විකප්‌පො, තතො කිමනෙන යොගෙනා ත්‍යාසයෙනාහ-‘අප්‌පධානෙයෙව’ච්‌චාදි. නයිදමෙවමිච්‌චාදි පරිහාරො. සහභාවමත්‌තං වත්‌තුමිට්‌ඨං වාති යොජනා, සාමත්‌ථියාති භෙදාධිට්‌ඨානත්‌තා සහත්‌ථයොගස්‌ස පුත්‌තස්‌සාපි කිරියාභිසම්‌බන්‌ධො විඤ්‌ඤායති කථමඤ්‌ඤථා සහත්‌ථයොගො සියාති ඉමිනා අත්‌ථ බලෙන. අත්‌ථග්‌ගහණන්‌ති සුත්‌තෙ ‘‘සහත්‌ථෙනෙ’’ති අත්‌ථග්‌ගහණං. පරියායත්‌ථන්‌ති පරිතො අයන්‌ති අවගච්‌ඡන්‌ති අත්‌ථමනෙනෙති පරියායො අත්‌ථො පයොජනං යස්‌සාති විග්‌ගහො, එත්‌ථ ච පරියායත්‌ථමෙවාති නාවධාරණං, අතොයෙව විනාපි සහසද්‌දප්‌පයොගං තප්‌පරියායප්‌පයොගං වා සහත්‌ථෙන යොගෙ විධානතො අසත්‍යපි සහාදිසද්‌දප්‌පයොගෙ යත්‌ථ තදත්‌ථො ගම්‍යතෙ තත්‌ථාපි භවත්‍යෙව තතියා… ගම්‍යමානෙන සහත්‌ථෙන යොගා, යථා‘‘ස්‍යාදි ස්‍යානෙ’’ති. (3-1) සහ පරියායෙනාති සහසද්‌දස්‌ස පරියායතො. විසෙසානුපාදානතොති ‘‘සහයුත්‌තෙ-ප්‌පධානෙ’’ති (2-3-19) පාණිනීය සුත්‌තෙ විය අප්‌පධානෙති විසෙසස්‌සානුපාදානතො.
18. ලක්‌ඛණෙ
ලක්‌ඛීයත්‍යනෙනාති ලක්‌ඛණං සඞ්‌කෙතො, කින්‌තං කමණ්‌ඩලුප්‌පභුති, අත්‌ථෙ කාරියස්‌සාසම්‌භවා තංවාචීහි විභත්‌තීති මඤ්‌ඤමානෙන යංවිවරණං කතං ‘ලක්‌ඛණෙ වත්‌තමානතො’ති, තමුල්‌ලඞ්‌ගියාත්‌ථං වදති ‘යො අත්‌ථො’ඉච්‌චාදි, වත්‌තමානතොති විඤ්‌ඤායති… නාමස්‌මා පච්‌චයවිධානප්‌ප සඞ්‌ගතො, උපාත්‌තොති ගහිතො. කඤ්‌චිප්‌පණරමාපන්‌නස්‌ස ලක්‌ඛණෙ තතියා යථා සියා ‘රුක්‌ඛම්‌පති විජ්‌ජොතන’මිච්‌චත්‍ර ලක්‌ඛණමත්‌තෙ මා භවීති පාණිනීයෙහි ‘‘ඉත්‌ථම්‌භූතලක්‌ඛණෙ’’ති (2-3-21) ඉත්‌ථම්‌භූතග්‌ගහණං කතං, තම්‌මනසි නිධාය චොදයමාහ–‘නන්‌වි’ච්‌චාදි, ඉත්‌ථම්‌භූතස්‌ස ලක්‌ඛණන්‌ති ඡට්‌ඨීසමාසො, ආපන්‌නස්‌සාති භූතස්‌ස, සාමඤ්‌ඤස්‌ස භෙදකො විසෙසො පකාරො වුච්‌චතෙ, තථාහි ‘තිදණ්‌ඩකෙන පරිබ්‌බාජකමද්‌දක්‌ඛී’ති මනුස්‌සත්‌තසාමඤ්‌ඤස්‌ස පරිබ්‌බාජකත්‌තම්‌පකාරො, තම්‌පරිබ්‌බාජකො පත්‌තො, තස්‌ස තිදණ්‌ඩකං ලක්‌ඛණං. උපලක්‌ඛණත්‌තෙති ඉමිනා ඉත්‌ථම්‌භූතස්‌ස ලක්‌ඛණත්‌තාභාවමාහ, උපලක්‌ඛණන්‌ති සඞ්‌කෙතො. නයිදමත්‌ථිච්‌චාදි පරිහාරො, රුක්‌ඛම්‌පති විජ්‌ජොතනන්‌ති එත්‌ථ කස්‌සචි ඉත්‌ථම්‌භූතස්‌සාභාවා ඉත්‌ථම්‌භූතග්‌ගහණෙ පයොජනං න දිස්‌සති තන්‌නිවත්‌තනතො, රුක්‌ඛම්‌පති විජ්‌ජොතතෙති එත්‌ථතු ඉත්‌ථම්‌භූතස්‌ස විජ්‌ජුසඞ්‌ඛාතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස සබ්‌භාවා තතියාප්‌පත්‌තියං තංනිවත්‌තියා යථාවුත්‌තං ඤායමන්‌තරෙන නාඤ්‌ඤං කිඤ්‌චි පටිසරණමත්‌ථීති සඤ්‌ඤාපයමාහ-‘අවස්‌ස’මිච්‌චාදි, අඤ්‌ඤථාති එවමනබ්‌භුපගම්‌ම ‘ඉත්‌ථම්‌භූතලක්‌ඛණෙ’ති වචනෙ කරීයමානෙ සති, ඉත්‌ථම්‌භූතවාදිනො උත්‌තරමාසඞ්‌කියාහ-‘නචා’තිආදි, වත්‌තුන්‌ති වචනසෙසො, චො-වධාරණෙ, නෙව සක්‌කාති වුත්‌තං හොති, දුතියාවිධානසාමත්‌ථියාති ‘‘පතිපරීහි භාගෙ චා’’ති (2-9) කස්‌මා න සක්‌කාති ආහ-‘අත්‌ථි’ච්‌චාදි, අසති හි පයොජනෙ සාමත්‌ථියන්‌ති භාවො. අථ කමණ්‌ඩලු පාණිම්‌හි අස්‌සාති ආදො තතියා කස්‌මා න සියා ත්‍යාහ-‘කමණ්‌ඩලු’ඉච්‌චාදි, කමණ්‌ඩලුස්‌ස සෙතස්‌ස ච උපලක්‌ඛණ භාවෙනානුපාදානතොති සම්‌බන්‌ධො, ඉමිනා උපාදාතුනො සවචසි සතන්‌තතමාහ, විසිට්‌ඨාවයවාධෙය්‍යෙනාති පාණි කමණ්‌ඩලුනා විසිට්‌ඨොවයවො, තස්‌සාධෙය්‍යො කමණ්‌ඩලු තෙනාති අත්‌ථො. යෙනාඞ්‌ගෙන විකතෙන අඞ්‌ගිනො විකාරො ලක්‌ඛීයතෙ තතො තතියා යථාසියාති පරෙහි ‘‘යෙනාඞ්‌ගවිකාරො’’ති (2-3-20) ආරද්‌ධං, තදාහ-‘යෙනෙ’ච්‌චාදි, තත්‌ථ යසද්‌දෙන විකතාවයවො හෙතුත්‌තෙන නිද්‌දිට්‌ඨො අඞ්‌ගසද්‌දො ච සමුදායවචනො උපාත්‌තො තෙනාහ-‘යෙනෙච්‌චාදි, නනුච කාණාදීනං නියතගුණීනමභිධායිත්‌තා අක්‌ඛිසද්‌දස්‌ස පයොගො න යුත්‌තො බ්‍යාවත්‌තියාභාවාති, නෙස දොසො, ලොකියො-යං සද්‌දස්‌ස වොහාරො, ලොකස්‌ස ච සද්‌දප්‌පයොගෙ ගුරුලඝුම්‌පත්‍යදයො නත්‌ථි, තථාහි ලොකෙන ‘සීසපාති’පි වුච්‌චතෙ, රුක්‌ඛො සීසපාතිපි, යස්‌ස තු තත්‌ථාදරො, සො-ක්‌ඛිසද්‌දං පයුජ්‌ජතෙව, අථවා සාමඤ්‌ඤුපක්‌කමෙ විසෙසො පයොගමරහති, අක්‌ඛි(නාති) හි වුත්‌තෙ සන්‌දෙහො සියා ‘කිමස්‌ස වත්‌තුමිච්‌ඡිත’න්‌ති තතො කාණොති වුච්‌චතෙ, නාක්‌ඛිනා නිරූපයති සොභනොති, කිඤ්‌චරහි කාණොති, අක්‌ඛිකාණමස්‌සෙත්‍යාදො කස්‌මා න සියාති ආසඞ්‌කිය‘කමණ්‌ඩලු පාණිම්‌හි අස්‌සා’ත්‍යත්‍ර යො වුත්‌තො පරිහාරො, ත මෙත්‌ථොපදිසන්‌තො ආහ-‘හෙට්‌ඨා විය අප්‌පසඞ්‌ගො’ති.
19. හෙතු
කිස්‌මිඤ්‌චි ඵලෙ දිට්‌ඨසාමත්‌ථියෙත්‌ථෙ හෙතු නිරුළ්‌හො. එකත්‍ර හි දිට්‌ඨසාමත්‌ථියොත්‌ථො තංයොග්‌ගතාය කාරිය (ම)කරොන්‌තොපි හෙතු වුච්‌චතෙ සති සහ කාරින්‍යසති ච විධුරප්‌පච්‌චයො පපා(ත) තො, තෙන කාරියස්‌ස බ්‍යභිචාරො, තෙනෙවාහ- ‘අනිප්‌ඵාදයන්‌තොපී’ති, කාරණෙ තතියායාභාවෙ කාරණමාහ- ‘තක්‌කිරියායොග්‌ගතාමත්‌තෙ’ච්‌චාදි.
21. ගුණෙ
උපාධි විසෙසනං, පරාඞ්‌ගභූතෙති පරස්‌ස බන්‌ධත්‌තා(දිනො) විධානා යාඞ්‌ගභූතෙ ජළත්‌තාදිහෙතුම්‌හීති අත්‌ථො, ඉමිනා ගුණසද්‌දො යමප්‌පධානවචනොති වදති, යඤ්‌චාප්‌පධානං තම්‌පරාඞ්‌ගභූතන්‌ති ගුණෙතීමස්‌ස ‘පරාඞ්‌ගභූතෙ’ති අත්‌ථමාහ, යඤ්‌හි පරත්‌ථමුපාදීයතෙ තදප්‌පධානමනු වාදරූපෙනොපාදීයමානත්‌තා, යථා ‘ජළත්‌තා බද්‌ධො, රුක්‌ඛො යං සීස පත්‌තා, අග්‌ගි එත්‌ථ ධුමත්‌තෙ’ච්‌චාදි, තෙනෙවාහ-‘පරත්‌ථරූපාපන්‌න’න්‌ති, වාවිධානන්‌ති ‘‘විභාසා ගුණෙ-ථියං’’න්‌ති (2-3-25) එවං විධානං, ඉත්‌ථියන්‌තිආදිනා පඤ්‌චමීරූපස්‌සපි අභිමතභාවං දස්‌සෙති, තෙනෙවාහ-‘උභයත්‌ථා’තිආදි, නනු ‘තො පඤ්‌චම්‍යා’’ති (4-95) සුත්‌තෙන තද්‌ධිතපච්‌චයන්‌තස්‌ස කථං පඤ්‌චම්‍යන්‌තතා ත්‍යාසඞ්‌කියාහ-‘පඤ්‌චමිනිද්‌දෙසෙ’ ඉච්‌චාදි, ඉමිනා සුත්‌තෙන පඤ්‌චමියා විනාති යොජනා, වා පඤ්‌චමියා විධානතො තතියාරූපෙනපි භවිතබ්‌බන්‌ති චොදනමනසි නිධාය පඤ්‌චම්‍යු දාහරණෙයෙව කාරණං තතියොදාහරණස්‌ස ච පඨමොදාහරණානුසාරෙනානු මන්‌තබ්‌බතඤ්‌චදස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘පඤ්‌චම්‍යායෙවි’ච්‌චාදි, අභාවෙන සඞ්‌ඛාරනිරොධෙනාති තතියන්‌තරූපානි.
22. ඡට්‌ඨී
සම්‌බන්‌ධවචනිච්‌ඡායෙවෙත්‌ථ ඡට්‌ඨී සිද්‌ධාති ආසඞ්‌කියාහ-‘හෙතුම්‌හි’ච්‌චාදි, හෙතුමාහ-‘තං යොග්‌ගතා’ ඉච්‌චාදි, සද්‌දසත්‌තිසාමත්‌ථියාති සද්‌දසත්‌තිසඞ්‌ඛාතාය සාමත්‌ථියා, තමෙව ඵුටයති ‘යත්‌ථ’ඉච්‌චාදිනා, හෙත්‌වත්‌ථවාචකෙහි අන්‌තරෙනාති සම්‌බන්‌ධො, සමානාධිකරණෙහීති හෙත්‌වත්‌ථසමානාධිකරණෙහි උදරාදීහි, තජ්‌ජොතනායාති හෙත්‌වත්‌ථජොතනායාලන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, බ්‍යතිරෙකෙන තු හෙත්‌වත්‌ථතො තප්‌පවත්‌තිමාහ-‘යත්‌ථ පනි’ච්‌චාදි, හෙත්‌වත්‌ථෙහිපිච්‌චාදිනා සාමත්‌ථියමුපදස්‌සිතං ‘වසෙ ධම්‌මස්‌ස හෙතුනො’ති තත්‌ථොදාහරණං.
23. සබ්‌බා
නාමභූතෙහීති සබ්‌බාදීසු කෙචි කෙසඤ්‌චි යදි නාමානි සියුං තෙහි, අප්‌පධානභූතෙහීති පියසබ්‌බාදීහි, කිම්‌පයොජනන්‌තිආදො පයොජනසද්‌දො ‘‘පයොජනං කාරියහෙතූසු’’ති නිඝණ්‌ඩුතො හෙතුවචනො.
24. චතු
යස්‌ස සචෙතනායාචෙතනාය වා කස්‌සචි, පූජානුග්‌ගහකාමත්‌ත මන්‌තරෙන සම්‌මාපදානං න සම්‌භවතීති ආහ-‘පූජා’ ඉච්‌චාදි, තෙනාති යථාවුත්‌තෙනත්‌ථෙන, චාගඞ්‌ගන්‌ති දදාතිනො දානකිරියාය කම්‌මෙන සම්‌බජ්‌ඣමානඤ්‌චාගකාරණං, ඉදානි සම්‌පදානලක්‌ඛණං සප්‌පභෙදමාවිකාතුකාමො ආහ-‘තදිද’මිච්‌චාදි, නනිරාකරොතීත්‍ය නිරාකරණං, ආරාධයතීත්‍යාරාධනං, අබ්‌භනුජානාතීත්‍යබ්‌භනුඤ්‌ඤං, තෙසං වසෙන, ඉධ සම්‌පදානන්‌තිධා වුත්‌තං කථිතං, කෙතෙති ආහ-‘රුක්‌ඛයාචකභික්‌ඛවො’ති, රුක්‌ඛාදිකං තං සම්‌පදානං විභාගෙන දස්‌සෙතුමාහ-‘තත්‌ථ හි’ච්‌චාදි, අජ්‌ඣෙසනෙනාරාධනෙන සම්‌පදානං භවතීති සම්‌බන්‌ධො, අනුමතියා අබ්‌භනුජානෙන, විජ්‌ජමානෙප්‍යනිරාකරණෙ භික්‌ඛුනො-ධිකමනුමතන්‌ත්‍යධිප්‌පායෙනාහ-‘සො’ ඉච්‌චාදි.
25. තාද
පයොජනපරියායෙ අත්‌ථසද්‌දෙ සති ඉදන්‌ති පයොජනං පරාමට්‌ඨුං සක්‌කාති ‘තස්‌සෙද’න්‌තිආදි වුත්‌තං, තසද්‌දෙනෙත්‌ථ විකතියාතිසම්‌බන්‌ධො, අත්‌ථසද්‌දෙන තු පකතියා, අත්‌ථ කථනමෙතන්‌ති ඉමිනා වචනිච්‌ඡාය මෙතිස්‌සං නත්‌ථි සමාසොති දීපෙති, විග්‌ගහෙ වාස්‌මිමිමස්‌මායෙව නිපාතනා සමාසො දට්‌ඨබ්‌බො,සො විකතිසඞ්‌ඛාතො අත්‌ථො, පකතිත්‌වඤ්‌ඤපදත්‌ථෙනාක්‌ඛිපීයතෙ, තතො තදත්‌ථසද්‌දතො, කොයං තදත්‌ථ භාවො ච්‌චාහ-‘තදත්‌ථභාවො නාමා’තිආදි, නිමිත්‌තං යූපාදිවිකති, නිමිත්‌තීදාරුආදිපකති තසද්‌දෙනාත්‌ථසද්‌දෙන ච ගහිතා, තෙසං සම්‌බන්‌ධො තදත්‌ථසද්‌දස්‌ස පවත්‌තිනිමිත්‌තං තදත්‌ථභාවො නාමාති අත්‌ථො, හෙතු හෙතුමන්‌තභාවලක්‌ඛණො සම්‌බන්‌ධො නාමාති වුත්‌තං හොති, පධානාවච්‌ඡෙදගුණස්‌මාති විධීයමානත්‌තෙන පධානස්‌ස පුරිසස්‌ස ආච්‌ඡෙදකා විසෙසකා ගුණා, යඤ්‌හි විධීයතෙ ඤාපීයතෙ තම්‌පධාන, මිතරමප්‌පධානමනුවජ්‌ජමානත්‌තා, යදා උපාදීයතෙති වත්‌වා උපාදීයමානප්‌පකාරං දිට්‌ඨන්‌තෙන ඵුටයිතුමාහ-‘යථා’ඉච්‌චාදි, යූපො නිමිත්‌තං යස්‌ස දාරුනො තං තථා වුත්‌තං නාඤ්‌ඤනිමිත්‌තන්‌ති යදා නිමිත්‍යවච්‌ඡෙදකත්‌තෙනුපාදීයතෙ තදා නිමිත්‌තසද්‌දතොව චතුත්‌ථී සම්‌බන්‌ධො, තතො අඤ්‌ඤනිමිත්‌තතො, නිමිත්‌තනිමිත්‌තීනං සම්‌බන්‌ධස්‌ස අභිමුඛභාවෙන තත්‌ථෙව නිමිත්‌තෙ පවත්‌තීති සම්‌බන්‌ධො, නිමිත්‌තසද්‌දතො හෙතුතතියාපි නාසඞ්‌කනීයාති සම්‌බන්‌ධො, කාරණමාහ-‘නිමිත්‌ත’ [හෙතු] ඉච්‌චාදි. උභයත්‌ථාති යූපාය පාකායාති උභයත්‌ථ.
පිණියමානා කිං සද්‌දාදිවචනීයා පරො සාදුආදිකො යො-ත්‌ථො සො අඤ්‌ඤො කත්‌තා යස්‌ස සො අඤ්‌ඤකත්‌තුකො-භිලාසො, අභිලාසො රුචීති ඉමිනා දිත්‍යාද්‍යනෙකත්‌ථන්‌තොපි රුචිසද්‌දො-භිලාසෙ රුළ්‌හොව ගය්‌හතීති වදති, සා රුචි අත්‌ථො-භිධෙය්‍යො යෙසං භෙ තදත්‌ථා, තෙසං සම්‌බන්‌ධිනො පිණියමානස්‌ස, ඉමිනා ච කිඤ්‌චාපි රුචිරයං යස්‌සුප්‌පජ්‌ජතෙයො වා තස්‌සා ජනකො, තෙසමුභින්‌නම්‌පි අත්‌ථි, තථාපි යස්‌සුප්‌පජ්‌ජතෙ සොව තස්‌සාධිකරණං, අජනකොපි සො තාය සංසත්‌තොති තස්‌සෙව පිණියමානස්‌ස සම්‌පදානසඤ්‌ඤා, නතුජනකස්‌ස තායාසංසත්‌තස්‌සාති දීපෙති, ඉධාති ඉමිනා සක්‌කතෙ උදාහරණානමසමානරූපකං දස්‌සෙති, ඉමිනා ච උදාහරණානමසමාන රූපත්‌තමෙව චතුත්‌ථීවිධානෙ කාරණං, අඤ්‌ඤථා ඡට්‌ඨීයෙව තෙහිපි විධීයෙය්‍ය කාරණාසම්‌භවා [කාරණසබ්‌භාවා] හි දීපෙති, ඊදිසස්‌ස පච්‌චුදාහරණ(ස්‌ස) භාවෙ කාරණමාහ-‘අනඤ්‌ඤකත්‌තු කත්‌තා-භිලාසස්‌සා’ති, පරෙසමිදම්‌පච්‌චුදාහරණම්‌භවතු ඉධ කථන්‌ති ආහ-‘ඉහත්‌වි’ච්‌චාදි, ත්‌වන්‌ති අත්‌තමත්‌තෙ පඨමායෙව, සම්‌භවෙ කාරණන්‌තරමාහ-‘අථවා’තිආදි, නත්‌ථි අඤ්‌ඤො කත්‌තා යස්‌සා සා අනඤ්‌ඤකත්‌තුකා රුචි, භාය රුචියා සම්‌බන්‌ධිනො පිණියමානස්‌ස සම්‌පදානසඤ්‌ඤං යෙ පන ඉච්‌ඡන්‌තීති සම්‌බන්‌ධො, යෙ පන ආහු චාතිසම්‌බන්‌ධො, උප්‌පජ්‌ජනමුප්‌පත්‌ති, කස්‌ස උප්‌පත්‌ති, රුචියා, උප්‌පත්‌තියා ආධාරො උප්‌පත්‍යාධාරො‘දෙවදත්‌තාය රොචතෙ’ච්‌චාදො දෙවදත්‌තාදිං උපලක්‌ඛෙතීති උප්‌පත්‍යාධාරොපලක්‌ඛණං වචනං, එත්‌ථ රුචියා උප්‌පත්‍යාධාරොපලක්‌ඛණමෙව වචනන්‌ති සාවධාරණ මත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො… සබ්‌බෙසං වාක්‍යානමවධාරණඵලත්‌තා, තෙන පිණිය මානවචනමභිලාසස්‌ස අඤ්‌ඤකත්‌තුකතාසන්‌දස්‌සනපරං න හොතීති බ්‍යවච්‌ඡින්‌නම්‌භවති, තෙසං කච්‌චායනස්‌ස චෙහාපි පසජ්‌ජතීති සම්‌බන්‌ධො, ඉහාපීති ත්‌වමිති එත්‌ථාපි, අඤ්‌ඤථාසිද්‌ධත්‌තාති අත්‌ථමත්‌තෙ පඨමාය එව සිද්‌ධත්‌තා, වචනස්‌සාති උභින්‌නම්‌පි චතුත්‌ථීවිධානවචනස්‌ස, අතිප්‌පසඞ්‌ගොචාති ‘‘කස්‌ස වා ත්‌වං ධම්‌මං රොචෙසී’’තිආදො තවාති අනභිමතට්‌ඨානප්‌පත්‌තිච.
ධාරිප්‌පයොගෙති ධාරිධාතුනො පයොගෙ, උත්‌තමීණො අධමීණොති ධනිකගහෙතූනං රුළ්‌හීත්‍යාහ-‘උත්‌තමීණො ධනසාමී’ති, උත්‌තමීණමස්‌සාති උත්‌තමීණො, ධාරයතීතිමස්‌සත්‌ථමාහ-‘වහතී’ති, ධාරිතොති ධාරංධාතුතො. සුත්‌තන්‌තරෙන (තං තං) නියමෙන නියමිතානං තෙසංතෙසං සම්‌පදානසඤ්‌ඤං විධාය චතුත්‌ථී විහිතා පරෙහි, තදාහ ‘සිලාඝ හනුට්‌ඨාසපාන’මිච්‌චාදි, සබ්‌බත්‌ථ යොගසම්‌බන්‌ධෙ ඡට්‌ඨී, ඤාපෙතුන්‌ති සිලාඝාදිකෙ බොධෙතුං, ඉච්‌ඡිතොති අතිමතො. තදත්‌ථවාචීනඤ්‌ච ධාතූනං සඞ්‌ගහණත්‌ථං ‘කුධදුහිස්‌සොසූයත්‌ථාන’න්‌ති වුත්‌තං, යම්‌පති කොපොති ඉමිනා කොපස්‌ස විසයමාහ, යස්‌සාති ඉමිනා යංකාරකන්‌ති වුත්‌තමෙව පරාමසති, යස්‌සාති රාජාදිනො, පුච්‌ඡතීති පුච්‌ඡියතෙ , තෙනෙව වක්‌ඛති-‘යස්‌ස සම්‌බන්‌ධිං සුභාසුභං පුච්‌ඡති නෙමිත්‌තිකො’ති, යොචානුකූලත්‌තම්‌භ ජතීති ඉමිනා ඉදං දස්‌සෙති ‘‘පතිපුබ්‌බකො ආපුබ්‌බකොච සුණොති අබ්‌භුපගමෙ පටිජානනෙච වත්‌තතෙ, යදායමබ්‌භුපගමො පත්‌ථනා පුබ්‌බතො භවති තදා පත්‌ථනාය කත්‌තු පත්‌ථයිතුනො චතුත්‌ථී රූපම්‌භවති, යදාත්‌වපත්‌ථතම්‌පි කෙවලමානුකූල්‍යෙන වත්‌තමානංදිස්‌වා දෙය්‍යමබ්‌භුපගච්‌ඡන්‌ති ඉදමිදං වොදස්‌සාමාති [කොපිස්‌සසාමාති (පොත්‌ථකෙ)] තදානුකූල්‍යෙන පවත්‌තනසඞ්‌ඛාතාය කිරියාය කත්‌තුනො චතුත්‌ථීරූපම්‌භවතී’’ති, ඉමිනා ච පාණිනියවුත්‌තිකාරස්‌ස ජයාදිච්‌චස්‌සමතෙ බ්‍යභිචාරමාහ, සො හි ‘‘අබ්‌භුපගමො නාම පරෙන පත්‌ථිතස්‌ස භවති තත්‌ථ පත්‌ථයිතුයෙව චතුත්‌ථීරූපම්‌භවතී’’ති වදති, පුබ්‌බස්‌සාකිරියාය යො කත්‌තාති වෙදවාක්‍යෙන විහිතථුතිකකරණ සඞ්‌ඛාතාය උස්‌සාහානුජානනතො පුබ්‌බභූතාය කිරියාය යො කත්‌තා හොතා පොතා ච, සබ්‌බත්‌ථාපි‘තස්‌සා’ති ඉදං ‘චතුත්‌ථීයායදභිමතං රූප’න්‌තිඉමිනා සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බං, ඡට්‌ඨියා සබ්‌බබ්‍යාපිභාවමාලම්‌බ එවන්‌ති අතිදෙසොති ආහ ‘එවන්‌තී’තිආදි, රූපසාම්‍යතො පන තාදත්‌ථියත්‌ථසබ්‌භාවාච යථායොගං තාදත්‌ථ්‌හ චතුත්‌ථීපි න විරුජ්‌ඣති, වක්‌ඛති හි‘තාදත්‌ථ්‌හ වචනිච්‌ඡායන්‌තු ‘ඉච්‌චාදිනා, ඉච්‌ඡිතො රාජා, කම්‌ම වචනිච්‌ඡාති ඉමිනා වචනිච්‌ඡාය පධානත්‌තමාහ… වචනිච්‌ඡාභිමුඛත්‌තා සබ්‌බෙසං කාරකානං, අප්‌පචුරප්‌පයොගත්‌තාති අබහුප්‌පයොගත්‌තා, හනුතෙ අපනයති, උපතිට්‌ඨතෙ උපට්‌ඨානං උපගමනං කරොති, පිහයන්‌ති පත්‌ථෙන්‌ති, කුජ්‌ඣ අමරිසං කරොති, දුහනාදයො කොපප්‌පභවා නානන්‌තරෙන තෙ සම්‌භවන්‌තීති දූභාදයොප්‍යුදාහටා ‘‘බ්‍යඤ්‌ජනෙ දීඝරස්‌සා’’ති (1-33) රස්‌සෙ අපරජ්‌ඣාමි, ඉස්‌සයන්‌ති නසහන්‌ති, ආරජ්‌ඣති පුච්‌ඡිතො නෙමිත්‌තිකො උපපරික්‌ඛති, භාදත්‌ථ්‌හං විභාවෙති ‘යස්‌සෙ’ච්‌චාදිනා, පරියා ලොචෙති උපපරික්‌ඛති, කිං ලක්‌ඛණො-යමනියමොච්‌චාහ-‘නාවස්‌ස’මිච්‌චාදි, යාචිතුස්‌මායෙව [යාචිතුයෙව (පොත්‌ථකෙ)] ඡට්‌ඨීති නාවස්‌සමයන්‌නියමොති අත්‌ථො, කුතොච්‌චාහ-‘සම්‌බන්‌ධෙ’ච්‌චාදි, අඤ්‌ඤස්‌මාපීති අයාචිතුතොඅපි, ථුතිකරණස්‌ස කත්‌තුභූතා හොතාපොතාරො උස්‌සාහනානුජානනානං කම්‌මං හොතීති ආහ-‘පච්‌චනුපුබ්‌බස්‌ස ගිණාතිස්‌ස කම්‌මෙ’ති. හොතුපොතුසද්‌දෙහිච්‌චාදිනා පොතුසද්‌දස්‌සපි ඡට්‌ඨිරූපං දස්‌සිතං, වුත්‌තියන්‌තු ‘හොතු පතිගිණාති’ච්‌චෙව පාඨො දිස්‌සති, හොත්‌වෙවම්‌පිත්‍යම්‌හාකමත්‍රොපෙක්‌ඛා, උස්‌සාහයතීත්‍යත්‌ථෙ ගිණාති අන්‌තොගතණ්‍යත්‌ථො. අනාවාදොති නාවාඅන්‌නාදිවජ්‌ජිතෙ. එත්‌ථ පන තථා පටිසෙධාභාවෙපි බහුලාධිකාරතො ‘න තං නාවම්‌මඤ්‌ඤෙ නතං අන්‌නම්‌මඤ්‌ඤෙ’ච්‌චාදි භවති, අත්‌ථෙව හි බහුලාධිකාරතොවා තිප්‌පසඞ්‌ගාභාවො, පඨමන්‌තං රූපන්‌ති මඤ්‌ඤමානොති පඨමන්‌තං රූපං, එත්‌ථච යදා තිණාදිතොපි ඛිකංසීයතෙ තදා නින්‌දාවගමො, තත්‌ථ ච නියොගතොව නඤ්‌පයොගො ඤාථානුප පත්‌තියාති සප්‌පටිසෙධමුදාහටං ‘න මඤ්‌ඤමානො’ති, අවධිම්‌හියෙව පඤ්‌චමීතිණාති, නඤ්‌පයොගෙව නියොගතො නින්‌දාවගමා තිණන්‌ති කම්‌මෙයෙව දුතියා, අථවා සතීපි නින්‌දාවගමෙ වචනිච්‌ඡාතො සවිසයෙයෙව දුතියා, සම්‌මුතිප්‌පයොගෙති සම්‌මුතිසද්‌දස්‌ස පයොගෙ, චතුත්‌ථිං ඉච්‌ඡන්‌තීති මත්‌තායාති එත්‌ථ චතුත්‌ථිං ඉච්‌ඡන්‌ති, පුන රුත්‌තත්‌තෙ කාරණමාහ-‘අථ සොතිවිජ්‌ජමානත්‌තා’ති, චණ්‌ඩස්‌ස කුක්‌කුරස්‌සාතිආදිසුත්‌තෙ ‘‘අථ සො’’ති පාඨස්‌ස විජ්‌ජමානත්‌තා ‘භිය්‍යොසො මත්‌තායා’ති එත්‌ථ සොකාරො පුනරුත්‌තොති අධිප්‌පායො, චග්‌ගහණෙනාති ‘‘සිලාඝහනු…පෙ.… සත්‌තම්‍යත්‌ථෙසුචා’’ති සුත්‌තෙ චග්‌ගහණෙන, චතුත්‌ථීභිමතාති ‘‘නමො යොගාදිස්‌වපිචා’’ති සුත්‌තෙන.
26. පඤ්‌ච
අවධීයතෙ විසිලිස්‌සතෙ එතස්‌මාත්‍යවධි, අවපුබ්‌බාය ධාධාතුතො අවධිම්‌හි‘‘දාධාත්‌වී’’ති (5-45) ඉ.
යතො-වධීයතෙ කිඤ්‌චි, ක්‍රියාපුබ්‌බං කුතොචිපි;
චලඤ්‌චාචලමඤ්‌ඤඤ්‌ච, තං වදන්‌ත්‍ය වධිම්‌බුධා.
එත්‌ථායමත්‌ථො ‘‘යතොකුතොචිපි අත්‌ථො කිඤ්‌චි වත්‌ථුඅවධීයතෙ සංයොගස්‌ස වා කිරියානිමිත්‌තං ගමනදානාදිකිරියාපුබ්‌බං විසිලිස්‌සතෙ සයං වා අපෙති අඤ්‌ඤෙන වා විසුං කරීයතෙ, තමෙවංවිධං චලඤ්‌චා චලඤ්‌ච විසිලෙසපරිච්‌ඡෙදභූතං පදත්‌ථමවධිං වදන්‌ති බුධා තබ්‌බිදුනො’’ති, තං යථා ධාවතාස්‌සා පුරිසො පතති, පුරිසං පාතෙති වා, රුක්‌ඛා පණ්‌ණං පතති, පණ්‌ණං පාතෙති වාති, සොච තිධාප්‍යුච්‌චතෙ විසයභෙදෙන, යථා–
නිද්‌දිට්‌ඨවිසයො කොචි, උපාත්‌තවිසයො තථා;
අනුමෙය්‍යවිසයො චාති, තිධාවධි සමීරිතොති.
තත්‌ථ නිද්‌දිට්‌ඨා වචනොපනීතා කිරියා විසයො යත්‌ථ සො නිද්‌දිට්‌ඨ විසයො වධි, යථා-‘ගාමස්‌මා ආගතො’ති, උපාත්‌තාජ්‌ඣාහටා කිරියා විසයො යත්‌ථ සො උපාත්‌තවිසයො, යථා-‘වලාහකා විජ්‌ජොතතෙ’ති, වලාහකා නික්‌ඛම්‌ම විජ්‌ජොභතෙති අත්‌ථො, අනුමෙය්‍යා කිරියා විසයො යත්‌ථ සො අනුමෙය්‍යවිසයො, යථා‘මාථුරා පාටලිපුත්‌තකෙහි අභිරූපතරා’ති, එත්‌ථ අභිරූපගුණෙන උක්‌කංසනමනුමෙය්‍යං, අතොයෙවෙත්‌ථායමෙව සඤ්‌ඤා පරිප්‌ඵුටා විඤ්‌ඤායතීති න කාචිදිහ සඤ්‌ඤා පරිභාසීයතෙ බ්‍යාමොහකාරිණී, අථාවධිස්‌මාති වුච්‌චමානෙ ‘පදත්‌ථාවධිස්‌මා’ති කුතො-වසීයතෙ යෙනෙවං විවරණං කතන්‌ත්‍යාසඞ්‌කියාහ-පදාන’මිච්‌චාදි. යථා ගාමස්‌මාතිආදිනා ඉදං දීපෙති ‘‘න කෙවලං කායසංසග්‌ගපුබ්‌බකොව විසිලෙසො, කිඤ්‌චරහි බුද්‌ධිසංසග්‌ගපුබ්‌බකොපි, අත්‌ථි චෙහ බුද්‌ධිසංසග්‌ග පුබ්‌බකො, තථාහි චොරෙහි භායතිත්‍යාදො යො (භය)පෙක්‌ඛණ සීලො භවති, සො යදි මං චොරා පස්‌සෙය්‍යුං, ධුවං මෙ මරණන්‌ති විචාරෙන්‌තො තෙ බුද්‌ධියා පප්‌පොති පප්‌පුය්‍ය ච තතො නිවත්‌තතෙ, තථා චොරෙහි තායතිත්‍යාදො යො එකස්‌ස මිත්‌තො භවති සො යද්‍යෙතං චොරා පස්‌සෙය්‍යුං ධුවමස්‌ස මරණන්‌ති පස්‌සන්‌තො තෙ බුද්‌ධියා පත්‌වා තතො නිවත්‌තයතීත්‍යවධිත්‌තා අවධිස්‌මාව සබ්‌බත්‌ථ පඤ්‌චමී’’ති, පරෙහි පන එතාදිසෙසු සබ්‌බත්‌ථ පටිපත්‌තුවිසෙසානුග්‌ගහාය සුත්‌තෙහෙව පපඤ්‌චො කතො, ඉධ පන සාමඤ්‌ඤවචනෙනෙව සිද්‌ධත්‌තා තදනුග්‌ගහාය උදාහරණෙහෙව පපඤ්‌චිතං, භීතිභායනත්‌ථානන්‌ති භීති තායනානං අත්‌ථො යෙසං තෙ භීතිතායනත්‌ථා තෙසන්‌ති අත්‌ථො, නනු භීත්‍යත්‌ථානං පයොගෙ භයහෙතු සම්‌භවති නතු තායනත්‌ථානන්‌ති, නෙස දොසො, තායනඤ්‌හි රක්‌ඛනමුච්‌චතෙ [සායනාහි රක්‌ඛනමුප්‌පජ්‌ජභෙ (පොත්‌ථකෙ)] තඤ්‌ච භයහෙතුතො වෙත්‍යාහ-‘යො භයහෙතු’තිආදි, ඉමිනා ච ‘‘භීත්‍යත්‌ථානං භයහෙතු’’ති (1-4-25) පාණිනියානමපාදානසඤ්‌ඤා සුත්‌තම්‌පටික්‌ඛිපති, තතොති භයහෙතුතො, තෙසන්‌ති භයතායනානං, භයමනිට්‌ඨපාතසඞ්‌කා, උත්‌තාසොත්‍යත්‌ථො, තායන මනිට්‌ඨපාතතො පරිරක්‌ඛනං, යථා දස්‌සනං හොන්‌තෙවාතීමිනා වචනිච්‌ඡායෙව පධානත්‌තමාහ, කො හි ලොකියං වචනිච්‌ඡමතිවත්‌තිතුං සක්‌කොති, තථාහි සබ්‌බෙව දබ්‌බාදයො සබ්‌බකාරකසත්‌තියුත්‌තාව, තත්‌ථායං කාරකවිභාගො වචනිච්‌ඡාවසෙනෙව, තං යථා ‘වලාහකො විජ්‌ජොතතෙ, වලාහකෙන විජ්‌ජොතතෙ, වලාහකෙ විජ්‌ජොතතෙ’ති. පරාපුබ්‌බස්‌සාතිආදිනා ‘‘පරාජිස්‌සාසය්‌හො’’ති (1-4-26) සඤ්‌ඤාසුත්‌තං පච්‌චක්‌ඛාති, අසය්‌හො අත්‌ථොති සහිතුං අභිභවිතුමසමත්‌ථො අත්‌ථො, අජ්‌ඣෙනසකාසාඉච්‌චාදිනා උදාහරණත්‌ථමාචික්‌ඛති, නනුචෙවමත්‌ථං වදතා යඤ්‌ඤදත්‌තස්‌සාසය්‌හත්‌තං වුත්‌තං, තං කථං අජ්‌ඣයනස්‌සාසය්‌හත්‌තං, යෙනාසය්‌හත්‌තස්‌සාවධිත්‌තං පටිපාදයති ත්‍යාසඞ්‌කියාහ-‘යඤ්‌ඤදත්‌තානභිභවො’ච්‌චාදි, අසය්‌හොතීමස්‌ස පච්‌චුදාහරණං පටිපාදයති ‘යො පනි’ච්‌චාදි. ‘‘වාරණත්‌ථානමිච්‌ඡිතො’’ති (1-4-27) සුත්‌තිතං, තදාහ ‘වාරණත්‌ථාන’මිච්‌චාදි, වාරණමත්‌ථො යෙසං තෙ වාරණත්‌ථා, අවධිමත්‌තවචනිච්‌ඡායන්‌ති විසෙසතො විධානමන්‌තරෙනා වධිමත්‌ත වචනිච්‌ඡායං, විසෙසවිධානෙති ඉච්‌ඡිතොති විසෙසවිධානෙ, චිත්‌තස්‌සාවධිවචනිච්‌ඡායම්‌පන චිත්‌තතො පාපං නිවාරයෙති භවති. ‘‘රක්‌ඛනත්‌ථානමිච්‌ඡිත’’න්‌ති (2-6-3) සුත්‌තිතං, තදාහ-‘රක්‌ඛනත්‌ථාන’මිච්‌චාදි, කෙසඤ්‌චීති කච්‌චායනාදිකෙ දස්‌සෙති. ‘‘අන්‌තරධානෙ යෙනාදස්‌සනමිච්‌ඡතී’’ති (1-4-28) සඤ්‌ඤාසුත්‌තමාරද්‌ධං, තදාහ-‘අන්‌තරධානෙ’ච්‌චාදි, අයමුපජ්‌ඣායො යදි මං පස්‌සතීති සම්‌බන්‌ධො, දස්‌සනෙ දොසං තක්‌කෙති ‘නුන’මිච්‌චාදිනා, පෙසනමසක්‌කාරපුබ්‌බකො නියොගො, අජ්‌ඣෙසනං සක්‌කාරපුබ්‌බකො, මඤ්‌ඤමානො සිස්‌සා අහං කථන්‌නාම බ්‍යවහිතො භවාමීති අන්‌තරධානෙ බ්‍යවධාන නිමිත්‌තං, යෙන අත්‌තනො අදස්‌සනමිච්‌ඡතීති සම්‌බන්‌ධො, අන්‌තරධානෙති නිමිත්‌තසත්‌තමීචායං, අතො ආහ-‘බ්‍යවධානනිමිත්‌ත’න්‌ති, බ්‍යවහිතොති අන්‌තරහිතො, මාමං උපජ්‌ඣායොත්‍යාදිනා උදාහරණත්‌ථමාහ, බ්‍යවධානත්‌ථං බ්‍යවහිතත්‌ථං, ‘‘අන්‌තරධානෙති කිං චොරෙ න දිදික්‌ඛතී’’ති පච්‌චුදාහටං පරෙහි, තම්‌පටිපාදයමාහ-‘යත්‌ථාදස්‌සන’මිච්‌චාදි, චොරෙ න දිදික්‌ඛතී (ත්‍ය), ත්‍ර හි යො චොරෙ න දිදික්‌ඛති තෙහි අත්‌තනො අදස්‌සනමිච්‌ඡතීති න අන්‌තරධානනිමිත්‌තං, කින්‌තුපඝාතනිවත්‍යත්‌ථං, කින්‌තුපඝාතනිවත්‌තියාති එවං මඤ්‌ඤතෙ ‘‘නාත්‍රාන්‌තරධානමෙ (වාවසෙයං), කින්‌තු තන්‌නිමිත්‌තො පඝාතනිවත්‌තිපි, ‘උපජ්‌ඣායා අන්‌තරධායතී’ත්‍යත්‍ර විනාප්‍යුපඝාතසම්‌භවමන්‌තරධානසම්‌පාදනමෙව සම්‌භවතී’’ති. ඉච්‌ඡතිග්‌ගහණං කිමත්‌ථං අදස්‌සනිච්‌ඡායං සති සත්‍යපි දස්‌සනෙ යථාසියා’’ති වුත්‌තං, (තං) පටිපාදයමාහ-‘අදස්‌සනිච්‌ඡායම්‌පනි’ච්‌චාදි, සතීපි දස්‌සනෙති උපජ්‌ඣායෙන දස්‌සනෙ සතීපි, තතොති උපජ්‌ඣායතො, අවධිරූපතා එවාති උපජ්‌ඣායස්‌සාවධිරූපතා එව. ‘‘ආඛ්‍යාතො පයොගෙ’’ති (1-4-29) පරවචනං, තදාහ ‘උපයොගෙ’ච්‌චාදි, නියමපුබ්‌බකං විජ්‌ජාගහණමුපයොගො ත්‍රාධිප්‌පෙතො, උපයොගවචනසාමත්‌ථියා විජ්‌ජාගහණත්‌ථං සිස්‌සවත්‌තං නියමො, තතොති ආඛ්‍යාතුතො. ‘‘ජනිකත්‌තුනො පකතී’’ති (1-4-30) සඤ්‌ඤාසුත්‌තං කතං, තදාහ-‘ජන්‍යත්‌ථස්‌සා’තිආදි, ජනිනො අත්‌ථො ජන්‍යත්‌ථො, කින්‌තං ජනනං, තතොති ජනිකත්‌තුහෙතුතො, පකතිසද්‌දෙන කාරණමත්‌තං ගහිතංපරෙහි ‘පුත්‌තා පමොදා ජායතෙ’ච්‌චාදො පුත්‌තාදිතොපි යථා සියා’ති, දුවිධං (හි) කාරණං උපාදානකාරණං සහකාරිකාරණඤ්‌ච, තත්‌ථ කාරියෙනාභින්‌නදෙසො ඝටස්‌ස මත්‌තිකාපිණ්‌ඩො උපාදානකාරණං, තස්‌සෙව පන දණ්‌ඩචක්‌කාදි (කාරියෙන භින්‌නදෙසො) සහකාරිකාරණං, තෙසූපාදානකාරණස්‌සෙහ ගහණෙ’සිඞ්‌ගා සරො ජායතෙ’ච්‌චත්‍රෙව සියා, න තු ‘පුත්‌තා පමොදා ජායතෙ’ච්‌චාදො, කාරකන්‌තරවචනිච්‌ඡායන්‌ති එත්‌ථ කාරකන්‌තරාදිවචනිච්‌ඡායන්‌ති පාඨෙන භවිතබ්‌බං… එත්‌ථන්‌තරෙ සම්‌බන්‌ධ වචනිච්‌ඡායපි සම්‌භවතො, තත්‍ර තිට්‌ඨන්‌තීති තත්‍රට්‌ඨා, තෙසං, ලොකො-නඤ්‌ඤථාවාදී වොහාරිකජනො, තත්‌ථ භවා ලොකියා, නවත්‌තු පටිබද්‌ධාති ලොකවචනිච්‌ඡමුල්‌ලඞ්‌ගිය අහමෙව වදාමීති සකජ්‌ඣාසයෙන වදන්‌තො වත්‌තා, තප්‌පටිබද්‌ධා න හොතීති අත්‌ථො. ‘‘පභවො භවතිස්‌සා’’ති (1-4-31) සුත්‌තිතං, තදාහ-‘භවතිස්‌සා’තිආදි, පඨමතො උපලබ්‌භතීති අත්‌ථකථනෙන ජන්‍යත්‌ථො-ත්‍ර න සම්‌භවතීති වදති, නහි හිමවා ගඞ්‌ගාය කාරණං, සා හි අඤ්‌ඤෙහි එවකාරණෙහි උප්‌පන්‌නා , හිමවති තු කෙවලං පඨමතො උපලබ්‌භති. ‘‘ජිගුච්‌ඡාවිරාමපමාදත්‌ථානුමුපසඞ්‌ඛ්‍යානං’’ති (1-4-24වා) වුත්‌තං, තදාහ-‘විරමණත්‌ථෙ’ත්‍යාදි, ජිගුච්‌ඡාපමාදත්‌ථධාතුයොගෙ පන කම්‌මාධිකරණවචනිච්‌ඡා දිස්‌සතීති වුත්‌තං, අවධිවචනිච්‌ඡාපි පන දිස්‌සකෙ ‘ජිගුච්‌ඡති නාහිරිකො පාපා’ති, ධම්‌මා පමජ්‌ජතීතිපි හොතෙව පටිසෙධාභාවා. ‘‘අඤ්‌ඤාරාදිතරරිතෙ දිසාසද්‌දාඤ්‌චුත්‌තරපදාචාහි යුත්‌තෙ’’ති (2-3-29) සුත්‌තිතං, තදාහ-‘අඤ්‌ඤසද්‌දයොගෙ’ච්‌චාදි, යතොති දෙවදත්‌තාදිතො, ‘‘අඤ්‌ඤඉත්‍යත්‌ථග්‌ගහණං, තෙන පරියායප්‌පයොගෙපි භවතී’’ති අඤ්‌ඤෙහි බ්‍යාඛ්‍යාතත්‌තා ආහ-‘භින්‌නො දෙවදත්‌තා’ති, ආරාසද්‌දස්‌ස දූරත්‌ථත්‌තා ආසවක්‌ඛයතො ආරා දූරො භවතී(ත්‍යත්‌ථො උ) පාදීයතෙත්‍යාහ‘ආරාසද්‌දො දූරත්‌ථො’ති, නිද්‌දිස්‌සමානපටියොගීති ‘දෙවදත්‌තො සූරො’ති නිද්‌දිස්‌සමානස්‌ස කස්‌සචි යො සො දුතියො, සො පටියොගී. දිසාදෙසකාලවුත්‌තීනං දිසාසද්‌දත්‌තෙන පරිග්‌ගහතො ආහ‘දිසා දෙසකාලවාචීනං යොගෙ’ති, පුබ්‌බෙව සම්‌බොධාතිආදීනි කාලවාචීයොගෙ උදාහරණානි, අඤ්‌චුත්‌තරපදආචආහිපච්‌චයයො ගෙත්‌විහ නොදාහටං. ‘‘පඤ්‌චමීවිධානෙ ල්‍යප්‌ලොපෙ කම්‌මන්‍යුපසඞ්‌ඛ්‍යානං ‘‘අධිකරණෙ චොපසඞ්‌ඛ්‍යාන’’මිති (2-3-28-වා) වාත්‌තිකං, තදාහ‘යත්‌ථ’ච්‌චාදි, ල්‍යප්‌පච්‌චයස්‌ස යත්‍රාප්‌පයොගො, තස්‌සත්‌ථො චෙ ගම්‍යතෙ, සො ල්‍යප්‌ලොපො, ත්‌වාලොපො ල්‍යපලොපොත්‍යවිසෙසො, පාසාද මාරුය්‌හ පෙක්‌ඛති ආසනෙ උපවිසිත්‌වා පෙක්‌ඛතීති ඉදං විසයො පදස්‌සනං පුබ්‌බං යස්‌සාති කිරියාවිසෙසනෙ සමාසො, වක්‌ඛමානසබ්‌බදස්‌සනෙසුපි පාසාදතො-පක්‌කමනලෙසසබ්‌භාවා පාසාදො (යෙවා) වධිරූපෙන වත්‌තුමිට්‌ඨොති දස්‌සෙතුමාහ-‘තථාහි’ච්‌චාදි, අපක්‌කමති තතො තං දස්‌සනන්‌ති තතො පාසාදතො තස්‌ස දට්‌ඨුනො දස්‌සනං චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං අපක්‌කමත්‍යපයාතීත්‍යත්‌ථො, අවධිභාවො පාසාදස්‌සාති විඤ්‌ඤායති, යෙසන්‌ති වෙසෙසිකානං, තෙ හ්‍යෙවමාචික්‌ඛන්‌ති ‘‘ඉන්‌ද්‍රියෙසු චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං චක්‌ඛුගොළකතො-ච්‌චන්‌තසුඛුමභාවෙන නික්‌ඛම්‌ම විසාලීභවන්‌තං විසයදෙසමුපගම්‌ම සකලමත්‌තනා දිට්‌ඨං පස්‌සති රංසිරූපෙන, යථා කාහලා මූලෙ කිසා අග්‌ගෙමහතී, තථා ඤාණින්‌ද්‍රියානී’’ති, අධිට්‌ඨානදෙසන්‌ති ඉන්‌ද්‍රියාධිට්‌ඨානභූතං චක්‌ඛුගොළකදෙසං, විසයප්‌පවත්‌තීති ගොචරෙ පවත්‌ති, සන්‌තතියාති ඉන්‌ද්‍රියපබන්‌ධස්‌ස, අධිට්‌ඨාන මනින්‌ද්‍රියං නාපජ්‌ජතෙති සම්‌බන්‌ධො, තතොති පාසාදතො, අපක්‌කන්‌ත්‍යාති අපගමනෙන, යජ්‌ජපි චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං චක්‌ඛුගොළකතො බහි නිග්‌ගච්‌ඡති, තථාපිපාසාදට්‌ඨස්‌සචක්‌ඛුගොළකා නිග්‌ගච්‌ඡතීති පාසාදස්‌සාප්‍යවධිභාවො, යෙසන්‌තූති ඛණිකවාදීනන්‌තු, ඉන්‌ද්‍රියාධිට්‌ඨානම්‌පත්‌තෙ විසයෙ විඤ්‌ඤාණලක්‌ඛණං කාරියං කරොන්‌ති සීලෙනාති පත්‌තකාරීනි, අනින්‌ද්‍රියාධිට්‌ඨානදොසො නෙති සම්‌බන්‌ධො, තතොති පාසාදතො, යෙසම්‌පනාති ඛණිකවාදිනොව දස්‌සෙති, අත්‍ර හි චත්‌තාරො පක්‌ඛා පත්‌තකාරීනින්‌ද්‍රියානි, අප්‌පත්‌තකාරීනි, චක්‌ඛුසොතානි අප්‌පත්‌තකාරීනි සෙසානි වුත්‌තවිපරිතානි, චක්‌ඛුයෙව පත්‌තකාරී සෙසමඤ්‌ඤථෙති, චතුස්‌වෙව තෙසු පඨමපක්‌ඛද්‌වයමුපන්‍යස්‍ය පටිපාදිතං… තප්‌පටිපාදනෙනෙතරෙසම්‌පි පටිපාදිතත්‌තා, සබ්‌බසාමයිකසාධාරණත්‌තාසද්‌දසත්‌ථස්‌සාති ඉදං අයුත්‌තමිව දිස්‌සති… සද්‌දසත්‌ථස්‌සිමස්‌ස බුද්‌ධවචනොපයොගිත්‌තෙන සොගතසමයානුගුණප්‌පවත්‌තිතො, ඛණිකවාදිනො පන නිස්‌සායෙදං සුන්‌දරමෙව, මනසිකාරාදීතිආදිසද්‌දෙන චක්‌ඛුතො [චක්‌ඛුනා (පොත්‌ථකෙ)] අභෙදො රූපාපාථගමො ච දස්‌සිතො, යොග්‌ගදෙසෙති දස්‌සනයොග්‌ගෙ පදෙසෙ. ‘‘පුච්‌ඡනාඛ්‍යානෙසු ච පඤ්‌චමී වත්‌තබ්‌බා’’ති (2-3-28වා) වුත්‌තං, තදාහ-‘පුච්‌ඡනසද්‌දතො’ච්‌චාදි, පුච්‌ඡනාඛ්‍යානෙසු සාමඤ්‌ඤෙන පඤ්‌චමීවිධානෙ-තිප්‌පසඞ්‌ගං දස්‌සෙතුමාහ-‘අවස්‌ස’මිච්‌චාදි, කස්‌සාති පඤ්‌හො, දෙවදත්‌තස්‌සෙත්‍යාඛ්‍යානං, කොසො යඤ්‌ඤ දත්‌තොති පඤ්‌හො විධිරූපොවායං, යො-ඞ්‌ගදීත්‍යාද්‍යනුවාදරූපමාඛ්‍යානං, අඞ්‌ගදීකෙයූරී. ‘‘යතොචාද්‌ධකාලනිම්‌මානං තතො පඤ්‌චමී වත්‌තබ්‌බා’’ති (2-3-28වා) වුත්‌තං, තදාහ-‘අද්‌ධ’ච්‌චාදි, නිමීයතෙ පරිච්‌ඡිජ්‌ජතෙ යෙන තං නිමානං, තදෙව නිම්‌මානං. ‘‘අද්‌ධස්‌ස පඨමා සත්‌තමී ච වත්‌තබ්‌බා’’ති (2-3-28) වුත්‌තං, තත්‌ථායමත්‌ථො ‘‘තං යුත්‌තාති වත්‌තතෙ, තං යුත්‌තා පඤ්‌චමියුත්‌ථා පරස්‌සාද්‌ධස්‌ස පඨමා ච සත්‌තමී ච වත්‌තබ්‌බා’’ති, පාටලිපුත්‌තස්‌මාති පඤ්‌චමි යුත්‌තං, එතාපි න වත්‌තබ්‌බාති දස්‌සෙතුමාහ-‘සත්‌තයොජනානී’තිආදි, අත්‍ර හි යදා රාජගහස්‌ස යොජනඤ්‌චාභෙදො වත්‌තුමිච්‌ඡීයතෙ, තදා පාටලිපුත්‌තස්‌මා රාජගහං සත්‌තයොජනානීති, භෙදවචනිච්‌ඡායන්‌තු ‘‘සබ්‌භාවො’’ත්‍යාදිනා (2-34) සත්‌තමී සිද්‌ධා‘සත්‌තසු යොජනෙසු’ති. තථාහි පාටලිපුත්‌තස්‌මා සත්‌තසු යොජනෙසු සති රාජගහංභවතීත්‍යයමත්‌ථො පතීයතෙ, සත්‌තයොජනසම්‌බන්‌ධිභවනං රාජගහ (භවන)ස්‌ස ලක්‌ඛණම්‌භවති. සම්‌බන්‌ධෙ ඡට්‌ඨීති ඉමිනා ‘‘තං යුත්‌තා කාලෙ සත්‌තමී වත්‌තබ්‌බා’’ති (2-3-28වා) වචනම්‌පටික්‌ඛිපති. ‘‘කරණෙච ථොකප්‌පකිච්‌ඡකතිපයස්‌සා සත්‌තවචනස්‌සෙ’’ති (2-3-33) සුත්‌තිතං, තදාහ-‘යදා ඉච්‌චාදි, කිච්‌ඡාදයොතිආදිසද්‌දෙන ථොකඅප්‌පකතිපයෙ සඞ්‌ගණ්‌හාති, අසත්‌තරූපන්‌ති අද්‌දබ්‌බරූපං, ගුණෙ හෙතුම්‌හීති ගුණපදත්‌ථෙ හෙතුභූතෙ ‘‘ගුණෙ’’ති (2-21) පඤ්‌චමීති අත්‌ථො, යථාවුත්‌තවිධානෙනෙති ‘‘ගුණෙ’’ති සුත්‌තෙ වුත්‌තවිධානෙන, ‘‘ගුණෙ’’ති සුත්‌තෙ වුත්‌තවිධානෙන, යදාත්‌විච්‌චාදිනා පරෙසං විය කරණෙ විසුං විධානෙ පයොජනං නත්‌ථීති දස්‌සෙති. කත්‌තබ්‌බරූපස්‌ස චලනස්‌සාති සම්‌බන්‌ධො, සමානාධිකරණත්‌තෙන විසෙසනන්‌ති යොජනා, සමානාධිකරණත්‌තෙනාති ච ‘රඤ්‌ඤො පුරිසො’ත්‍යාදො අසමානාධිකරණස්‌සාපි විසෙසනත්‌තදස්‌සනතො වුත්‌තං, සමානාධිකරණත්‌තෙන විසෙසනභාවො චාස්‌ස ථොකගුණාන්‌විතෙ චලනෙ වත්‌තමානො ථොකසද්‌දො අසත්‌තවචනොව විසෙසනන්‌ති, තෙනෙවාඛ්‍යායතෙ ‘ථොකස්‌ස කම්‌මත්‌තා කම්‌මෙ දුතියා’ති. පඤ්‌චමීත්‍යනුවත්‌තමානෙ ‘‘දූරන්‌තිකත්‌ථෙහි ඡට්‌ඨී වා’’ති (2-3-34) වුත්‌තං, තදාහ‘දූරන්‌ති කත්‌ථෙහි’ච්‌චාදි, අවධිසම්‌බන්‌ධලක්‌ඛණාති අවධිසම්‌බන්‌ධාව ලක්‌ඛණං නිමිත්‌තමාසං පඤ්‌චමීඡට්‌ඨීනං තා තථා වුත්‌තා, වත්‌තුමිට්‌ඨොති ඉමිනා වචනිච්‌ඡායෙව පධානත්‌තමාහ, එවං චරහි තංතං කාරකවචනිච්‌ඡායමඤ්‌ඤාපි විභත්‌තියො කස්‌මා නප්‌පයුජ්‌ජෙය්‍යුන්‌ති ආහ-‘ලොකියා චෙත්‌ථා’තිආදි, එත්‌ථ විභත්‌තීනං නියමෙ ලොකියා එව වචනිච්‌ඡා නිබන්‌ධනං කාරණන්‌ති අත්‌ථො, පඤ්‌චමීචාත්‍යනුවත්‌තමානෙ ‘‘දූරන්‌ති කත්‌ථෙහි දුතියා චෙ’’ති (2-3-35) වුත්‌තං, ‘‘පඤ්‌චම්‍යධිකරණෙච’’ (2-3-36) ඉච්‌චත්‍ර ච කාරෙන දූරන්‌ති කත්‌ථෙහි සත්‌තමී ච වුත්‌තා පාටි පදිකත්‌ථෙ සාරසඞ්‌ගහකාරාදීහි, තදක්‌ඛිප්‌ප අඤ්‌ඤාපදෙසෙන පටික්‌ඛිපිතුං කෙචිත්‍යාදි යං වුත්‌තං වුත්‌තියං, තං දස්‌සෙතුමාහ’කෙචීති සාරසඞ්‌ගහාදයො’තිආදි. දූරාපාදාවසෙචනන්‌ති අයං තෙසම්‌පටික්‌ඛෙපන යොති සම්‌බන්‌ධො, ඉතිසද්‌දො පනෙත්‌ථ පරිහීනො, නහිතන්‌තිආදීසු තසද්‌දෙනාසත්‌තරූපං දූරාදි වත්‌තුමිච්‌ඡිතන්‌ත්‍යවසෙයං, න හි තං ගම්‍යතෙ, න හි තතො ගම්‍යතෙ, න හි තෙන ගම්‍යතෙ, න හි තස්‌මිං ඨීයතෙ’ති විසුං සම්‌බන්‌ධො වසෙයො. පතීයන්‌තෙචාති චො වත්‌තබ්‌බන්‌තරසමුච්‌චයෙ, අතොචෙති වක්‌ඛමානහෙතුපරාමාසො, යන්‌ති යස්‌මා අත්‌ථෙ නිපාතො, වාක්‍යකාරො වරරුචි, තංසාමානාධිකරණ්‍යතොති දූරාදිසා මානාධිකරණ්‍යතො, තංයුත්‌තතොපීති දූරාදියුත්‌තා ගාමාදිසද්‌දතොපි, පච්‌චක්‌ඛන්‌තොති වාක්‍යකාරවචනං පච්‌චාචික්‌ඛන්‌තො, තථාහ්‍යත්‍රායං මහාභාස්‌ස පාඨො ‘‘දූරන්‌තිකත්‌ථෙහි පඤ්‌චමීවිධානෙ තංයුත්‌තා පඤ්‌චමීපටිසෙධො වත්‌තබ්‌බො දූරා ගාමස්‌ස, තත්‍රාපි දස්‌සනා අනත්‌ථකො-යම්‌පටිසෙධො, තත්‍රාපි හි පඤ්‌චමී දිස්‌සති–
දූරස්‌මාවසථා මුත්‌තං, දූරාපාදාවසෙචනං;
ගුරුතො කුපිතා දූරා,භාබ්‍යං දූරා ච දස්‌සුහිති.
අත්‍ර දූරන්‌තිකෙත්‍යාදි වත්‌තබ්‌බං වාක්‍යකාරවචනං, දූරා ගාමස්‌සාති තස්‌සොදාහරණං, තත්‍රාපිච්‌චාදි පච්‌චක්‌ඛානභාස්‌සං, දූරස්‌මාවසථාති ආවසථස්‌ස දූරෙති අත්‌ථොහි භාස්‌සපදීපෙ කෙය්‍යටො, පඨමො පුරිසො යස්‌ස සො පඨමපුරිසො භවති ‘‘දූරන්‌තිකා’’දි (2-6-5) කච්‌චායනසුත්‌තෙ සුද්‌ධාදියොගොපි සඞ්‌ගහිතො, තෙනාහ–‘සුද්‌ධප්‌ප මොචනවිවිත්‌තප්‌පමාණයොගෙ’ති, ‘‘ධාතුනාමානමුපසග්‌ගයොගාදීස්‌වපිච’’ ඉති (2-6-2) සුත්‌තෙ චග්‌ගහණතො පභුතියොගො ච ගහිතො, තෙනාහ–‘පභුති යොගෙචා’ති, පභුතියොගෙචාති ඉමිනා පභුත්‍යත්‌ථයොගොපි සඞ්‌ගහිතො, තෙනෙව ‘යතොසරාමි අත්‌තාන’න්‌ති උදාහටං.
27. අප
නනු ඵුටොව තෙසං සාලාදීනං යොගොති කිමෙත්‌ථ පඤ්‌හෙන කස්‌ස පනෙතෙහි යොගො’ත්‍යාසඞ්‌කියාහ-‘වජ්‌ජනං හිච්‌චාදි, වජ්‌ජනානන්‌ති කත්‌තරි අනො, වජ්‌ජනෙ සම්‌බන්‌ධෙ වත්‌තමානෙහීති වජ්‌ජනසඞ්‌ඛාතෙ සම්‌බන්‌ධෙ වත්‌ත මානෙහි අපපරීහි, යුත්‌තස්‌මාති යුත්‌තතොව එකස්‌මා, නාඤ්‌ඤතො, කිමෙත්‌ථ වත්‌තබ්‌බන්‌ති ඉමිනා අපපරීහි යුත්‌තස්‌මාව පඤ්‌චමීභවනෙ පසිද්‌ධත්‌තමාහ, පසිද්‌ධම්‌පෙතමාහරිත්‌වා පකාසෙතුමාහ-‘කත්‌තුනො’ච්‌චාදි, යදත්‌ථොති යොසාලාදි අත්‌ථො පයොජනං යස්‌ස වජ්‌ජනකිරියා රම්‌භස්‌ස සො යදත්‌ථො. ‘‘පඤ්‌චම්‍යපාපරීහී’’ති (2-3-10) ආයුත්‌තෙපි පඤ්‌චමී විධීයතෙ පරෙහි, තදාහ-‘මරියාදාය’මිච්‌චාදි, අවධිමා එත්‌ථ වස්‌සනං.
28. පටි
දිට්‌ඨසම්‌බන්‌ධස්‌සාති පසිද්‌ධවසෙන දිට්‌ඨකාරියකාරණස්‌ස මුඛ්‍යස්‌ස, තස්‌ස කාරියත්‌ථන්‌ති තස්‌ස මුඛ්‍යස්‌ස යං කාරියං, තදත්‌ථං මුඛ්‍යකාරිය කරණත්‌ථන්‌ති වුත්‌තං හොති, තස්‌මිං පටිනිධිම්‌හි වත්‌තමානෙන පභිනෙති සම්‌බන්‌ධො, විනිමයෙති පරිවත්‌තන නිමිත්‌තං පටිදානෙචාති ච සද්‌දස්‌සාට්‌ඨානප්‌පයුත්‌ති දට්‌ඨබ්‌බා, පතිනා තස්‌ස යොගොති සම්‌බන්‌ධො.
29. රිතෙ
යදි වජ්‌ජනකිරියාය සම්‌බජ්‌ඣමානස්‌ස කම්‌මත්‌තා කම්‌මෙ දුතියා, කිමත්‌ථං චරහි පුන දුතියාවචනන්‌ති ආහ-‘පටිපදවිධානෙ’ච්‌චාදි, පටිපදං උජුකමෙවොච්‌චාරිතං විධානං යස්‌සා සා පටිපදවිධානා, විසෙසවිධාන වතීත්‍යත්‌ථො, යජ්‌ජත්‍ර දුතියාවචනං න සියා තදා රිතෙසද්‌දෙන යොගෙ උජුකං විධීයමානාය පඤ්‌චමියා දුතියා බාධීයෙථාති මඤ්‌ඤතෙ. යද්‍යත්‍ර පඤ්‌චමියා දුතියාය බාධාභාවො එව පයොජනං, එවඤ්‌චරහි ‘රිතෙ වා’ති සුත්‌තයිතබ්‌බං එවං සති පක්‌ඛෙ දුතියා ච භවිස්‌සති, ලහු ච සුත්‌තම්‌පණීතම්‌භවතී ත්‍යාසඞ්‌කිය පයොජනන්‌තරමාහ-‘උත්‌තරත්‌ථඤ්‌චෙ’ති, අතොයෙවාති උත්‌තරත්‌ථත්‌තායෙව, පුන පයොජනන්‌තරංදුතියා ගහණස්‌ස දස්‌සයමාහ-‘විභත්‍යන්‌තරෙ’ච්‌චාදි, ආහච්‌ච කණ්‌ඨාදිට්‌ඨානෙ වායුනාආහනිත්‌වා ආහරිත්‌වා වා වචනං ආහච්‌චවචනං, උජුකවචනන්‌ති වුත්‌තං හොති, විභත්‍යන්‌තරං ඡට්‌ඨීවිභත්‌ති, තස්‌ස බ්‍යුදාසත්‌ථං, නිරාසත්‌ථන්‌තුත්‌ථො, අඤ්‌ඤාපීති දුතියාය අඤ්‌ඤා ඡට්‌ඨීපි, පකතාය පඤ්‌චමියා සම්‌බන්‌ධනත්‌ථො පකතසම්‌බන්‌ධනත්‌ථො.
31. පුථ
න දුතියාපි යොගවිභාගතොති එවං මඤ්‌ඤතෙ ‘‘තතියා චෙති වත්‌තමානෙ තත්‌ථ යදි චකාරෙන ‘දුතියා චෙ’ති සම්‌බන්‌ධීයෙය්‍ය, තත්‍රාපි ච කාරෙන පඤ්‌චමීත්‍යෙවං න කස්‌සාප්‍යපකංසොති‘විනාඤ්‌ඤත්‍රපුථනානාහි තතියා චෙ’ත්‍යෙකයොගමකත්‌වා යොගවිභාගසාමත්‌ථියා ‘තතියා චෙ’ති ච කාරෙන ජාතු පඤ්‌චමී’’ති, අසහායත්‌ථත්‌තෙ සති ‘විනාත්‌ථෙ හී’ත්‍යෙවමවත්‌වා කිං විසුං සුත්‌තරචනායෙත්‍යාහ-‘භෙදො පාදානන්‌ත්‌වි’ච්‌චාදි.
32. සත්‌ත
යන්‌තං සද්‌දානං නිච්‌චත්‌තා සම්‌බන්‌ධස්‌ස යත්‌ථාති පරාමට්‌ඨං සොති, යොති පරාමට්‌ඨං තස්‌සාති ච නිද්‌දිසති, යො යත්‌ථෙත්‍යාදිකඤ්‌ච ‘කිරියාධාරභූතෙ’ච්‌චාදිවුත්‌තිගන්‌ථ විවරණන්‌ති යොති කිරියාධෙය්‍යභූතාධිප්‌පෙතා, එතනෙවාහ‘කිරියා චා’තිආදි, තෙනායමාධාරීයති කත්‌තුකම්‌ම සමවෙතා කිරියාස්‌මින්‌ත්‍යධිකරණෙ වා තං ආධාරයතීති කත්‌තරි වා ඝණන්‌තෙන දට්‌ඨබ්‌බො, කත්‌තාරං කම්‌මඤ්‌ච කිරියානිස්‌සයභූතමාධාර යතීත්‍යාධාරොති වා කත්‌තරි ඝණ, වුත්‌තං හි–
ආධාරයති යො කත්‌තු, කම්‌මං කිරියනිස්‌සයං;
ආධාරං කාරකඤ්‌චාහු, තං චතුබ්‌බිධමෙව චෙති.
නනු ච කිරියාධාරණෙනාධාරොත්‍යුච්‌චතෙ, තං කිමෙවමුච්‌චතෙති චෙ, නෙසදොසො යදෙව හි කිරියාධාරණමස්‌ස, තන්‌තන්‌නිස්‌සයභූත කත්‌තුකම්‌මධාරණං, නහ්‍යඤ්‌ඤතා තද්‌ධාරණං සම්‌භවති තතො කිරියා කාරණෙනාධාරණෙනාධාරොත්‍ය යමෙවත්‌ථො, න කත්‌තුකම්‌මපරිච්‌චාගෙනාධාරෙන උජුකං කිරියා ගය්‌හතෙ, තෙනෙව වක්‌ඛති-‘කිරියායයො ආධාරො’ච්‌චාදි, නනු යද්‍යප්‍යුජුකමෙව කිරියං ධාරයති කත්‌තා කත්‌තුසමවායිනිං, කම්‌මසමවෙතඤ්‌ච වික්‌තෙදනාදිං කිරියං කම්‌මං… තථා සති තානෙවාධාරොති, න… ලොකෙ සත්‌ථෙ ච තෙසමාධාරත්‌ථෙ නාප්‌පතීතිතො, කත්‌තුකම්‌මතායෙව හි තෙසම්‌පතීතීති දස්‌සෙතුමාහ-‘කිරියා චෙ’ත්‍යාදි, තථා ච වුත්‌තං–
කත්‌තුකම්‌ම බ්‍යවහිතං, ධාරෙන්‌තමනුජු ක්‍රියං;
ක්‍රියාසිද්‌ධුපකාරි ච, සත්‌ථෙ-ධිකරණං මතන්‌ති.
කත්‌තුකම්‌මබ්‍යවහිතන්‌ති කත්‌තුකම්‌මෙහි තංසමවෙතභාවෙන බ්‍යවහිතං, අනුජු පාරම්‌පරියෙන, ක්‍රියාසිද්‌ධුපකාරිති කත්‌තුකම්‌මසමවෙතාය කිරියාය පසිද්‌ධියං උපකාරී උපකුබ්‌බන්‌තං, නනු ච න කිරියා ධාරණෙනෙවායමාධාරො, කත්‌තුකම්‌මානං ධාරණෙනාප්‍යාධාරොති සක්‌කා වවත්‌ථපෙතුන්‌ති චොදනම්‌මනසි නිධායාහ-‘න චෙ’ත්‍යාදි, කිරියා නිමිත්‌තස්‌සෙවාති කත්‌තුකම්‌මසමවායිනියා කිරියාය නිමිත්‌තස්‌සෙව, තදෙවංවිධමාධාරං චතුබ්‌බිධම්‌මතන්‌ති දස්‌සෙතුමාහ-‘ආධාරො චාය’මිච්‌චාදි, චත්‌තාරො විධාපකාරා අස්‌සාති චතුබ්‌බිධො, ආධෙය්‍යෙන සහොපසිලෙසො සංයොගලක්‌ඛණො-ස්‌ස අත්‌ථීති ඔපසිලෙසිකො ආධාරො-‘කටෙනිසීදති ථාලියං පචති’ත්‍යාදො කටාදි, තථාහි දෙවදත්‌තසමවෙතං නිසීදනකිරියං කටො දෙවදත්‌තං ධාරයං ධාරයති දෙවදත්‌තබ්‍යවහිතං, එවං ථාලීපි තණ්‌ඩුලසමවෙතං වික්‌ලෙදනාදිකිරියං තණ්‌ඩුලෙ ධාරයං ධාරයතීත්‍යොපසිලෙසිකාධාරත්‌තං කටාදිනො. යතො-ඤ්‌ඤත්‍රාධෙය්‍යං න වත්‌තතෙ සබ්‌බථා භිය්‍යො වා, සො වෙසයිකො, විසයොහ්‍යාධෙය්‍යස්‌සානඤ්‌ඤත්‍රභාවො, යථා චක්‌ඛාදිප්‌පවත්‌තීනමඤ්‌ඤත්‍රාභාවා චක්‌ඛාදීනං රූපාදයො විසයාති වුච්‌චන්‌තෙ, එවමාකාසෙ සකුනයොත්‍යාදො සකුන්‍යාදීනමාකාසාදිතො-ඤ්‌ඤත්‍රාභාවාතෙ තෙසං විසයාත්‍යුච්‌චන්‌තෙ, විසයො එව වෙසයිකො. යො ආධාරාධෙය්‍යානමභිබ්‍යාපෙත්‍යාධෙය්‍යමිත්‍යභිබ්‍යාපකො, තථා හි‘තිලෙසු තෙලං, දධිම්‌හි සප්‌පි,ත්‍යත්‍ර තිලාදිකං තෙලාදිකමාධෙය්‍යං බ්‍යාපෙත්‌වා තිට්‌ඨතීති තිලාදි බ්‍යාපකාධාරො. සමීපෙ භවො, සමීපො එව වා සාමීපිකො, යස්‌ස සමීපදෙසෙ ආධෙය්‍යං වත්‌තතෙ සො එවමුච්‌චතෙ, අත්‍රොදාහරණං ‘ගුරූසු වසති ගඞ්‌ගායං ඝොසො’ති. නනු චාත්‍රාප්‍යාධාරෙ සත්‌තමී විධීයතෙ ආධාරො ච නිස්‌සයො වුච්‌චතෙ, නිස්‌සයො ච සංයොගසමවායෙහි හොති, න ච සිස්‌සාදීනං ගුරුප්‌පභුතීති දෙවදත්‌තසකුන්‍යාදීනමිව කටාකාසාදීහි සංයොගො, තෙලාදීනමිව ච තිලාදීහි සමවායො වා අත්‌ථි, තෙනායුත්‌තං තෙ සමාධාරත්‌තන්‌ති, නෙතදත්‌ථි, යදායත්‌තා හි යස්‌ස ඨිති සො විනාපි සංයොගසමවායෙහි තස්‌ස නිස්‌සයො භවති, තථාහි පුරිසස්‌ස න රඤ්‌ඤා සහ සංයොගොසමවායො වාත්‌ථි, අථ පන තදධීනට්‌ඨිතිත්‌තා රාජනිස්‌සයො පුරිසොති බ්‍යපදිස්‌සීයතෙ, සිස්‌සාදීනඤ්‌ච ගුරුප්‌පභුතින මායත්‌තා ඨිතීති තෙසමයං [තෙනස්‌සායං (පොත්‌ථකෙ) යුත්‌ථො තෙ පති ගුරුපභුතීනං නිස්‌සයභාවො (ජිනින්‌දබුද්‌ධි)] යුත්‌තො ගුරුප්‌පභුතිනං නිස්‌සයභාවොති, එත්‌ථ පන යජ්‌ජපි වෙසයිකාභිබ්‍යපකානමාධාරාධෙය්‍යොපසිලෙසො අත්‌ථි, තථාපි පකාරන්‌තරස්‌සෙව පරිප්‌ඵුටත්‌තා තථෙව වචනිච්‌ඡා, නාඤ්‌ඤථා ඔපසිලෙසිකෙන වා [ඔපසිලෙසිකෙව] විසයාභිබ්‍යාපකානමග්‌ගහණතො උපසිලෙසස්‌සෙ වා [උපසිලෙසස්‌සෙව] පරිබ්‍යත්‌තත්‌තා තථෙව වොහාරොති න සඞ්‌කරො සඞ්‌කනීයොති.
33. නිමිත්‌ත
නිමිත්‌තභාවමත්‌තෙතීමිනා කම්‌මසංයොගාභාවෙපි සත්‌තමියා පවත්‌ති මාහ, න පරෙසං විය කම්‌මසංයොගෙ එව, තෙනෙව වක්‌ඛති-‘එවමඤ්‌ඤතෙ’ච්‌චාදි, බාහිරානං හි-‘නිමිත්‌තා කම්‌මෙන’’ (චං, 2-1-89) ඉති සුත්‌තං, තත්‌ථ කම්‌මෙන යොගෙ පයොජනා සත්‌තමීභවතීත්‍යත්‌ථො, අජිනම්‌හි හඤ්‌ඤතෙ දීපීතිදීපිනොහනනස්‌ස පයොජනං චම්‌මං, තස්‌ස දීපිනංහන්‌තීති කම්‌මෙන යො ගො, සුත්‌තෙ කම්‌මෙනාත්‍යවචනෙ පයොජනං වත්‌තුමාරභතෙ ‘න පනෙ’ච්‌චාදි.
34. යබ්‌භා
යස්‌ස කිරියාති යස්‌ස ගවාද්‍යත්‌ථස්‌ස සම්‌බන්‌ධිනී දොහනාදිකිරියා, කිරියන්‌තරස්‌සාති ගමනාදිකිරියන්‌තරස්‌ස, එතෙනාති ලක්‌ඛණන්‌ති එතෙන, තතො-ච්‌චස්‌ස විවරණං කිරියාවතාති, ‘‘කාලභාවෙසු චෙ’’ති (2-6-43) කච්‌චායනෙහි සුත්‌තිතං, තදාහ-‘කාලත්‌ථෙහි චා’තිආදි.
35. ඡට්‌ඨී
සාමිස්‌සරාදියොගෙ ඡට්‌ඨීසත්‌තමියො යථා සියුන්‌ති ‘‘සාමිස්‌සරාධිපතිදායාදසක්‌ඛිපතිභූපසුතෙහි ච ‘‘ඉති (2-3-39) ආරද්‌ධං පරෙහි, තදාහ-‘සාමි’ච්‌චාදි, අත්‍ර ච ජිනින්‌දබුද්‌ධිනා ‘‘සාම්‍යාදීනං භෙදෙනො පාදානං පරියායන්‌තරනිවත්‍යත්‌ථමිහ මා හොතු ගාමස්‌ස රාජා’’ති වුත්‌තං වාක්‍යමුපන්‍යස්‍ය හස්‌සාප්‍ය යුත්‌තත්‌තමුපදස්‌සයමාහ-‘සාමිස්‌සරෙ’ච්‌චාදි, කෙන නිවාරීයතෙ, න කෙනාපීත්‍යත්‌ථො, විසයවචනිච්‌ඡායං ‘ගාමෙ රාජා’ත්‍යපි භවිතබ්‌බමිත්‍යනෙනාහ, ‘‘ආයුත්‌තකුසලෙහ්‍යාසෙවාය’’මීති (2-3-40) ආරද්‌ධං, තදාහ-‘ආයුත්‌තෙ’ච්‌චාදි, ආසවා තප්‌පරතා, බ්‍යාවටො නියුත්‌තො, තත්‌ථෙදං සියා ‘‘ආසෙවායන්‌ති වක්‌ඛාමී ත්‍යවස්‌සං වචනමිදමාරබ්‌භනීයමඤ්‌ඤථා ඊසංයුත්‌තෙපි ‘ආයුත්‌තො ගො සකටස්‌සා’ති පසජ්‌ජතී’’ත්‍යාසඞ්‌කිය නත්‌ථෙවෙතම්‌පි පයොජනන්‌ති දස්‌සෙතුමාහ-‘විනාපි’ච්‌චාදි, ‘‘සාමිස්‌සරා’’ත්‍යදිකං කච්‌චායනසුත්‌තං, තෙනෙවාති කච්‌චායනසුත්‌තෙ පසූතසද්‌දානන්‌තරං කුසලසද්‌දනිද්‌දෙසෙනෙව, ඉධාති මොග්‌ගල්‌ලානවුත්‌තියං. කච්‌චායනෙන ‘‘කම්‌මකරණ නිමිත්‌තත්‌ථෙසු සත්‌තමී’’ (2-6-40) ‘‘පඤ්‌චම්‍යත්‌ථෙ ච’’ (2-6-41) ඉති ච සුත්‌තිතං, තෙනාහ-‘කම්‌මෙ’ච්‌චාදි, ගහණස්‌ස බාහා විසයොති සම්‌බන්‌ධො, කච්‌චායනානං‘භික්‌ඛූසූ’තිආදීනි කම්‌මත්‌ථෙ උදාහරණානි, හත්‌ථෙසූතිආදීනි කරණත්‌ථෙ, කදලීසූති පඤ්‌චම්‍යත්‌ථෙ. ‘‘මණ්‌ඩිතුස්‌සුක්‌කෙසු තතියා චෙ’’ති (2-6-45) කච්‌චායනසුත්‌තං, තදාහ ‘පසන්‌නත්‌ථෙ’ච්‌චාදි, පසන්‌නත්‌ථෙති මණ්‌ඩිතත්‌ථෙ, උස්‌සුක්‌කත්‌ථෙති උස්‌සාහත්‌ථෙ.
36. යතො
විසුං කරණං නිද්‌ධාරණං, ජිනින්‌දබුද්‌ධාචරියෙන ‘‘කිමත්‌ථම්‌පුනරිදං වචනං යාවතා නිද්‌ධාරියමානො-වයවො සමුදායබ්‌භන්‌තරො, තත්‌ථ යදා සමුදායස්‌සා-ධිකරණත්‌තං වත්‌තුමිච්‌ඡීයතෙ, තදා සත්‌තමී සිද්‌ධාව, යථා රුක්‌ඛෙ සාඛාති, යදා ත්‌වවයවසම්‌බන්‌ධො තදා ඡට්‌ඨී, යථා රුක්‌ඛස්‌ස සාඛාති සච්‌චමෙතං පපඤ්‌චත්‌ථන්‌තු වචන’’න්‌ති වුත්‌තං, තඤ්‌චෙත මයුත්‌තන්‌තිදස්‌සෙන්‌තො ආහ-‘න සාලයො’ච්‌චාදිසූකයුත්‌තානිධඤ්‌ඤානි සූකධඤ්‌ඤානි, ආහිතා අවට්‌ඨිතා, ආධෙය්‍ය භූතාති වුත්‌තං හොති. යතොති ආහිතත්‌තකාරණා, තතොති යතො ජිනින්‌දබුද්‌ධිවචනමෙවමයුත්‌තං, තස්‌මා කාරණා. ‘පඤ්‌චමී විභත්‌තෙ’’ති (2-3-42) පාණිනීය සුත්‌තං, තදාහ-‘සමුදායතො’ච්‌චාදි, සුතතො සකාසා සීලං අතිසයෙන සෙය්‍යොති සම්‌බන්‌ධො, ‘‘නිද්‌ධාරණෙ ඡට්‌ඨී සත්‌තමීසු පත්‌තෙසු තදපවාදො, යං යොගො’’ති පරෙහාඛ්‍යායතෙ, තත්‌ථ තාව නිද්‌ධාරණමෙවෙත්‌ථ නත්‌ථි කුතො ඡට්‌ඨීසත්‌තමීනං තත්‌ථප්‌පවත්‌ති, යතො තාසං බාධනත්‌ථමිදමාරබ්‌භතෙති දස්‌සයමාහ-‘නාත්‍ර ජාත්‍යාදීහි’ච්‌චාදි, නහිච්‌චාදිනා ජාත්‍යාදීහි නිද්‌ධාරණාභාවං දස්‌සෙති, ජච්‌චාදීනන්‌ති නිද්‌ධාරණෙ ඡට්‌ඨී, කුතො න භවතිච්‌චාහ-‘ජච්‌චාදිසම්‌බන්‌ධෙනෙ’ච්‌චාදි, අතං බ්‍යපදෙසතොති සීලත්‌තාදිබ්‍යපදෙසාභාවතො, පුන නිද්‌ධාරණාභාවෙ හෙත්‌වන්‌තරමාහ-‘තුල්‍යානඤ්‌චෙ’’ච්‌චාදි . සාධුනිපුණෙහි යොගෙ පූජායං ගම්‌මමානායං සත්‌තමී, තථා අසාධුයොගෙ, තථා පසිතඋස්‌සුක්‌කෙහි යොගෙ තතියාසත්‌තමියො, තථා ලොපන්‌තනක්‌ඛත්‌තසද්‌දා ච තෙන තෙන වචනන්‌තරෙන පාණිනියෙහි විහිතා, තං සබ්‌බං තංතංකාරකවචනිච්‌ඡායමෙව සාධෙතුං ‘මාතරි සාධු’ ඉච්‌චාදයො උදාහටා කෙසෙසු පසිතො පසත්‌තො, අවබද්‌ධොති අත්‌ථො, කෙසෙහි කරණභූතෙහි පසිතො භවති, කත්‌තුභූතෙහි වා පසිතො කතොති අත්‌ථො, ඵුස්‌සෙනින්‌දුයුත්‌තෙන ලක්‌ඛිතො කාලො සොයමිත්‍යභෙදෙන සම්‌බන්‌ධා ඵුස්‌සෙ, තෙන කරණභූතෙන.
37. පඨමා
පඨමාත්‌ථමත්‌තෙති එත්‌තකෙ වුත්‌තෙපි වාක්‍යත්‌ථො පදත්‌ථො වා න විඤ්‌ඤායතෙ නාමග්‌ගහණානුවත්‌තිතොති දස්‌සෙතුමාහ-‘ද්‌වෙද්‌වෙකානෙකාදි සුත්‌තතො’තිආදි, නාමෙනාත්‌ථො පටිපාදියමානො නාමසඞ්‌ඛාතෙ-ත්‌තනි අභිධෙය්‍යත්‌තෙනාජ්‌ඣාරොප්‍ය පටිපාදයත්‍යනපෙක්‌ඛිත විභත්‌තිවිසෙසන්‌ති ආහ-‘අභිධීයති’ච්‌චාදි, පකතිරූපෙනාති නාමෙන, තස්‌ස අභිධෙය්‍යස්‌ස, මත්‌තසද්‌දස්‌සාතිආදිනා සාමඤ්‌ඤන්‌තීදං මත්‌තසද්‌දස්‌සත්‌ථවචනන්‌ති දස්‌සෙති, ඉදං වුත්‌තං හොතීති නාමස්‌සාභිධෙය්‍යමත්‌තෙති ඉමිනා ඉදං වක්‌ඛමානං වුත්‌තං හොති. ‘‘පාටිපදිකත්‌ථලිඞ්‌ගපරිමාණවචනමත්‌තෙ පඨමා’’ති (2-3-46) ලිඞ්‌ගාදීසු භෙදෙන පඨමාවිධානම්‌පටිපන්‌නා, තදාහ-‘ලිඞ්‌ගපරිමාණෙ’ච්‌චාදි, ලිඞ්‌ගං ඉත්‌ථිපුන්‌නපුංසකානි, පරිමාණං පරිච්‌ඡෙදො, සඞ්‌ඛ්‍යා එකත්‌තබහුත්‌තානි, තබ්‌බන්‌තොපි සද්‌දත්‌ථොඑවාති ලිඞ්‌ගාදිවන්‌තොපි සරූපා බ්‍යතිරිත්‌තො සද්‌දත්‌ථො එව, උච්‌චත්‌තනීචත්‌තසාමඤ්‌ඤම්‌පුරොධාය පවත්‌තියා උච්‌චනීචසද්‌දෙහි පඨමා හොතෙව, තංයුත්‌තස්‌සාපි සද්‌දත්‌ථභාවතො ‘උච්‌චං ඝරානි’ත්‍යාදීනිපි උච්‌චත්‌තං ගුණං නිමිත්‌තං කත්‌වා සොයමිත්‍යභෙදසම්‌බන්‌ධ ඝරෙසු වත්‌තන්‌තීති. පලම්‌බතෙ අජ්‌ඣාගච්‌ඡතිත්‍යාදො ‘‘අසඞ්‌ඛ්‍යෙහි සබ්‌බාසං’’ති (2-119) ලොපවිධානසාමත්‌ථියා පාදීහ්‍යනත්‌ථකෙහිපි පඨමා සිද්‌ධායෙව.
38. ආමන්‌ත
අභිමුඛං කත්‌වාතිආදිනා යොගාරම්‌භස්‌ස ඵලං දස්‌සෙති, නාමත්‌ථෙති සද්‌දත්‌ථෙ, පදතොති ආමන්‌තණාධිකඅත්‌ථමත්‌තප්‌පකාසකපදතො, හොන්‌ති චෙත්‌ථ…
සිද්‌ධස්‌සාභිමුඛීකාර [භිමුඛීභාව (පොත්‌ථකෙ)], මත්‌තමාමන්‌තණං සියා;
අත්‌ථො කතාභිමුඛො හි, ක්‍රියායං විනියුජ්‌ජතෙ;
ආමන්‌තණං න වාක්‍යත්‌ථො, පදතොව පතීතිතො;
නත්‌ථෙවාමන්‌තණං ලොකෙ, විධාතබ්‌බෙන වත්‌ථුනා;
තං යථා භව රාජෙති, නිප්‌පන්‌නත්‌ථො භවෙති ච.
සිද්‌ධස්‌සාති දෙවදත්‌තත්‌තාදිනා සිද්‌ධස්‌ස, අත්‌ථොති දෙවදත්‌තාදි, කතං ආභිමුඛ්‍යං සමාධානං යෙනාති විග්‌ගහො, ක්‍රියායං විනියුජ්‌ජතෙ ගච්‌ඡ භුඤ්‌ජාති, ආමන්‌තණං නත්‌ථි… ඉදානි විධීයමානත්‌තෙනාලද්‌ධසත්‌තිකස්‌සාභිමුඛයිතුමසක්‌කරූපත්‌තා, විධාතබ්‌බෙනාති නිප්‌ඵාදෙතබ්‌බෙන.
39. ඡට්‌ඨී
කිරියාකාරකෙච්‌චාදිවුත්‌තිගන්‌ථස්‌ස අත්‌ථසංවණ්‌ණනං කත්‌තුමාරභතෙ ‘එකායං සම්‌බන්‌ධො නාමෙ’ච්‌චාදි, කිරියාය කාරකෙහි ච නිප්‌ඵාදිතොති ඉමිනා සම්‌බන්‌ධස්‌ස කිරියාකාරකසම්‌බන්‌ධ පුබ්‌බකත්‌තමාහ, තතොයෙවායං නාකස්‌මීකොති න යෙසංකෙසඤ්‌චි ද්‌වින්‌නං භවති, විසිට්‌ඨානංයෙව තු ද්‌වින්‌නං භවතීත්‍යතිප්‌පසඞ්‌ගාභාවො, කිරියාකාරකසම්‌බන්‌ධපුබ්‌බකො හි කාරකෙහි අඤ්‌ඤො සස්‌සාමිභාවාදිකො සම්‌බන්‌ධො, තථා ච වුත්‌තං–
‘‘සම්‌බන්‌ධො කාරකෙහඤ්‌ඤො, ක්‍රියාකාරකපුබ්‌බකො;
සුතායමස්‌සුතායංවා, ක්‍රියායං සො-භිධීයතෙති.
තත්‌ථ අස්‌සුතායං කිරියායං ‘රඤ්‌ඤො පුරිසො’ච්‌චාදො කිරියා කාරකසම්‌බන්‌ධපුබ්‌බකො-ඤ්‌ඤො එව සස්‌සාමිභාවාදිකො සම්‌බන්‌ධො පතීයතෙති, ‘සරති රජ්‌ජස්‌ස’ත්‍යාදො තු සුය්‍යමානෙ කිරියාසද්‌දෙ, එත්‌ථ පන සන්‌තමපි කම්‌මං වත්‌තුමනිච්‌ඡිතං, විසෙසනභාවොයෙව සරණම්‌පති රජ්‌ජස්‌ස පටිපාදීයතෙ’රජ්‌ජසම්‌බන්‌ධිසරණ’න්‌ති, කිරියාකාරක සම්‌බන්‌ධො හි සබ්‌බත්‌ථ වත්‌ථුට්‌ඨිතිවසෙනෙවත්‌ථි, තන්‌නිමිත්‌තො ච සස්‌සාමි භාවාදි, තත්‌ථ සස්‌සාමිභාවවිවච්‌ඡායං විජ්‌ජමානොපි කිරියාකාරක සම්‌බන්‌ධො න වත්‌තුමිච්‌ඡිතො, යථා ‘අනුදරා කඤ්‌ඤා’ති, සො චායං සම්‌බන්‌ධො සස්‌සාමිභාවජඤ්‌ඤජනකභාවා-වයවාවයවවිභාවාදිලක්‌ඛණො බහුවිධොති වෙදිතබ්‌බො, තත්‌ථ සස්‌සාමිසම්‌බන්‌ධෙ රඤ්‌ඤො පුරිසො, ජඤ්‌ඤජනකසම්‌බන්‌ධෙ නිග්‍රොධස්‌ස බීජං, අවයවාවයවිසම්‌බන්‌ධෙ රුක්‌ඛස්‌ස සාඛා, ඉදානි සම්‌බන්‌ධස්‌සෙතස්‌ස කිරියාකාරකසම්‌බන්‌ධසඤ්‌ජාතත්‌තං යථායොගමඤ්‌ඤත්‍රාප්‍යවගමයිතුං කිඤ්‌චි උදාහරණමාහ-‘තථා හි’ච්‌චාදි, පරිපාලනකිරියාකතො නෙසං සම්‌බන්‌ධොති ඉමිනා පරිපාල්‍යපරිපාලනලක්‌ඛණො-යං සම්‌බන්‌ධොති දස්‌සෙති, සා අයම්‌පරි පාලනලක්‌ඛණා කිරියා සම්‌බන්‌ධමස්‌සෙදම්‌භාවහෙතුං ජනයිත්‌වා නිවත්‌තති, අත්‌ථප්‌පකරණාදිනා ත්‌විමාය කිරියායායං සම්‌බන්‌ධොති විසෙසො වසීයතෙ, න ඡට්‌ඨියා විසෙසාවගමනෙ සාමත්‌ථියං… තස්‌සා සබ්‌බත්‌ථෙකරූපත්‌තා, සුය්‍යමානෙ එව වා කිරියාසද්‌දෙ කාරකභාවස්‌ස හෙතුනො වචනිච්‌ඡායාභාවෙ අස්‌සෙදම්‌භාභාවසඞ්‌ඛාතස්‌සෙව ඵලස්‌ස වත්‌තුමිච්‌ඡිතත්‌තා තථෙව සම්‌බන්‌ධො ජාතො ඡට්‌ඨියාභිධීයතෙ ‘රජ්‌ජස්‌ස සරතී’ති, වුත්‌තං හි–
ජනයිත්‌වාන සම්‌බන්‌ධං, ක්‍රියා කාචි නිවත්‌තති;
සුය්‍යමානෙ ක්‍රියාසද්‌දෙ, සම්‌බන්‌ධො ජායතෙ ක්‌වචීති.
පරිපාලයතීති පුරිසම්‌පරිපාලයති, තතො පාලනාදිකා උපකාර සභාවා කිරියාද්‌වින්‌නම්‌පි තෙසං සම්‌බන්‌ධිනී භවති, රඤ්‌ඤා හි කාරියමානා තංසම්‌බන්‌ධිනීපුරිසවිසයත්‌තාවපුරිසයොගිනීත්‍යුභින්‌නම්‌පිකිරියාසම්‌භවති, තතොයෙවතස්‌සා උභයසම්‌බන්‌ධිනියා කිරියාය සම්‌භවෙඅස්‌සෙදන්‌ති බුද්‌ධියා හෙතුභූතස්‌ස අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤාපෙක්‌ඛසභාවස්‌ස සම්‌බන්‌ධස්‌ස භාවතො කිරියාජනිතත්‌තමස්‌ස, අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤාපෙක්‌ඛාලක්‌ඛණො… සබ්‌බථා නිරපෙක්‌ඛත්‌තෙ සම්‌බන්‌ධාභාවා, සම්‌බන්‌ධි බුද්‌ධිසබ්‌භවස්‌සාති සම්‌බන්‌ධීසු රාජපුරිසාදීසු අස්‌සෙදන්‌ති එවම්‌පවත්‌තාය බුද්‌ධියා සබ්‌භවස්‌ස. පරෙසං විය ‘‘ගුණෙ ඡට්‌ඨී’’ති වචනන්‌තරාභාවෙ උභයත්‌ථපි (චෙත්‌ථ) [(යෙව) (පොත්‌ථකෙ)] ඡට්‌ඨිප්‌ප- සඞ්‌ගොති බොධෙතුමාහ-‘නනු චෙ’ච්‌චාදි, සච්‌චන්‌ති යථා වුත්‌තං චොදනමබ්‌භුපගම්‌ම චොදකම්‌පති යථාවුත්‌තං සම්‌බන්‌ධරූපං තතො-ඤ්‌ඤත්‍රාප්‍යුපසං හරිත්‌වා තත්‌ථ ඡට්‌ඨිප්‌පසඞ්‌ගං චොදෙතුමාහ-‘දෙවදත්‌තො’ච්‌චාදි, අථෙව මිච්‌චාදිනාසතීපිඅඤ්‌ඤමඤ්‌ඤාපෙක්‌ඛාලක්‌ඛණෙ සම්‌බන්‌ධෙ වචනිච්‌ඡායෙවෙත්‌ථ කාරණන්‌ති චොදකාධිප්‌පායමත්‍රොපනෙත්‌වා තදෙව විසෙසතො ඡට්‌ඨියා අභාවෙ සමුපනෙතුං‘යජ්‌ජෙවමිහාපි’ච්‌චාදිකමාහ, තත්‌ථ අථාති චොදකාධිප්‌පායප්‌පකාසනාරම්‌භෙ නිපාතො, එවං වත්‌තබ්‌බන්‌ති එවං යදිපිච්‌චාදිනා වක්‌ඛමානනයෙන වත්‌තබ්‌බං, පටිපාදෙතබ්‌බතායාත්‍යාදිනා ඉදන්‌දීපෙති ‘‘විසෙස්‌සං විධෙයතාය න පරාධීනන්‌ති අප්‌පධානභාවතො බ්‍යතිරිච්‌චතෙ තතො-ත්‌තනිට්‌ඨමෙව, න රූපන්‌තරම්‌භජති‘පුරිසස්‌සෙ’ති, විසෙසනන්‌තු රාජාදිකං තදඞ්‌ගතායානුවදියමානමප්‌පධානත්‌තා කාරකරූපතො බ්‍යතිරිච්‌චතෙ, තතො රූපන්‌තරං භජති ‘රඤ්‌ඤො’ති, තතො බ්‍යතිරෙක ලක්‌ඛණො සම්‌බන්‌ධො හොති, එකස්‌ස සම්‌බන්‌ධිත්‌තාසම්‌භවා වත්‌ථුතො ද්‌විට්‌ඨො විසෙසනගතත්‌තෙන පතීයතෙ තතො ඡට්‌ඨී විසෙසනමෙවානුධාවති පතීතිවිසයෙ සද්‌දප්‌පවත්‌තී’’ති, යො හි විකප්‌පනං විසයො සො සද්‌දානන්‌ති, අතොයෙව සම්‌බන්‌ධො නියමෙන විසෙසනභෙදමනුවිදධාති… වත්‌ථුතො ද්‌විට්‌ඨස්‌සාපි තග්‌ගතත්‌තෙන පතීතියා යථා භාතූනං ධනන්‌ති, නාවස්‌සම්‌භාතූනං ධනන්‌තිච්‌චෙව භවති, තථා සත්‍යපි විසෙස්‌ස භෙදෙ විසෙසනගතමෙව භෙදමනු(විදධා)ති ‘දෙවදත්‌තස්‌ස අස්‌සා’ති, තදෙතං සබ්‌බං විසෙසනගතත්‌තෙන සම්‌බන්‌ධපතීතිතො-වකප්‌පීයතෙ, විසෙස්‌සගතත්‌තෙනාපි තප්‌පතීතියං නියමෙන තග්‌ගතභෙදානුවිධානං සියා විසෙසනගතභෙදානුවිධානමිව, ද්‌විට්‌ඨත්‌තන්‌තු වත්‌ථුතො [චත්‌තුනො] න විරුජ්‌ඣතෙ, වත්‌තුපටිබද්‌ධමෙව ච ද්‌විට්‌ඨත්‌තං මනසිකත්‌වා තංවාදීහි ද්‌විට්‌ඨො සම්‌බන්‌ධොභිධීයතෙ, අතොයෙවායං බ්‍යතිරෙකවිභත්‌ති (යාගම්‍යතෙ)… බ්‍යතිරිච්‌චමානවිසෙසනභූතසම්‌බන්‌ධිගතබ්‍යතිරෙකලක්‌ඛණසම්‌බන්‌ධාභි- ධානප්‌පවත්‌තිතොති, නීලාදිවිසෙසනන්‌තු පරත්‌ථත්‌තෙනාප්‌පධානම්‌පි න කාරකභාවතො බ්‍යතිරිච්‌චති… නීලාදිසද්‌දෙනුප්‌පලාදිදබ්‌බාභිධානතො, යථා ‘නීලමුප්‌පලම්‌පස්‌ස, නීලෙනුප්‌පලෙන ඨිතං, නීලස්‌සුප්‌පලස්‌ස ගන්‌ධො’ති, යදා තු න විසෙස්‌සපවත්‌ති තදා බ්‍යතිරිච්‌චතෙව ‘නීලස්‌ස ගුණස්‌ස උප්‌පලන්‌නිස්‌සයො’ති කාරකභාවලක්‌ඛණා පධානභාවා බ්‍යතිරිච්‌චතෙ එව නීලාදි, තතො විසෙසනමෙවානෙකප්‌පකාරතායාව තිට්‌ඨතෙ, තතො විසෙ- සනං කිඤ්‌චිදෙව කාරකරූපතො පධානභාවා බ්‍යතිරිච්‌චතෙති විසෙසන මත්‌තෙනාපි සෙසං සබ්‌බං තථා සියාති නාසඞ්‌කනීයන්‌ති.
ද්‌වෙපීති රාජපුරිසා ද්‌වෙපි, තතියෙ ගෙහසඞ්‌ඛාතෙ සම්‌බන්‌ධිනී. සහයුත්‌තම්‌පටිච්‌ච එවන්‌ති ඉමිනා පුරිසස්‌ස අප්‌පධානත්‌තමෙව දීපෙති, අභිමතාති පාණිනියානං සුත්‌තන්‌තරෙන අභිමතා, යතො ඡට්‌ඨීය-මත්‌තනො මතෙ සම්‌බන්‌ධනිස්‌සයා, තෙනාහ- ‘සම්‌බන්‌ධමෙවි’ච්‌චාදි, සම්‌බන්‌ධො චෙත්‌ථ මාතු සරණානමවට්‌ඨානාදිකිරියානිමිත්‌තොති කෙචි, අඤ්‌ඤෙ තු සරණස්‌ස කිරියාරූපත්‌තා කිරියන්‌තරමන්‌තරෙනෙව දබ්‌බෙන සම්‌බන්‌ධොපපත්‌තිමාහුයථා ද්‌වින්‌නං ජතුකතො සංසිලෙසො, ජතුනො තු කට්‌ඨෙනාත්‌තනායෙව, න ජත්‌වන්‌තරකතො සංසිලෙසොති. පරෙසං තතියත්‌ථෙ දුතියත්‌ථෙ ච කිතකප්‌පයොගෙ ඤ්‌ඤත්‍රාපි (පඤ්‌චම්‍යත්‌ථෙ) සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ ච (‘‘ඡට්‌ඨී චා’’) ති (2-6-20) දුතියා පඤ්‌චමීනඤ්‌චා’’ති (2-6-29) ච සුත්‌තන්‌තරෙහි ඡට්‌ඨීතිමතා, තස්‌සාපි වත්‌තිච්‌ඡාතොව සාධිතභාවං දස්‌සෙතුමාහ-යථාචෙත්‌ථාතිආදි, එත්‌ථාප්‍යාදො උදාහරණද්‌වයෙ සුත්‌තන්‌තරමන්‌තරෙන සම්‌පදානත්‌තාභාවා සම්‌බන්‌ධවචනිච්‌ඡායමෙව පරෙසම්‌පි ඡට්‌ඨී, තෙනාහ-‘එත්‌ථා’තිආදි, බහුලන්‌තීමස්‌ස අත්‌ථං දස්‌සෙති ‘යථා දස්‌සන’න්‌ති, අවිසංවාදකාලොකස්‌සත්‍යාදිකං කම්‌මෙ උදාහරණං, පඤ්‌චම්‍යත්‌ථෙ පන වත්‌තිච්‌ඡාතොව සබ්‌බෙ තසන්‌ති දණ්‌ඩස්‌සාත්‍යාදීනි උදාහරණානි වෙදිතබ්‌බානි.
40. තුල්‍ය
අනභිමතාති ‘තුල්‍යත්‌ථෙහ්‍යතුලොපමාහි තතියාඤ්‌ඤතරිස්‌ස’න්‌ති (2-3-72) සුත්‌තෙන තුලොපමාහි අඤ්‌ඤෙහි තුල්‍යත්‌ථෙහි යොගෙ තතියාය විධීයමානත්‌තා පාණිනියානං අනභිමතා, යස්‌මා සදිසා භාවා තෙසං නොපමාති ‘අජ්‌ජුනස්‌ස තුලා නත්‌ථී’ත්‍යාදිකමුච්‌චතෙ, තස්‌මා එවං යථාවුත්‌තනයෙනාති තදෙවන්‌තීමස්‌ස අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, තදෙවන්‌ති වා නිපාතසමුදායො යථාවුත්‌තනිදස්‌සනත්‌ථො, තුල්‍යෙසූති සදිසෙසු, තථාවුත්‌තාති අජ්‌ජුනස්‌සතුලානත්‌ථීත්‍යාදිනා තෙන පකාරෙන වුත්‌තා.
41. අතො
සුත්‌තෙ ‘අතො’ති වුත්‌තං ‘අකාරන්‌තතො’ති කථං වුත්‌තීති ආහ ‘අතො’තිආදි, ආදෙසා හොන්‌තීති සෙසො, යකාරානංයෙව සියුං… ආඑආදෙසානමෙකවණ්‌ණත්‌තා, ලොපෙ කතෙති ඔකාරස්‌ස ලොපෙ කතෙ, තන්‌නෙති යථාවුත්‌තං ධචාද්‍යප්‌පටික්‌ඛිපති, පටික්‌ඛෙපෙ කාරණමාහ-‘පරලොපස්‌සා’තිආදි, කාරණන්‌තරං වත්‌තුමාරභතෙ ‘කිඤ්‌චා’තිආදි, නිච්‌චම්‌පරලොපොව සියා, න පුබ්‌බලොපොපි ආගමප්‌පයොගානුකූල්‍යෙනාතිපි සක්‌කා වත්‌තුන්‌ති ආහ-‘නචා’තිආදි, නිච්‌චම්‌පරලොපොයෙවාති න ච සක්‌කා මන්‌තුන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, එවං සන්‌තෙත්‍යාදිනා තත්‌ථ විරොධමාහ, අතොසම්‌භවාති ආදෙසාකාරතො සම්‌භවා, ඣිස්‌සාකාරවිධානං ‘‘යොසු ඣිස්‌ස පුමෙ’’ති (2-93) එතදෙවපයොජනන්‌තිආදිනා වුත්‌තප්‌පයොජනාභාවෙ කාරණමාහ-‘අනිට්‌ඨත්‌තා’ති, අනභිමතත්‌තාති අත්‌ථො, පයොජනාභාවානභිමතත්‌තමෙව දස්‌සෙසුමාහ-‘එතදත්‌ථමෙවා’තිආදි, ඉමස්‌සාති ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’තී මස්‌ස සුත්‌තස්‌ස, ඣිස්‌මාත්‌වෙවාති ‘ඣිස්‌මා’ ඉති එතාදිසං සුත්‌තමෙව, ඣිස්‌මා යොනං ටාටෙතිවාති ‘‘ඣිස්‌මා යොනං ටාටෙ’’ති සුත්‌තං වා, අතොති ‘අතො’ ඉති සුත්‌තං, තාදිසස්‌සපයොගස්‌සාති අග්‌ගා, අග්‌ගෙ ඉති පයොගස්‌ස.
42. නීනං
යස්‌මා එකමෙව රූපමුදාහටං, තස්‌මා රූපාරූපානි රූපෙරූපානීති භෙදො වෙදිතබ්‌බො, තෙන හි බහුවචනෙ [බහුවචනෙන (පොත්‌ථකෙ)] පඨමාදුතියාසු ‘අට්‌ඨීනී’ති එකමෙව රූපමුදාහටන්‌ති දස්‌සෙති.
44. සස්‌සාය
සුඤිති ඤකාරො කිමත්‌ථොති ආහ-‘ඤකාරො’තිආදි, අසති හි ඤකාරෙ‘ඤානුබන්‌ධො’ති ඤකාරෙන විසෙසනෙන සුකාරො න විසෙසී යෙය්‍ය සතියෙව තස්‌මිං තෙන සො විසෙසීයෙය්‍ය, තස්‌මා ‘‘ඤකානුබන්‌ධාද්‍යන්‌තා’’ති සුත්‌තෙ ‘ඤකානුබන්‌ධා’ති විසෙසනං විසෙසනභාවො අත්‌ථො පයොජනං යස්‌ස සො විසෙසනත්‌ථො, බහුලං වචනෙනානභිමතමනවසෙසං වවත්‌ථාපීයතීති වුත්‌තියං ‘‘භිය්‍යො’’ත්‍යාදිකමුපදිට්‌ඨන්‌ති දස්‌සෙතුමුපක්‌කමතෙ ‘සාමඤ්‌ඤෙනා’තිආදිනා, ඡට්‌ඨී භවතීති (සෙ)සො, නනුච අත්‌ථසද්‌දෙනාඤ්‌ඤපදත්‌ථසමාසෙ කථං චතුත්‌ථ්‍යත්‌ථො-වසීයතීති වුච්‌චතෙ, චතුත්‌ථීඑකවචනෙ අත්‌තත්‌ථ’න්‌ති එත්‌ථ සද්‌ධම්‌මසවනාදිකමත්‌තනිමිත්‌තන්‌ති යො-ත්‌ථො, සො චත්‌ථො-ඤ්‌ඤ පදත්‌ථෙපි, තස්‌සා-ඤ්‌ඤපදත්‌ථභූතස්‌සාපි අත්‌තා අත්‌ථො පයොජනම්‌භවති නිමිත්‌තභාවෙනාති නාත්‌ථභෙදොති ත එත ඉමවජ්‌ජිතානං සබ්‌බාදීනන්‌ති ත එතඉමසද්‌දෙහි එව වජ්‌ජිතානමඤ්‌ඤෙසං සබ්‌බාදීනං, පටිසිද්‌ධෙසුපි කස්‌සචි ආදෙසො දිස්‌සතීති දස්‌සෙතුමාහ‘තසද්‌දස්‌ස චා’ති.
45. ඝප
ඉත්‌ථියා වධුයාති පසඤ්‌ඤානමී ඌනමුදාහරණානි.
46. ස්‌සාවා
ඝපසඤ්‌ඤෙහීති ඉදං තෙතිමාමූහි තීමස්‌ස අඤ්‌ඤපදත්‌ථසමාසෙන වා විසෙසනං දට්‌ඨබ්‌බං, වුත්‌තියං කතන්‌ති ආදිකං කත්‌තාදිප්‌පකාසනත්‌ථං කතං, තායාති සබ්‌බත්‌ථ විකප්‌පොදාහරණං.
47. නම්‌හි
‘‘ආගමා තග්‌ගුණීභූතා තග්‌ගහණෙන ගය්‌හන්‌තී’’ති පරිභාසා වචනමෙතං තත්‌ථ තග්‌ගුණීභූතාති තස්‌මිං ආගමිම්‌හි ගුණීභූතා, අවයවවසෙන පච්‌ඡා භවන්‌තො අමුඛ්‍යභූතා, තග්‌ගහණෙනාති ආගමිග්‌ගහණෙන තග්‌ගහණෙන ගහණතොති ආගමිභූතස්‌ස නං ඉච්‌චස්‌ස ගහණෙන ගහණතො, ‘නම්‌හි විභත්‌තිම්‌හි’ති තු වත්‌තබ්‌බං, විපල්‌ලාසො වා එත්‌ථ දට්‌ඨබ්‌බො.
(49) ඉකාරස්‌සෙවවාතිආදිනා වුත්‌තමෙව විවරති තිස්‌ස ඉච්‌චාදිනා, තස්‌ස තිස්‌ස, නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තාති තිස්‌ස නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තා, ‘‘නම්‌හි තිචතුන්‌නමිත්‌ථියං තිස්‌ස චතස්‌සා’’ති (2-20) තිස්‌සාදෙසො ‘‘නම්‌හි නුක ද්‌වාදීනං සත්‌තරසන්‌න’’න්‌ති (2-47) නුක, තිස්‌සන්‌නං.
51. සුඤ
විභත්‌තිසුත්‌තෙති ‘‘ද්‌වෙද්‌වෙකානෙකෙස්‌වි’’(2-1) ච්‌චාදිසුත්‌තෙ, ස්‌සනන්‌ති බහුවචනෙන සහිතමෙකවචනමාහ, සුත්‌තමිදන්‌ති ‘‘සුඤ්‌සස්‌සා’’ති ඉදං සුත්‌තං, සුත්‌තෙ පන සතීති ‘‘සුඤ සස්‌සා’’ති සුත්‌තෙ සති.
55. රත්‍යා
රත්‌ති ච ආදි ච රත්‍යාදයො, තෙහි.
56. සුහි
අනුකරණවසෙනාති අනුසදිසං කරණං වචනමනුකරණං.
57. ල්‌තු
තෙනාති යතො ල්‌තුඉති විසෙසනත්‌තෙන වත්‌තුමිච්‌ඡිතස්‌ස පච්‌චයස්‌ස ගහණං, තෙනාති අත්‌ථො, පච්‌චයස්‌ස ගහණා තදාදිගහණං ලබ්‌භතෙ… ‘‘පච්‌චයග්‌ගහණෙ යතො සො විහිතො, තදාදිනො ගහණ’’න්‌ති ඤායා, විසෙසනත්‌තෙන වත්‌තුමිච්‌ඡිතත්‌තා තදන්‌තග්‌ගහණං… ‘‘විධිබ්‌බිසෙසනන්‌තස්‌සා’’ති (1-13) වචනතොති මනසි නිධායාහ- ‘යතො’ඉච්‌චාදි, සො ක්‍රියත්‌ථො ආදි යස්‌ස සො තදාදි, සො පච්‌චයො-න්‌තො යස්‌ස සමුදායස්‌ස සො තදන්‌තො, තාදිසස්‌ස තදා දිතදන්‌තසමුදායවිසෙස(ස්‌ස) ගහණං, න තු තදන්‌තමත්‌තස්‌සෙත්‍යත්‌ථො, නනු ච ‘ල්‌ත්‌වී’ති විසෙසනත්‌තෙන වත්‌තුමිච්‌ඡිතෙ භවතු ‘‘විධිබ්‌බිසෙසනන්‌තස්‌සා’’ති තදන්‌තස්‌ස ගහණං, පච්‌චයග්‌ගහණෙන පන තදාදිනො ගහණං කථං සියා වචනාභාවාත්‍යාහ-‘තදවිනාභාවිත්‌තා’ති, යතො විහිතො, තෙන විනා න භවති සීලෙනාති තදවිනාභාවී, තස්‌ස භාවො තස්‌මා. ‘‘පච්‌චයග්‌ගහණෙ යතො සො විහිතො තදාදිනො ගහණ’’න්‌ති ඤායස්‌ස යත්‌ථ පච්‌චයග්‌ගහණං තත්‌ථ සාධාරණත්‌තා ‘තදාදිනො’ති වුත්‌තං, තදාදිසමුදායස්‌ස ගහණෙ පනෙත්‌ථ විසෙසො න දිස්‌සති… අධිකත්‌තාති [අධිගතන්‌තාවාති (පොත්‌ථකෙ)] ආදීසු විසෙසදස්‌සනාසම්‌භවා, ‘තුංස්‌මා ලොපො චිච්‌ඡායං තෙ’’ ත්‍යත්‍ර (5-4) තු දිස්‌සති විසෙසො, වක්‌ඛතිහි තත්‌ථ ‘‘තුංතායෙතවෙ භාවෙ භවිස්‌සති ක්‍රියායං තදත්‌ථාය’’න්‌ති (5-61) තුංපච්‌චයං වක්‌ඛති’’ච්‌චාදි.
58. ගෙ
අඉත්‍යෙවවත්‌තබ්‌බන්‌ති ‘ගෙඅ’ඉත්‍යෙව වත්‌තබ්‌බන්‌ති වුත්‌තං හොති, පක්‌ඛෙ දීඝවිධානෙනෙවාති ඉමිනා අකාරාදෙසෙ කතෙ පක්‌ඛෙ දීඝවිධානෙනෙව, අඤ්‌ඤත්‌ථචරිතත්‌ථතායාති ල්‌ත්‌වන්‌තාදිතො අඤ්‌ඤත්‌ථ භොපුරිසා භොපුරිසඉච්‌චාදො ජාතිපදත්‌ථනිස්‌සයනෙන කතත්‌ථතාය, පරිස මත්‌තත්‌ථතායාති වුත්‌තං හොති, අවස්‌සං දීඝභාවෙ කාරණමාහ ‘යදිචාකාරො’ඉච්‌චාදි, යදිච ආකාරොති පදච්‌ඡෙදො.
60. ඝබ්‍රහ්‌මා
ඝඉතිසඤ්‌ඤා ඝසඤ්‌ඤා තාසං, කඤ්‌ඤාසඤ්‌ඤාතිආදීසු ඝසඤ්‌ඤානං බහුත්‌තා බහුවචනෙන නිද්‌දෙසො, ඝරූපස්‌සාති ඝස්‌සාති ඝසද්‌දරූපස්‌ස, තථා භො බ්‍රහ්‌මාති එත්‌ථ තථාති ඉමිනා බ්‍රහ්‌මාතිරූපස්‌ස නිරුත්‌තියං නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තාව එත්‌ථ සඞ්‌ගහිතභාවං දස්‌සෙති. එවං විවරන්‌තීති තස්‌මා ස සඛතො ගස්‌ස අකාරආකාරා’’තිආදිනා එවං විවරන්‌ති, තෙ හි අච ආච ඉච ඊච එචාති ද්‌වන්‌දෙ පුබ්‌බසරානං ලොපං කත්‌වා එත්‌තුපසිලෙසනිද්‌දෙසං වණ්‌ණෙන්‌ති, සාමඤ්‌ඤවිධානන්‌ති ‘බ්‍රහ්‌මකත්‌තුඉසි සඛතො’ච්‌චෙවමවිසෙසෙත්‌වා සාමඤ්‌ඤෙන කථනං, කිමත්‌ථන්‌ති කිං අත්‌ථො පයොජනං යස්‌ස තං කිමත්‌ථං. සාමඤ්‌ඤවිධානං කිමත්‌ථම්‌පනෙවං පයොජනාසඞ්‌කායං පයොජනාසඞ්‌කාවිචාරණං මනසි නිධාය ‘ආගති ගණොය’න්‌ති වුත්‌තත්‌තා ආහ– ‘අත්‌ථතො’ච්‌චාදි, අත්‌ථතොති සා මත්‌ථියතො, අනෙනාති‘ආගතිගණොය’න්‌ති ඉමිනා වචනෙන, ඉදං වුත්‌තං හොති ‘ආගතිගණොයන්‌ති ඉමිනා තදාකාරසඞ්‌ඛාතජාතිප්‌පධානගණත්‌තප්‌පකාසනෙන යදි සම්‌බොධනෙ එකාරන්‌තාකාරන්‌තලාභීනං කත්‌තු ඉසි සඛ මුනි භදන්‌තාදීනං ගහණං පයොජනං න සියා, අඤ්‌ඤථා අනුපපජ්‌ජනං සියාති එවමඤ්‌ඤථානුපපත්‌තිලක්‌ඛණසාමත්‌ථියතො සාමඤ්‌ඤවිධානෙ පයොජනමාහෙ’’ති, සොයන්‌ති ඉමිනා වුත්‌තියං ‘ආගති ගණොය’න්‌ති වුත්‌තං වචනං නිදස්‌සෙති.
63. ඝොස්‌සං
ස්‌සඤ්‌ච ස්‌සාච ස්‌සායොච අඤ්‌ච තිඤ්‌චාති ඉතරීතරයොගෙ චත්‌ථ සමාසො,ස්‌සං ස්‌සා ස්‌සායං තිංසු.
64. එක
ඝොච ඔච ඝො ඝාන්‌තඔකාරන්‌තා, නත්‌ථි ඝො යෙසන්‌තෙ අඝො, තෙසං, සාමඤ්‌ඤවිධානතොති කස්‌සචි ලිඞ්‌ගස්‌ස අපරාමාසා සාමඤ්‌ඤෙන විධානතො, නාදෙකවචනෙසූති නාදීසු එකවචනෙසූති අත්‌ථො, හි හෙතුම්‌හි, යස්‌මා කස්‌සචි එවං දුට්‌ඨාධිප්‌පායො සියා, තස්‌මා දුතියමුදාහරණන්‌ති අත්‌ථො, දුතියොපි හෙතුම්‌හි, යස්‌මා සබ්‌බෙසං සඞ්‌ගහණත්‌ථං, තස්‌මා න ච තථාධිප්‌පෙතන්‌ති අත්‌ථො, සබ්‌බෙසමෙකවචනානං සඞ්‌ගහණාභාවෙ සුත්‌තානං විරචනප්‌පකාරමාහ-‘අඤ්‌ඤථා’තිආදි, උපරිචාත්‍යාදීස්‌වයමධිප්‌පායො ‘‘සුත්‌තස්‌ස ‘අංයොස්‌වඝොන’න්‌ති විරචිතත්‌තා සාමඤ්‌ඤෙනෙ-කවචනෙස්‌වඝස්‌ස නරස්‌සත්‌තප්‌පතීති තප්‌පටිසෙධාභාවා’දණ්‌ඩි කුල’න්‌ති රස්‌සත්‌තං ‘සිස්‌මිං නපුංසකෙ’ති විධිසුත්‌තං වදෙය්‍යා’’ති, ඔකාරන්‌තප්‌පටිසෙධන්‌ති ‘අඝොන’න්‌ති ඔකාරන්‌තප්‌පටිසෙධං, ආදෙසන්‌තරං ‘‘ගොස්‌සා ගසිහිනං සුගාවගවා’’ත්‍යාදිනා (2-67) කරීයමානං ගාවාදෙසාදිකං, එත්‌ථ පන නපුංසකෙ එකවචනන්‌තං දණ්‌ඩි කුලන්‌ති වක්‌ඛමානත්‌තා නොදාහටං, යොසු පන ‘‘යොලොපනිසුදීඝො’’ති (2-88) අදීඝස්‌සාපි දීඝවිධානසාමත්‌ථියා පඨමමෙව දීඝස්‌ස රස්‌සාභාවෙකාව කථාති නොදාහටං, දණ්‌ඩීදණ්‌ඩීනි ඉච්‌චෙව තු භවති, නොස්‌සවාති පාඨො දිස්‌සති, එත්‌ථ විජ්‌ජමානෙ ගෙ පරෙ ඔකාරන්‌තස්‌ස වා රස්‌සාපජ්‌ජනදොසම්‌පසඞ්‌ගතො නොස්‌සා’ති පාඨෙන භවිතබ්‌බං.
67. ගොස්‌සා
ගාවෙන ගවෙනාති කරණෙපි සමානං, ගාවස්‌ස ගවස්‌සාති ඡට්‌ඨියාපි.
69. ගවං
සෙනාති සුතත්‌තා සෙඉති වුත්‌තියං නිමිත්‌තං පරිකප්‌පිතං.
72. ගාවු
සද්‌දන්‌තරත්‌තෙන කොචි දොසොති සම්‌බන්‌ධො, ආදිසිතබ්‌බා ආදෙසා කාතබ්‌බා.
73. යං
77. ස්‌මි
ලොකෙ දෙවදත්‌තො දත්‌තොති එකදෙසෙන සමුදායවොහාර දස්‌සනතො ස්‌මිනොතීමස්‌ස ස්‌මිං වචනස්‌සාත්‍යයමත්‌ථො දස්‌සිතොත්‍යාහ-‘ස්‌මිති ඉමිනා’තිආදි.
81. ඣලා
බ්‍රහ්‌මාදීසු ‘ඉතො ක්‌වචි සස්‌ස ටානුබන්‌ධො’ති පාඨාති සම්‌බන්‌ධො, බ්‍රහ්‌මාදීසූති ‘‘ඝබ්‍රහ්‌මාදිතෙ’’ති (2-60) සුත්‌තෙ වුත්‌තබ්‍රහ්‌මාදීසු, පාඨාති ‘ඉතො’ත්‍යාදිනො ගණසුත්‌තස්‌ස පාඨා, ටානුබන්‌ධොති ඉමිනා (එටාදෙසං) නිද්‌දිසති.
85. කූ
සො [භස්‌මා] අන්‌තො යස්‌ස සො තදන්‌තො සමුදායො, තස්‌ස, ‘‘චානුකඩ්‌ඪිතං නොත්‌තරත්‍රානුවත්‌තතී’’ති විඤ්‌ඤූවචනං, විදුනො විදූති කූපච්‌චයන්‌තස්‌ස උදාහරණං, විඤ්‌ඤුනො විඤ්‌ඤූති ‘‘විතො ඤාතො’’ති (5-39) සබ්‌බඤ්‌ඤුනො සබ්‌බඤ්‌ඤූති ‘‘කම්‌මා’’ති (5-40).
86. ලො
ලොපොත්‌වෙව සිද්‌ධත්‌තාති වොමුත්‌තපක්‌ඛෙ ලොපොතීමිනාව සිද්‌ධත්‌තා.
87. නනො
අමුයාති ඉත්‌ථියං යාදෙසො, නනොතීමස්‌සිදං පච්‌චුදාහරණං.
88. යොලො
පඨමාදුතියායොනමෙකතො උදාහරණානි අට්‌ඨී අට්‌ඨීනිති, තානිච යොලොපනිලාතිස්‌සෙව දස්‌සිතානි, තථායෙවාඤ්‌ඤානිපි ඤායන්‌තීති.
92. න්‌තස්‌ස
ටමුත්‌තපක්‌ඛොති අසන්‌තං කුබ්‌බන්‌තස්‌සාති ටාදෙසෙන මුත්‌තපක්‌ඛො,න්‌තුස්‌සචෙවන්‌ති පසිද්‌ධත්‌තාව ටාදෙසමුත්‌තපක්‌ඛං උපමෙති, ‘‘සඤ්‌ජාතං තාරකාදිත්‌විතො’’ති (5-45) ඉතො අන්‌ධිතා.
93. යොසු
ටාදෙසො-තිප්‌පසජ්‌ජතීති කස්‌මා වුත්‌තං නනු තදන්‌තස්‌ස සමුදායස්‌ස පත්‌තෙ ‘‘ඡට්‌ඨියන්‌තස්‌සා’’ති (1-17) අන්‌තස්‌සෙව හොති, තථාසති නෙවාතිප්‌පසඞ්‌ගො, තස්‌මා කස්‌මාතිප්‌පසජ්‌ජතීති වුත්‌තන්‌ති, සච්‌චං, තථාපි ‘ඣිස්‌සා’ති වත්‌තුං සක්‌කුණෙය්‍යත්‌තෙ ඉස්‌සාති වුත්‌තත්‌ත [වුත්‌තන්‌ථි] සාමත්‌ථියතො තදන්‌තස්‌ස ටාදෙසො-තිප්‌පසජ්‌ජතීති තථා වුත්‌තන්‌ති, නනු ‘ඣිස්‌සා’ති වුත්‌තෙපි සොවාතිප්‌පසඞ්‌ගො තදවත්‌ථොයෙවාති සච්‌චං, තථාපි යදි සමුදායස්‌ස ටාදෙසො-භිමතො සියා ‘තථා සති කිං ඣග්‌ගහණෙන ඉස්‌සත්‌වෙව වදෙය්‍යාති නාතිප්‌පසජ්‌ජතීති, ඣග්‌ගහණෙ නාමන්‌තෙ ඉකාරස්‌සෙව ඣසඤ්‌ඤත්‌තාති ඉදං පන විසෙසනත්‌තෙන වත්‌තු මනිච්‌ඡිතෙ යුජ්‌ජති.
94. වෙවො
සහචරිතඤායස්‌සාති ‘‘තංසහචරිතා තග්‌ගහණෙන ගය්‌හන්‌තී’’ති ඤායස්‌ස.
95. යොම්‌හි
හෙතුකුරුසද්‌දෙහි යොසු ඉමිනා ටාදෙසෙ ‘‘ලොපො’’තීමිනා යොලොපෙ වා සම්‌පත්‌තෙ ‘‘පච්‌චයනිස්‌සිතං බහිරඞ්‌ග’’න්‌ති යොලොපතො ‘‘පකතිනිස්‌සිතමන්‌තරඞ්‌ග’’න්‌ති ‘‘අන්‌තරඞ්‌ගබහිරඞ්‌ගසු අන්‌තරඞ්‌ගවිධි බලවා’’ති පඨමං ටාදෙසෙ නිමිත්‌තාභාවාව ලොපා භාවොති දස්‌සෙතුමාහ-‘හෙතුකුරුසද්‌දෙහි’ච්‌චාදි.
99. සබ්‌බා
නනු කතරාදයොව සබ්‌බාදිසද්‌දවචනීයා හොන්‌ති සමාසෙනාභිහිතත්‌තා, න තු සබ්‌බසද්‌දො [සද්‌දස්‌සෙ (පොත්‌ථකෙ)] ත්‍යාහ-‘අවයවෙනෙ’ත්‍යාදි,යදිපි ‘සබ්‌බ සද්‌දො ආදි යෙස’න්‌ති අවයවෙන විග්‌ගහො, තථාපි සමුදායොවාස්‌සත්‌ථො භවති… යෙසන්‌ත්‍යනෙන සමුදායස්‌ස පරාමාසාති භාවො, ඉතීති හෙතුම්‌හි, කො භවන්‌තානං ද්‌වින්‌නං බහුන්‌නං වා එකො දෙව දත්‌තො කඨාදීහි වා අත්‌ථෙ ද්‌වීහි බහූහි වා එකස්‌ස නිද්‌ධාරණෙ සති කිම්‌හා නිද්‌ධාරණෙ රතර රතමෙසු ණාදිවුත්‌තියං ‘‘එකත්‌ථතාය’’න්‌ති (2-119) විභත්‌තිලොපෙ ‘‘රානුබන්‌ධෙන්‌තසරාදිස්‌සා’’ති (4-132) අන්‌තසරාදිලොපෙ කිංසද්‌දස්‌ස රූපසිද්‌ධීති දස්‌සෙතුමාහ කතමා’තිආදි, උභො අංසා අස්‌සාති අත්‌ථෙ ‘‘අයුභද්‌විතීහංසෙ’’ති (4-49) අයෙ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ති (1-26) සරලොපෙ රූපසිද්‌ධීති ආහ-‘උභො අංසා’ඉච්‌චාදි, කායං වවත්‌ථා නාමෙ ත්‍යාහ-‘සාභිධෙය්‍යා’ත්‍යාදි, අවධිච්‌චාදිනා තස්‌සෙවාත්‌ථං විභාවෙති, අධංසො අභට්‌ඨතා අවධිභාවෙයෙවාවට්‌ඨානං, සාභිධෙය්‍යා පෙක්‌ඛාති එත්‌ථ සො සකො අභිධෙය්‍යො අත්‌ථො දිසාදි සාභිධෙය්‍යොති ගහිතොති ආහ-‘පුබ්‌බාදීන’න්‌තිආදි, සාභිධෙය්‍යන්‌ති කම්‌මතො පරා අපපුබ්‌බා ‘ඉක්‌ඛ=දස්‌සනෙ’තීමස්‌මා ‘‘ක්‌වචණ’’ඉති (5-41) අණ්‌පච්‌චයෙ සාභිධෙය්‍යාපෙක්‌ඛො, සො වාවධිනියමොති දස්‌සෙතුමාහ-‘තමපෙක්‌ඛති’ච්‌චාදි, තත්‌ථාධිප්‌පායං විවරති ‘තථාහි’ච්‌චාදිනා, එත්‌ථ ච පරාදිසද්‌දාභිධෙය්‍යො-ත්‌ථො දිසාදෙසාදි පුබ්‌බාදිසද්‌දාභිධෙය්‍යස්‌සාත්‌ථස්‌ස දිසාය දෙසාදිනො වාවධිභාවෙන නියමවසෙන පවත්‌තති, යො චාවධිභාවො නියමවසෙන පවත්‌තති, සොචාවධිභාවො නියමවසෙන පවත්‌තො පුබ්‌බාදිසද්‌දවචනීයං දිසාදෙසාදි මපෙක්‌ඛතීති සාභිධෙය්‍යාපෙක්‌ඛොවධිනියමොයෙව වවත්‌ථාති වුච්‌චතීත්‍යයමධිප්‌පායො, න තු අභිධෙය්‍යායන්‌ති අසම්‌භවා, අසම්‌භවමෙව දස්‌සෙන්‌තො ආහ-‘යො හි’ච්‌චාදි, කොසල්‌ලෙන නිමිත්‌තෙනාති කුසල සද්‌දස්‌ස පවත්‌තිනිමිත්‌තෙන කොසල්‌ලෙන, උත්‌තරාකුරවො උත්‌තරකුරුදීප වාසිනො, දෙසො වා, ‘නාඤ්‌ඤඤ්‌ච නාමප්‌පධානා’’ති (2-136) අනෙනෙව සඤ්‌ඤායං සබ්‌බාදිකාරියස්‌ස නිසිද්‌ධත්‌තෙ කිමසඤ්‌ඤායංභ්‍යනෙනෙත්‍යාහ ‘නාඤ්‌ඤඤ්‌චෙ’ත්‍යාදි, කිඤ්‌චි පුබ්‌බත්‌තාදිකමුද්‌දිස්‌ස කෙසඤ්‌චි පුබ්‌බොපරොත්‍යාදිකා අත්‌ථානුගතා සඤ්‌ඤා අන්‌වත්‌ථසඤ්‌ඤා.
104.ති
‘‘වානෙකඤ්‌ඤත්‌ථෙ’’ති (3-17) විකප්‌පානුවත්‌තනතො අයුත්‌තත්‌තාභාවං දස්‌සෙති‘නයිදමයුත්‌ත’න්‌ති, යුත්‌තතා චාස්‌ස පාඨෙ බ්‍යභිචාර දස්‌සනතොති වත්‌තුමාහ-‘නපුංසකෙ’ච්‌චාදි, පාඨානුගතා හි සුත්‌තරචනා, විකප්‌පානුවත්‌තියා අනපුංසකමිදමෙව වචනං තස්‌ස ක්‌වචි බ්‍යභිචාරත්‌තෙ ඤාපකන්‌ති වත්‌තුමාහ-‘තස්‌ස චා’තිආදි, අවස්‌සමෙවමෙත්‌ථ අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො, අඤ්‌ඤථා යථාවට්‌ඨිතපාඨානුක්‌කමෙනාත්‌ථග්‌ගහණෙ සති සුත්‌තස්‌ස [සුත්‌තස්‌සා (පොත්‌ථකෙ)] මුඛ්‍යත්‌තප්‌පතීතිතො කථන්‌තමඤ්‌ඤස්‌ස ඤාපකං භවෙය්‍ය, මුඛ්‍යභාවෙ හි ඤාපකත්‌ථං න යුජ්‌ජෙය්‍ය.
108. අතෙ
නනු ච ‘‘ලක්‌ඛණපටිපදවුත්‌තෙසු පටිපදවුත්‌තස්‌සෙව ගහණ’’න්‌තීමාය පරිභාසාය ලක්‌ඛණිකස්‌සාකාරස්‌ස ගහණං න පප්‌පොතීත්‍යාසඞ්‌කිය පටිපාදයමාහ-‘රස්‌සාකාරෙ’ච්‌චාදි, පරිභාසාය චස්‌සායමත්‌ථො ‘‘ලක්‌ඛීයතෙනෙනෙති ලක්‌ඛණං, සාධ්‌වසාධුජානන හෙසුත්‌තා සුත්‌ත [සත්‌ථ] මුච්‌චතෙ, පටිගතම්‌පදං පටිපදං, උච්‌චාරිතමඤ්‌ජසෙත්‍යත්‌ථො, ලක්‌ඛණඤ්‌ච පටිපදඤ්‌ච ලක්‌ඛණපටිපදානි, තෙහි වුත්‌තානි රූපානි ලක්‌ඛණපටිපදවුත්‌තානි, තෙසු, වුත්‌තසද්‌දො පච්‌චෙකම්‌පරිසමාපීයතෙ ‘ලක්‌ඛණවුත්‌තෙසු පටිපදවුත්‌තෙසූ’ති, තත්‍රාඤ්‌චසා යමනිද්‌දිට්‌ඨං, කෙවලං ලක්‌ඛණදස්‌සනෙනාස්‌මිං ලක්‌ඛණෙ සත්‍යවස්‌සමනෙන රූපෙන භවිතබ්‌බන්‌ති ලක්‌ඛණෙන පටිපාදිතං, තං ලක්‌ඛණවුත්‌තමිත්‍යුච්‌චතෙ, යන්‌ත්‌වඤ්‌ජසා සද්‌දෙනෙව පටිපාදිතං, තං පටිපදවුත්‌තන්‌ති වුච්‌චතෙ, තස්‌මිං ලක්‌ඛණවුත්‌තෙ පටිපදවුත්‌තෙ ච රූපෙ සති පටිපදවුත්‌තස්‌සෙව ගහණං, නෙතරස්‌සෙ’’ති, පටිපදවුත්‌තස්‌සෙවෙත්‍යවධාරණෙන නියමරූපභාස්‌සා පරිභාසායාවගම්‍යතෙ, සො ච නියමො අනියමපුබ්‌බකෙ සන්‌දෙහෙ සත්‍යවතිට්‌ඨතෙ, තස්‌මා යත්‍ර ලක්‌ඛණවුත්‌තමෙව කෙවලං, න පටිපදවුත්‌තං, තත්‍ර නායං පරිභාසා වතිට්‌ඨතෙ, යත්‍රාපි පටිපදවුත්‌තමෙව කෙවලං, න ලක්‌ඛණවුත්‌තං, සොප්‍යෙතිස්‌සා අවිසයො, යත්‍ර ද්‌වෙ රූපානි සම්‌භවන්‌ති තත්‍රෙවා යම්‌පරිභාසා සන්‌දෙහාපාකරණමුඛෙන පවත්‌තාති ඤායප්‌පත්‌තොයෙවා මත්‌ථො ඉමාය පරිභාසායානුවාද්‍යතෙ, තථාහි සන්‌දෙහඨානෙසු යද්‍යප්‍යෙකරූපමෙවමභින්‌නමුභින්‌නං, තථාපි ලක්‌ඛණවුත්‌තං රූපං ලක්‌ඛණෙ නොන්‌නීයමානං ධූමග්‌ගි විය ජලබලාකා විය චානු මානිකං, යන්‌තු පටිපද වුත්‌තං රූපං, තං පච්‌චක්‌ඛසිද්‌ධං, පච්‌චක්‌ඛානුමානෙසු ච පච්‌චක්‌ඛම්‌බලවන්‌තරං පමාණන්‌ති අතො පටිපදවුත්‌තමෙව ගය්‌හතීති.
110. ක්‌වචෙ
නපුංසකලිඞ්‌ගෙ එකාරෙන න භවිතබ්‌බන්‌ති සම්‌බන්‌ධො.
114. ලොපො
අකාරස්‌සන්‌තරඞ්‌ගත්‌තෙ කාරණමාහ-‘පකතිනිස්‌සිතත්‌තා’ති, පකතියා ඉදං පාකතං ‘‘ණො’’ති (4-34) ණො, ලොපස්‌ස බහිරඞ්‌ගත්‌තෙ කාරණමාහ-‘පච්‌චයනිස්‌සිතත්‌තා’ති, අන්‌තරඞ්‌ගෙච්‌චාදිනා ‘‘අන්‌තරඞ්‌ගබහිරඞ්‌ගෙස්‌වන්‌තරඞ්‌ගවිධි බලවා’’ති පරිභාසමුපලක්‌ඛෙති, අඞ්‌ගසද්‌දො-වයවවාචී, අන්‌තෙ සද්‌දො සත්‌තම්‍යත්‌ථෙ, අඞ්‌ගෙ භවමන්‌තරඞ්‌ගං විභත්‌ථ්‍යත්‌ථෙ-සඞ්‌ඛ්‍යසමාසො ‘‘එඔනම වණ්‌ණෙ’’ති (1-37) අත්‌තං රාගමො, අඞ්‌ගතො බහි බහිරඞ්‌ගං ‘‘පය්‍යපාබහිතිරො පුරෙපච්‌ඡා වා පඤ්‌චම්‍යා’’ති (3-5) අසඞ්‌ඛ්‍යසමාසො, අත්‍ර චාන්‌තරඞ්‌ගං බහිරඞ්‌ගන්‌ති නාඞ්‌ගෙභවමන්‌තරඞ්‌ගං, අපිත්‌වන්‌තරඞ්‌ගනිස්‌සිතං කාරියමන්‌තරඞ්‌ගං, නාප්‍යඞ්‌ගතො බහිභූතො සමුදායො බහිරඞ්‌ගං, කින්‌තු බහිරඞ්‌ගනිස්‌සිතං කාරියම්‌බහිරඞ්‌ගං යථා මඤ්‌චනිස්‌සිතෙසු සද්‌දායන්‌තෙසු ‘මඤ්‌චා සද්‌දායන්‌තී’ත්‍යුච්‌චතෙ තං වියෙති අතොයෙවා සඞ්‌ඛ්‍යසමාසෙපි ලිඞ්‌ගවිභත්‌තිවචනන්‌තරයොගො ‘අන්‌තරඞ්‌ගො අන්‌තරඞ්‌ගා’ති, සඞ්‌කෙතිකො හ්‍යයමසඞ්‌ඛ්‍යසමාසො, න පුබ්‌බපදත්‌ථප්‌පධානො, යථා-පච්‌චක්‌ඛස්‌සාක්‌ඛනිස්‌සිතත්‌තාවබොධත්‌ථං ‘අක්‌ඛමක්‌ඛම්‌පති වත්‌තතෙ’ති විච්‌ඡාය-මසඞ්‌ඛ්‍යසමාසෙපි කතෙ පච්‌චක්‌ඛ ඤාණස්‌සාක්‌ඛනිස්‌සිතත්‌තඤාපනත්‌ථං සඞ්‌කෙතවසෙන කතො-යමසඞ්‌ඛ්‍ය සමාසො, න පුබ්‌බපදත්‌ථප්‌පධානොති‘පච්‌චක්‌ඛො පච්‌චක්‌ඛා’ති ලිඞ්‌ගවිභත්‌ති වචනන්‌තරයොගො, තථෙවාය-මන්‌තරඞ්‌ගනිස්‌සිතො-යං සමුදායනිස්‌සිතොති ඤාපනත්‌ථං සඞ්‌කෙතවසෙන කතො-යමසඞ්‌ඛ්‍යසමාසොති ලිඞ්‌ගවිභත්‌තිවචනන්‌තරයොගො න විරුජ්‌ඣතෙ, අථවා අන්‌තරමඞ්‌ගමස්‌ස කාරියස්‌සාත්‌ථීති ‘‘සද්‌ධාදිත්‌ව’’ (4-84) තථා බහිරඞ්‌ගන්‌ති, අන්‌තරඞ්‌ගඤ්‌ච බහිරඞ්‌ගඤ්‌ච අන්‌තරඞ්‌ගබහිරඞ්‌ගානි, තෙස්‌වන්‌තරඞ්‌ගො බලවාති. අන්‌තරඞ්‌ග කාරියස්‌ස බලවත්‌තං සාධෙතුං ‘සබ්‌බපඨමං විධෙය්‍යත්‌තා’තිආදි වුත්‌තං, ඉදම්‌පන අන්‌තරඞ්‌ගකාරියස්‌ස බලවභාවසාධනෙ කාරණං න හොති, අන්‌තරඞ්‌ගත්‌තා බලවභාවොයෙව හි සබ්‌බපඨමං විධෙය්‍යත්‌ත කාරණං, තථා චාහ-‘යො ලොපතො අකාරස්‌ස පඨමමෙව භවනෙ කාරණමාහ අන්‌තරඞ්‌ගත්‌තා අකාරස්‌සා’ති, තස්‌මා නායං පාඨො ඝටතෙ, අන්‌තරඞ්‌ගබලවභාවසාධනස්‌ස පන ලොකතො ඉච්‌ඡිතත්‌තා අයමෙවත්‌ථෙ පාඨො ඝටතෙ’’අන්‌තරඞ්‌ගමෙව කාරියම්‌බලවං ලොකෙ තථාදිට්‌ඨත්‌තා, තථා හි ලොකො පාතොවා’’ත්‍යාදි, ලොකෙ තථාදිට්‌ඨත්‌තාති අන්‌තරඞ්‌ගබලවභාවස්‌ස ලොකෙ එවං වක්‌ඛමානනයෙන දිට්‌ඨත්‌තා, අථවා කෙනචි විධුරප්‌පච්‌චයොපනිපාතෙන කාරණවෙ කල්‌ලෙන වා කදාචි කත්‌තුමසක්‌කුණෙය්‍යත්‌තෙපි අන්‌තරඞ්‌ගස්‌ස අවස්‌සං විධෙය්‍යත්‌තං දස්‌සෙතුමාහ සබ්‌බපඨමං විධෙය්‍යත්‌තා’ති, සතිසම්‌භවෙති නිමිත්‌තස්‌සානුපහතත්‌තා කාරියස්‌ස සම්‌භවෙ සති.
116. යෙ
ඉවණ්‌ණස්‌සාති වුත්‌තත්‌තාති ‘යෙ පස්‌සිවණ්‌ණස්‌සා’’ති එත්‌ථ ඉවණ්‌ණස්‌සාති වුත්‌තත්‌තා.
118. අසං
ලිඞ්‌ගවචනභෙදෙපි බ්‍යයරහිතත්‌තා අබ්‍යයවන්‌තඋපසඞ්‌ගනිපාතානං පුබ්‌බාචරියසඤ්‌ඤා, අසතී සඞ්‌ඛ්‍යා යෙසන්‌ත්‍යාන්‍යසඞ්‌ඛ්‍යානීත්‍යාහ- ‘එකත්‌තෙ’ච්‌චාදි, එකානෙකෙසූති වුත්‌තත්‌තා සඞ්‌ඛ්‍යාවිසෙසෙ විධීයමානාස්‍යාදයො කථමසඞ්‌ඛ්‍යෙහි උප්‌පජ්‌ජිතුමුස්‌සහන්‌තෙ ඉච්‌චාසයෙනාහ- ‘කථමසඞ්‌ඛ්‍යෙහි ස්‍යාදීනං සම්‌භවො’ති. අථ නිස්‌සඞ්‌ඛ්‍යෙහි හොතුස්‍යාදීනමසම්‌භවො උච්‌චං රුක්‌ඛස්‌සිච්‌චාදොතු සඞ්‌ඛ්‍යාසම්‌භවෙ භවිතබ්‌බමෙව ස්‍යාදීහිච්‌චාහ-‘සඞ්‌ඛ්‍යාසම්‌භවෙවෙ’ච්‌චාදි. වුත්‌තිගන්‌ථස්‌සාධිප්‌පායං විවරති ‘අඤ්‌ඤථෙ’ ත්‍යාදිනා, කිමෙසමුප්‌පත්‌තියම්‌පයොජනං යෙනාසඞ්‌ඛ්‍යෙහි තදුප්‌පත්‌ති නො-නුමීයතෙ ච්‌චාසඞ්‌කියාහ-‘තස්‌සඤ්‌ච සතිය’න්‌ත්‍යාදි, අසති හි ස්‍යාදීනමුප්‌පත්‌තියමුච්‌චමාදීනමසඞ්‌ඛ්‍යානම්‌පදත්‌තං නත්‌ථීති යො ආදීසු පදස්‌මා පරෙසං තුම්‌හාම්‌හසද්‌දානං සවිභත්‌තීනං වොනොආදිකං පදනිමිත්‌තං කාරියං න සියාති ‘උච්‌චං වො, උච්‌චං නො’තිආදයො පයොගා න සිජ්‌ඣන්‌ති, සති තු ස්‍යාදුප්‌පත්‌තියං ලුත්‌තෙසුපි තෙසු පදත්‌තනිප්‌ඵත්‌තියායෙව තදුප්‌පත්‌තිතො පදත්‌තෙ සිද්‌ධෙ පදලක්‌ඛණං කාරියං සිජ්‌ඣතෙවාති භාවො. පරෙහි එත්‌ථ ‘තස්‌සං සාලාය’න්‌ති වචනිච්‌ඡායං ‘තත්‍ර සාලාය’න්‌ති යථා සියාති ‘‘අබ්‍යයත්‌වා ස්‍යාදිනො’’ති (පා, 2-4-82) අබ්‍යයතො පරස්‌සිත්‌ථියමාප්‌පච්‌චයස්‌සාපි ලොපො විහිතො, තෙනාහ- ‘අසඞ්‌ඛ්‍යෙහි’ච්‌චාදි, තදයුත්‌තන්‌ති ආප්‌පච්‌චයස්‌ස ලොපවිධාන මයුත්‌තංත්‍යත්‌ථො. අථ කෙනාත්‍ර ආප්‌පච්‌චයො විධීයතෙ යෙනාස්‌සාපි ලොපො-නුසාසීයතෙ ‘‘ඉත්‌ථියමත්‌වා’’ති (3-26) චෙ නෙතදත්‌ථි, ඉත්‌ථියමාප්‌පච්‌චයස්‌ස විධානතො-සඞ්‌ඛ්‍යානඤ්‌චාලිඞ්‌ගත්‌තා, තස්‌මා අසඞ්‌ඛ්‍යෙහි ආප්‌පච්‌චයස්‌ස සම්‌භවොයෙව නත්‌ථීත්‍යනත්‌ථකමාප්‌පච්‌චයස්‌ස ලොපවචනන්‌ති නානත්‌ථකං ඉත්‌ථියන්‌ති (3-26) හි ගුණිප්‌පධානො නිද්‌දෙසො ඉත්‌ථත්‌තවති ආප්‌පච්‌චයාදයො විධීයන්‌තෙ ‘තස්‌සං සාලාය (මිච්‌චෙ තස්‌මිං පදත්‌ථෙ) තත්‍රෙ’ති අසඞ්‌ඛ්‍යමිදමිත්‌ථත්‌තවති වත්‌තතෙ, තස්‌මා සියායෙ වෙතස්‌මා ආප්‌පච්‌චයොත්‍යවස්‌සමාප්‌පච්‌චයස්‌ස ලොපො විධෙය්‍යොති යො මඤ්‌ඤතෙ, තම්‌පති ආහ-‘යදීපි’ච්‌චාදි, විසෙසාභිධානාත්‍යුපගමෙ වත්‌ත මානොයමසඞ්‌ඛ්‍යසමුදායො‘නිද්‌දෙසො වත්‌තතෙ’ති චොභයමික්‌ඛතෙ, ඉත්‌ථියන්‌ති නිද්‌දෙසස්‌ස ගුණිප්‌පධානත්‌තං සාධෙතුං ‘ඉත්‌ථත්‌තවති හි ආප්‌පච්‌චයාදයො’තිආහ, තත්‍රෙතීමස්‌සාසඞ්‌ඛ්‍යස්‌ස සාලායං වත්‌තනතො ආහ- ‘ඉත්‌ථත්‌තවති චා’ති, අයම්‌පසිද්‌ධිරූපෙන න වත්‌තතෙති සම්‌බන්‌ධො, යදි අයම්‌පසිද්‌ධිරූපෙන වත්‌තතෙ, කුතො චරහි ඉත්‌ථත්‌තාවසායොත්‍යාහ- ‘ඉත්‌ථත්‌තාවසායො’ච්‌චාදි. ඉදානි ජිනින්‌දබුද්‌ධිවචනමානීය තස්‌සා යුත්‌තත්‌තමුබ්‌භාවයිතුමාහ- ‘යොප්‍යාහි’ච්‌චාදි, යදීපිච්‌චාදි ජිනින්‌දබුද්‌ධිවචනං, තස්‌සාති ඉත්‌ථත්‌තස්‌ස, පදත්‌ථො ච ඉත්‌ථත්‌තං සියාති යොප්‍යාහෙති සම්‌බන්‌ධො, ගම්‌මමානත්‌ථත්‌තා ඉතිසද්‌දාප්‌පයොගො, තස්‌සායුත්‌තන්‌ති තස්‌සෙවං වාදිනො ජිනින්‌දබුද්‌ධිනො වචනමයුත්‌තංත්‍යත්‌ථො, කුතොච්‌චාහ- ‘එවං හි’ච්‌චාදි, යදි ඉත්‌ථත්‌තස්‌ස වාක්‍යත්‌ථතා ඉත්‌ථිප්‌පච්‌චයනිවත්‌තිකතා, එවං සති සාලායමිච්‌චාදිසද්‌දන්‌තරාපෙක්‌ඛා ඉත්‌ථත්‌තප්‌පතීති තත්‍රෙත්‍යාදීසු සියාති අත්‌ථො, නෙව තථා පතීයතීති භාවො, වුත්‌තමෙවත්‌ථං ඵුටයිතුමාහ- ‘තථාහි’ච්‌චාදි, අවිද්‌දසුඅයන්‌ති දිට්‌ඨන්‌තො පඤ්‌ඤාසො, අවිද්‌දසු අයන්‌ති උභයත්‍රාප්‍යත්‍රෙකවචනසිස්‌ස නිවත්‌තියා කතං යමෙකත්‌තං, තං සද්‌දන්‌තරාද්‍යනපෙක්‌ඛමෙව පතීයතෙත්‍යත්‌ථො, ඉත්‌ථත්‌ත වුත්‌තිනා සාලාදිසද්‌දෙන සාමානාධිකරණ්‍යං තත්‍රෙත්‍යෙතස්‌සාති එතාවතා ආප්‌පච්‌චයො උප්‌පජ්‌ජතීති ච න සක්‌කා වත්‌තුන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ආහ-‘සමානාධිකරණත්‌තම්‌පි’ච්‌චාදි, සමානාධිකරණත්‌තම්‌පීති (ඉත්‌ථි) වුත්‌තිනා සාලාදිසද්‌දෙන සාමානාධිකරණ්‍යම්‌පි, ආප්‌පච්‌චයාදීනං නාඞ්‌ගන්‌ති සම්‌බන්‌ධො.
119. එක
එවාති අනුවත්‌තතෙඑව, එකොත්‌ථො යස්‌ස පකත්‍යාදිසමුදායස්‌ස සො එකත්‌ථො ‘අස්‌ස චෙකත්‌ථසද්‌දස්‌ස පවත්‌තිනිමිත්‌තං ඊයාදි විධානන්‌ත්‍යාහ- ‘එකත්‌ථතා ඊයාදිවිධාන’න්‌ති, ඊයාදිවුත්‌තියන්‌ති වත්‌තනං වුත්‌ති ඊයාදීනං වුත්‌ති, ඊයාදිවිධානෙ සතිත්‍යත්‌ථො, සමාසතොති සමාසිතා, තෙනෙවාති ‘‘දිස්‌සන්‌තඤ්‌ඤෙපි පච්‌චයා’’ති (4-120) සුත්‌තෙනෙව.
120. පුබ්‌බ
යදා චාත්‍රාධිසද්‌දප්‌පයොගො තදා තෙනෙව විභත්‍යත්‌ථස්‌ස වුත්‌තත්‌තා න සත්‌තමී පයුජ්‌ජතෙ, යදා සත්‌තමී, න තදාධිසද්‌දො, තෙනා සකපදෙනෙව විග්‌ගහො එවං දස්‌සනීයොති ආහ- ‘ඉත්‌ථීසු කථා පවත්‌තා’ති, ඉත්‌ථිසද්‌දතො සත්‌තමීභවනෙ කාරණමාහ- ‘තංසමානාධිකරණත්‌තා’ති, තෙන අධිසද්‌දෙන සමානත්‌ථත්‌තාති අත්‌ථො.
121. නාතො
සො ච අමාදෙසො, ආදෙසස්‌සෙවාති අංආදෙසස්‌සෙව, අපඤ්‌චමියාති පඤ්‌චමිං වජ්‌ජෙත්‌වා. අඤ්‌ඤත්‍ර විධීයමානො-යමමාදෙසො පඤ්‌චමියම්‌පටිසිද්‌ධත්‌තා පඤ්‌චමියා පටිසෙධෙන සයම්‌පි පටිසිද්‌ධො නාම හොතීත්‍යාහ ‘ආදෙසස්‌සෙවායං පටිසෙධො’ති, ලොපපටිසෙධස්‌ස ‘නාතො’ති පුබ්‌බවාක්‍යෙන වුත්‌තස්‌ස අයම්‌පටිසෙධො නෙති සම්‌බන්‌ධො, අථ කථමිදමපඤ්‌චම්‍යාත්‍යමාදෙසෙනෙවාතිසම්‌බන්‌ධති න ලොප පටිසෙධෙනාති පරිභාසමාහ-‘අනන්‌තරස්‌ස විධි වා හොති පටිසෙධො වා’ති, එත්‌ථ අන්‌තරසද්‌දස්‌සානෙකත්‌ථත්‌තෙපීහාන්‌තරාළවාචීති න විජ්‌ජතෙ අන්‌තරම්‌මජ්‌ඣමස්‌සෙත්‍යනන්‌තරො, අන්‌තරාළමත්‌තපටිසෙධෙ පයොජනං නත්‌ථීත්‍යන්‌තරාළගතස්‌ස විධිනො පටිසෙධස්‌ස චාභාවානන්‌තරොත්‍යුප චරීයතෙ අනන්‌තරා ගාමාත්‍යාදි විය, දිට්‌ඨත්‌තෙ පන මජ්‌ඣස්‌ස න විජ්‌ජතෙ-න්‌තර මෙසන්‌ති විග්‌ගහෙ සුත්‌තෙප්‍යනන්‌තරස්‌ස විධානන්‌තරස්‌සාපි දිට්‌ඨත්‌තා ද්‌වින්‌නමෙකොප්‍යනන්‌තරොත්‍යුච්‌චතෙ, තෙනෙවානන්‌තරස්‌සාති පරිභාසායමෙක වචනං, ඉතිසද්‌දො ඉදමත්‌ථෙ, ඉති ඉමාය පරිභාසායාදෙසෙනාභිසම්‌බන්‌ධතීත්‍යත්‌ථො, තෙනාති යථාවුත්‌තපරිභාසාය වසෙන, යෙන කාරණෙනාදෙසෙනාභිසම්‌බන්‌ධති තෙනාත්‍යත්‌ථො, අලොපොති ලොප පටිසෙධො, සාමත්‌ථියාලද්‌ධන්‌ති ද්‌වින්‌නමත්‌ථානං විධානාය ද්‌වෙ වාක්‍යානි භවන්‌ති, තත්‍ර ‘නාතො’තීදං පටිසෙධවිධායකමෙකං වාක්‍යං, ‘අමපඤ්‌චමියා’ති දුතියමමාදෙසස්‌ස, තත්‍රාපඤ්‌චමියාත්‍යාදෙසෙනෙවාති සම්‌බන්‌ධති, වුත්‌තවිධානා න ලොපපටිසෙධෙන, තථාසත්‍යමපඤ්‌චමියාතිදං වාක්‍යං යදි න විසෙසත්‌ථමාලම්‌බතෙ තමන්‌තරෙනානුපපත්‌තිතො-ඤ්‌ඤථා කින්‌ත්‍යනෙනාත්‌ථබලෙන ලද්‌ධන්‌ති අත්‌ථො, අලොපොති ජොතෙතීති සම්‌බන්‌ධො, වාක්‍යභෙදෙන විවරණං කතං, න එකවාක්‍යත්‌තෙනාති බ්‍යතිරෙකො එකවාක්‍යතායඤ්‌හි කාරිය ද්‌වයස්‌සපි පඤ්‌චමියම්‌පටිසෙධො සියා ‘පඤ්‌චමිං වජ්‌ජෙත්‌වා තං කාරියද්‌වයං වෙදිතබ්‌බ’න්‌ති, යදිපි සිද්‌ධාති සම්‌බන්‌ධො, යෙන නාප්‌පත්‌තියාත්‍යනෙන ‘‘යෙන නාප්‌පත්‌තෙ විධිරාරබ්‌භතෙ, තස්‌ස බාධනම්‌භවතී’’ති මම්‌පරිභාසමුපලක්‌ඛෙති, කිමත්‌ථමිහායං පරිභාසා පඨ්‍යතෙ ඉහ සත්‌ථෙ-පවාදා උස්‌සග්‌ගෙ බාධන්‌තෙති නියමො, තත්‍ර චුස්‌සග්‌ගා දුවිධා නියතප්‌පත්‌තයො අනියතප්‌පත්‌තයො චෙති, යෙ සබ්‌බත්‌ථාපවාදවිසයම්‌පවිසන්‌ති, තෙ නියතප්‌පත්‌තයො වුච්‌චන්‌තෙ, යෙ ක්‌වචිදෙවාපවාදවිසයමවගාහන්‌තෙ, තෙ අනියතප්‌පත්‌තයො වුච්‌චන්‌තෙ, එවං දුවිධෙසුස්‌සග්‌ගෙසු යෙ-නියතප්‌පත්‌තයො, තෙසමෙව බාධනමිච්‌ඡීයතෙ, න නියතිකානං, තෙන තප්‌පදස්‌සනත්‌ථමයම්‌පරිභාසා පඨ්‍යතෙති, යෙනෙත්‍යුස්‌සග්‌ගස්‌ස නිද්‌දෙසො, නෙති පටිසෙධවාචී නිපාතො, අප්‌පත්‌තෙ අසම්‌ඵුට්‌ඨෙ විසයෙ ඉත්‍යජ්‌ඣාහාරියං, යෙන උස්‌සග්‌ගෙන නාප්‌පත්‌තෙ පත්‌තෙඑව සම්‌ඵුට්‌ඨෙඑව විසයෙත්‍යත්‌ථො… ‘ද්‌වෙ පටිසෙධා පාකතමත්‌ථං ගමෙන්‌තී’ති කත්‌වා, විධීයතීති, පටිසෙධො විධානඤ්‌ච, ආරබ්‌භතෙ විධී
යතෙ පඨ්‍යතෙත්‍යත්‌ථො, අනෙනාපවාදවිධින්‌දස්‌සෙති, තස්‌සෙති ආදොයෙනෙති නිද්‌දිට්‌ඨස්‌සඋස්‌සග්‌ගස්‌සබාධනම්‌භවත්‍යපවාදෙන, යෙන ත්‌වප්‌පත්‌තෙ විසයෙ ආරබ්‌භතෙ තස්‌ස බාධනං න භවතීත්‍යත්‌ථො, කුතොති චෙ අනවකාසත්‌තා, තථාහි යදි උස්‌සග්‌ගෙන සබ්‌බො විසයො ගහිතො සියා, කො-පවාදස්‌සඅඤ්‌ඤො විසයො සියා, තස්‌මා අනවකාසත්‌තා (න) අප (වාදෙ) පන තස්‌ස බාධනම්‌භවතීත්‍යවසෙයං, යෙන තුස්‌සග්‌ගෙන කොචි දෙවාපවාදවිසයො-නුප්‌පත්‌තොසියා, නසබ්‌බො, තම්‌පති සාවකා සත්‌තා තම්‌බාධතෙති වුත්‌තං හොති, ‘පඤ්‌චපූලිමානයෙ’ත්‍යත්‍ර පඤ්‌චන්‌නං පූලානං සමාහාරොති විසෙසනසමාසො ‘‘නදාදිතොවී’’ (3-27) සමාහරණං සමාහාරොති සමාහාරස්‌සපි භාවරූපත්‌තා ආහ ‘භාවප්‌පධානත්‌තෙපී’ති, ගුණභූතදබ්‌බානි පූලානි.
125. ඉම
සුත්‌තෙ අනිත්‌ථියන්‌ති කිමත්‌ථිය (මනෙන) පටිසෙධවචනෙන, යතො ඉමස්‌සෙත්‌වෙවානිත්‌ථිලිඞ්‌ගෙන නිද්‌දෙසොති මනසිකත්‌වා ආහ-නාමග්‌ගහණෙ’ඉච්‌චාදි, ‘‘නාමග්‌ගහණෙ ලිඞ්‌ගවිසිට්‌ඨස්‌සාපි ගහණ’’න්‌ති පරිභාසායං, තත්‌ථ ලිඞ්‌ගෙන සුත්‌තෙ නිද්‌දිට්‌ඨතො අඤ්‌ඤෙන කෙනචි විසිට්‌ඨං නාමං ලිඞ්‌ගවිසිට්‌ඨං, තස්‌ස, යත්‌ථ සද්‌දසාමඤ්‌ඤසන්‌නිස්‌සයනං, තත්‌ථ නාමග්‌ගහණෙ සතිලිඞ්‌ගවිසිට්‌ඨස්‌සාපි ගහණං හොති… සාමඤ්‌ඤෙ සබ්‌බවිසෙසානුප්‌පවෙ සතොත්‍යධිප්‌පායො, ඉදමෙවාති අනිත්‌ථියන්‌ති වචනමෙව, ඤාපකන්‌ති පත්‌ති පුබ්‌බකො පටිසෙධො, සො ඉත්‌ථියම්‌පත්‌තියං සති අනිත්‌ථියන්‌ති කතො සියාති අනිත්‌ථියන්‌ති පටිසෙධවචනමෙවෙමං පරිභාසං ඤාපෙතීති අත්‌ථො, ඉමිනා ඉමිස්‌සා පරිභාසාය සාමත්‌ථියලද්‌ධතං දස්‌සෙති.
127. සිම්‌හ
අනපුංසකස්‌සාති පරියුදාසොති අනපුංසකස්‌සාති එත්‌ථ නඤ්‌සද්‌දස්‌ස පරියුදාසො-ත්‌ථොත්‍යත්‌ථො.
129. මස්‌සා
තන්‌නෙතිආදිනා කත්‌ථචි පරිභාසාවතිරනිච්‌චාති සූචෙති.
130. කෙවා
හොතු සිතො-ඤ්‌ඤත්‍රකෙ සති සාදෙසො, සිම්‌හි තු කප්‌පච්‌චයා පඨමමෙව කතො මස්‌ස සාදෙසොති තප්‌පච්‌චයෙ සති ‘කෙවා’ති කිං සාමඤ්‌ඤෙන සාදෙසවිධානෙනෙ ත්‍යාසඞ්‌කිය සුත්‌තස්‌ස සාමඤ්‌ඤ විධානෙ ඵලං දස්‌සෙතුං ‘කෙනෙකත්‌ථතායං’ත්‍යාදිමාහ, කෙනෙකත්‌ථතායන්‌ති කප්‌පච්‌චයෙන සහ ණාදිවුත්‌තියං, පුබ්‌බභාගස්‌සාති අසුභාගස්‌ස පදත්‌තාභාවාති ‘‘එකත්‌ථතායා’’ති (2-119) විභත්‌තියා පදත්‌තසාධිකායාපගමෙන පදත්‌තාභාවා, පදසඞ්‌ඛාරනිබන්‌ධනොති පද සිද්‌ධි හෙතුකො, ‘‘නිමිත්‌තාභාවෙ නෙමිත්‌තිකස්‌සාප්‍යභාවො’’ති ඤායස්‌සායමත්‌ථො ‘‘නිමිත්‌තං කාරණං හෙතූත්‍යනත්‌ථන්‌තරං, නිමිත්‌තස්‌ස අභාවො නිමිත්‌තාභාවො, තස්‌මිං නිමිත්‌තාභාවෙ හෙතුවිනාසෙත්‍යත්‌ථො, නිමිත්‌තා ආගතො නෙමිත්‌තිකො, ඵලභූතො ධම්‌මො, නිමිත්‌තෙ භාවො වා නෙමිත්‌තිකො, නිමිත්‌තස්‌සාභාවෙ තං හෙතුතො පවත්‌තස්‌ස නෙමිත්‌තිකස්‌ස ඵලස්‌සාප්‍යභාවො භවතී’’ති, තථාහි ඡත්‌තනිමිත්‌තඡායා ඡත්‌තාපායෙන භවති, පදීපනිමිත්‌තදස්‌සනං පදීපාපායෙ න භාති, තථෙහාපි නිමිත්‌තතො පවත්‌තානං නිමිත්‌තාභාවෙ අභාවොයෙව යුත්‌ති මාති මඤ්‌ඤතෙ, අඤ්‌ඤත්‍රචාති සිතො අඤ්‌ඤත්‍ර ච.
131. තත
ත්‍යඑතානං තකාරස්‌ස පරිච්‌චාගාය ‘තතස්‌සා’ති වුත්‌තං.
132. ටස
ඉමිස්‌සායාත්‍යාදීසු ‘‘ස්‌සං ස්‌සා ස්‌සායෙ’’ත්‍යාදිනා (2-52) ඉ, ‘‘තදාදෙසා තෙ විය හොන්‌තී’’ති පරිභාසතො සාද්‍යාදෙසීනං ගහණාස්‌සායාදෙසාදීනං ගහණසම්‌භවෙපි කිං ස්‌සායාදිග්‌ගහණෙ න සුත්‌තගුරුකරණෙනෙ ත්‍යාසඞ්‌කිය‘ස්‌සායාදිග්‌ගහණ’මිච්‌චාදි, වුත්‌ති ගන්‌ථො වුත්‌තොති දස්‌සෙතුමාහ-‘නනු චෙ’ත්‍යාදි, ටසස්‌මාදිකං ‘ටසස්‌මාස්‌මින්‌නන්‌නාස්‌විමස්‌ස චා’ති වත්‌තබ්‌බං, නමාදීනම්‌පි විධිග්‌ගහණාය [නාදීනම්‌පවිග්‌ගහාය (පොත්‌ථකෙ)], තස්‌සා
134. දුති
අඤ්‌ඤථාති ගුරුනිද්‌දෙසමකත්‌වා අඤ්‌ඤෙන ලහුප්‌පකාරෙන නිද්‌දිසනෙ සති, එකවිභත්‌තිනිද්‌දිට්‌ඨත්‌තාති‘දුතියායොස්‌සා’ති එකවිභත්‌තියා නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තා, අඤ්‌ඤථාතිආදිනා නෙකදෙසොතිවචනපරියන්‌තෙනෙතෙන ‘න ත්‌වෙකවිභත්‌තියුත්‌තාන’න්‌ති පරිභාසෙකදෙසස්‌ස අධිප්‌පායො පකාසිතොති ඤාතබ්‌බං, එතදෙවානුවත්‌තතීත්‍යනෙන තු ‘‘එකයොග නිද්‌දිට්‌ඨානම්‌පෙකදෙසො-නුවත්‌තතෙ’’තීමස්‌ස, එකවිභත්‌තියුත්‌තානං එකදෙසො නානුවත්‌තතෙති යොජනා පරිභාසායං, ඤාපෙතීති පුබ්‌බෙ විය සාමත්‌ථියෙන ඤාපෙති.
139. නාඤ්‌ඤං
අප්‌පධානප්‌පටිසෙධතො සබ්‌බාදීනං තදන්‌තවිධිනා භවිතබ්‌බං, අඤ්‌ඤථා හි සබ්‌බාදිග්‌ගහණෙ කො පසඞ්‌ගො පියසබ්‌බාදීනං, යතො අප්‌පධානප්‌පටිසෙධො, කරීයතෙ තෙන පරමසබ්‌බෙඉච්‌චාදි හොතීති දස්‌සෙතුමාහ-‘අප්‌පධානප්‌පටිසෙධො’ඉච්‌චාදි.
140. තති
යත්‌ථාති යස්‌මිං කත්‌තරි කරණෙ වා, කත්‌තරි තතියාසිද්‌ධිමාහ-‘කරොති’ච්‌චාදි, කරොතිම්‌හි කරධාතුම්‌හි ගම්‌මමානෙ, මාසෙන කතාති පාඨෙන භවිතබ්‌බං… මාසෙන කතානං පුබ්‌බානන්‌ති වත්‌තබ්‌බත්‌තා, පුබ්‌බභාවෙති පුබ්‌බභවනෙ මාසස්‌ස කරණත්‌තං, එත්‌ථ තු මාසෙන කරණභූතෙන පුබ්‌බභූතානන්‌ති අත්‌ථො, තෙනෙවෙත්‌ථාපි භවන්‌තීති පාඨෙන භවිතබ්‌බං.
141. චත්‌ථ
චස්‌ස අත්‌ථො චත්‌ථො, සොයෙවාති එත්‌ථ සමාසස්‌ස පරාමාසො, චත්‌ථො එත්‌ථ සම්‌භවති කින්‌තු සබ්‌බාදි න චත්‌ථසමාසවිසයොති පාඨෙන භවිතබ්‌බං.
144. මනා
කිං බහුලංවිධානා ‘වුද්‌ධ්‍යභාවො’ [ඔත්‌ථාභාවො (පඤ්‌චිකායං)] ති පාඨෙන පයොජනං යෙනෙ තදත්‌ථමෙව ‘‘සුමෙධාදීනමවුද්‌ධි චෙ’’ති ගණපාඨො කතො, හෙමසද්‌දෙන හෙමමයානි ගහිතාන්‍යභෙදෙනත්‍යාහ- ‘හෙමමයානී’ති, කප්‌පන සද්‌දෙන සීසාලඞ්‌කාරජාලානි ගය්‌හන්‌ති, තානියෙව වාසසානි පටා තංසරික්‌ඛතාය, සකත්‌ථෙපි යථාගමම්‌භවන්‌තීති සම්‌බන්‌ධො, බාණාදීසු අභිධෙය්‍යෙසු මනාදීසු න පට්‌ඨීයන්‌තීති යොජනා, බාණාදීසුති බාණ සද්‌දක්‌ඛයාදීසු, අහසද්‌දස්‌ස මනාදිකාරියාසම්‌භවා අහසද්‌දො මනාදීසු න දට්‌ඨබ්‌බො, රහසීති නිපාතත්‌තා ඉකාරස්‌ස ච අසබ්‌භවා රහසද්‌දො ච මනාදීසු න දට්‌ඨබ්‌බොති සජ්‌ඣාහාරො සම්‌බන්‌ධො වෙදිතබ්‌බො, ඉකාරස්‌ස කච්‌චායනෙ ස්‌මිනො කරීයමානස්‌ස ඉකාරාදෙසස්‌ස ච, රහතිසද්‌දස්‌ස නිපාතත්‌තං සභාවතො පකාසෙතුං ‘රහසීත්‍යාදි’මාහ, රහොසද්‌දෙති එත්‌ථ රහසද්‌දොති පාඨො-වගන්‌තබ්‌බො, තෙනාති යෙන අහසද්‌දස්‌ස මනාදිකාරියාසම්‌භවො රහසීතිච නිපාතො, තෙන, ඉහමනාදීසු.
146. භව
ගෙති ගසඤ්‌ඤෙ පරෙ, කුතො-නුඉච්‌චාදො භො’ඉති බහුවචනන්‌තො නිපාතො, තථාසති ‘තයොජනා’ති යුජ්‌ජති, තඤ්‌ච නිපාතත්‌තං සමත්‌ථෙතීති [නිපාතමත්‌තෙති] දස්‌සෙතුමාහ- ‘බහුත්‌තෙ’ච්‌චාදි.
148. න්‌තස්‌සං
සත්‌තම්‍යන්‌තං භවතීති සෙසො, නනුචන්‌තස්‌සාති වුත්‌තෙ න්‌තන්‌තුප්‌පච්‌චයොවාවසීයති, න තදන්‌තවිධීති [න්‌තන්‌තුප්‌පච්‌චයොව නාවසීයති, තදන්‌තවිධිපීති පාඨෙන භවිතබ්‌බං] ආහ- ‘න්‌තප්‌පච්‌චය ස්‌සෙවෙ’ච්‌චාදි, සුතත්‌තාති සොතවිඤ්‌ඤාණෙන ගහිතත්‌තා පච්‌චක්‌ඛත්‌තාති වුත්‌තං හොති, අනුමිතස්‌ස ‘‘විධිබ්‌බිසෙසනන්‌තස්‌සා’’ති (1-26) ලිඞ්‌ගතො තදන්‌තසඞ්‌ඛාත අත්‌ථදස්‌සනසඞ්‌ඛාතඅනුමානඤ්‌ඤාණෙන විඤ්‌ඤාතස්‌සාති අත්‌ථො.
154. රාජ
දළ්‌හො ධම්‌මො ධනු අස්‌ස දළ්‌හධම්‌මා. රාජාදීස්‌විමප්‌පච්‌චයෙ පඨිතෙ
162. ල්‌තු
පච්‌චයඉච්‌චාදිනා ‘‘පච්‌චයග්‌ගහණෙ යස්‌මා සො විහිතො තදාදිනො තදන්‌තස්‌ස ච ගහණ’’න්‌ති ඤායං දස්‌සෙති, තත්‌ථ යතො විහිතො තං විනා න භවති පච්‌චයොත්‍යනෙන ඤායෙන පත්‌තොයෙවාත්‌ථො ආඛ්‍යායතෙ ‘පච්‌චයග්‌ගහණෙ යස්‌මා සො විහිතො, තදාදිනො ගහණ’න්‌ති, ‘‘විධිබ්‌බිසෙසනන්‌තස්‌සෙ’’ති තදන්‌තග්‌ගහණංත්‍යාඛ්‍යායතෙ ‘තදන්‌තස්‌ස ච ගහණ’න්‌ති, සො පකතිවිසෙසො ආදි යස්‌ස සමුදායස්‌ස සො තදාදි, සො පච්‌චයො-න්‌තෙ යස්‌ස සමුදායස්‌ස සො තදන්‌තො, තාදිසස්‌ස තදාදිතදන්‌තසමුදායවිසෙසස්‌ස ගහණං, න තු තදන්‌තමත්‌තස්‌සෙත්‍යත්‌ථො, ඉහ තු තදන්‌තග්‌ගහණමෙවානුරූපන්‌ති’ දස්‌සෙතුමාහ-‘‘කත්‌තරි ල්‌තුණකා’’ති ඉමිනා ත්‍යාදි, තදාදිතදන්‌ත සමුදායස්‌ස තු ගහණෙ ඵලං ‘බ්‍යජිගිසී’තිආදීසු දට්‌ඨබ්‌බං, තඤ්‌ච ‘‘තුංස්‌මා ලොපොචිච්‌ඡායං තෙ’’ති (5-4) සුත්‌තෙ සයමෙව වක්‌ඛති.
165. සලො
කච්‌චායනෙ ‘‘සකමන්‌ධාතාදීනඤ්‌චෙ’’ති (2-3-44) සුත්‌තිතං, සොපි ල්‌ත්‌වන්‌තොයෙවාත්‍යභිමතසිද්‌ධීති දස්‌සෙතුං වුත්‌තියමුදාහටංත්‍යාහ- ‘සකමන්‌ධාතු’ඉච්‌චාදි, ල්‌ත්‌වන්‌තො මන්‌ධාතුසද්‌දො අත්‌ථීති ‘සකමන්‌ධාතු’ සද්‌දොපි ල්‌ත්‌වන්‌තොති සජ්‌ඣාහාරො පදසම්‌බන්‌ධො දට්‌ඨබ්‌බො, තතොපීති න කෙවලං කත්‌තුතොව, මන්‌ධාතුසද්‌දස්‌ස ල්‌ත්‌වන්‌තතං සාධෙත්‌වා සකමන්‌ධාතුසද්‌දම්‌පටිපාදෙතුං ‘සබ්‌බෙස’න්‌තිආදිමාහ.
169. ටප
සඞ්‌ඛ්‍යාසද්‌දො යදීපි සඞ්‌ඛ්‍යානෙ වත්‌තතෙ, තථාපි සඞ්‌ඛ්‍යානද්‌වාරෙනිධසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යෙ වත්‌තතීත්‍යාහ-‘චුද්‌දසහි සඞ්‌ඛ්‍යාහී’ති පාඨෙන භවිතබ්‌බං, චුද්‌දසසද්‌දවචනීයාව පඤ්‌චාදිසඞ්‌ඛ්‍යා, යතො සඞ්‌ඛ්‍යාසද්‌දො නෙහ පරිග්‌ගහිතොති.
175. දිවා
දිවසතො ස්‌මිනො ටිම්‌හි පුබ්‌බසරලොපෙ දිවි.
181. යොනං
185. නාම්‌හි
එනාදෙසස්‌සාසම්‌භවාති නාස්‌ස ස්‌මාදෙසත්‌තා.
187. ගස්‌සං
උභයවිකප්‌පොති සමාසාසමාසපක්‌ඛද්‌වයවිධානං, කච්‌චායනවුත්‌ති කාරස්‌ස විප්‌පටිපත්‌තිමාවීකත්‌තුමාහ-‘කච්‌චායනෙ’ච්‌චාදි, ඉත්‌ථිපුමන්‌නපුංසක සමූහොති එත්‌ථායන්‌තෙසං සාධනක්‌කමො ‘ද්‌වන්‌දඡට්‌ඨීහි සමාසෙ ඉත්‌ථිපුමනපුංසකසමූහො’ති ඨිතෙ ‘‘සමාසෙ ච විභාසා’’ති (2-2-35) පුමන්‌තස්‌ස අමාදෙසෙ ‘‘වග්‌ගන්‌තං වා වග්‌ගෙ’’ති (1-42) නිග්‌ගහීතස්‌ස වග්‌ගන්‌තො.
192. පුම
කම්‌මාදිත්‌තා එනස්‌සාපි අභාවපක්‌ඛෙති ‘‘නා ස්‌සෙ නො’’ති (2-80) කම්‌මාදිතො නාස්‌ස එනාදෙසකරණතො වුත්‌තං.
197. ඉමෙ
ආදෙසො කථනං, අන්‌වාදෙසො-නුකථනමිච්‌චාහ-‘අන්‌වාදෙසො කථිතානුකථන’මීති, කථිතස්‌සානුකථනං කථිතානුකථනං, අනෙන ච නෙහ පච්‌ඡා උච්‌චාරණමත්‌තමන්‌වාදෙසො, කිඤ්‌චරහි එකස්‌සාභිධෙය්‍යස්‌ස පුබ්‌බසද්‌දෙන පටිපාදිතස්‌ස දුතියම්‌පතිපාදනමන්‌වාදෙසොති වදති, තෙනෙහ න භවති ‘දෙවදත්‌තං භොජය, ඉමඤ්‌ච යඤ්‌ඤදත්‌ත’න්‌ති, කෙනචි විසෙසන්‌තරයොගෙන කථිතස්‌සානුකථනං අන්‌වාදෙසොති සම්‌බන්‌ධො. කථම්‌පන විසෙසන්‌තරයොගො ගම්‍යතෙච්‌චාහ- ‘සාමත්‌ථියා’ති, කෙනචි විසෙසෙනායොගෙ වුත්‌තස්‌සෙව පුනබ්‌බචනානුපපජ්‌ජනං සාමත්‌ථියං, තෙනෙවාහ- ‘අඤ්‌ඤථෙ’ච්‌චාදි.
198. කිස්‌ස
නවිරුජ්‌ඣතීති ඉමිනා ‘‘ඉත්‌ථියමත්‌වා’’ති (3-26) සාමඤ්‌ඤෙන විධානතො ස්‍යාද්‍යන්‌තමජ්‌ඣෙපි ඉත්‌ථියම්‌පච්‌චයො නවිරුජ්‌ඣතීති වදති.
204. නම්‌හි
නනු යථාක්‌කමං නංවිභත්‌තික්‌කමෙනාපි සම්‌භවති, තථාසති ‘ද්‌වින්‌නං සද්‌දානං ද්‌වෙආදෙසා කමෙනෙ’ච්‌චෙව කස්‌මා වුත්‌තං ත්‍යාසඞ්‌කියාහ ‘න නංවිභත්‌තික්‌කමෙනාපී’ති. කාරණමාහ- ‘තස්‌සානපෙක්‌ඛිතත්‌තා’ති, ඉමිනා නිස්‌සයකරණමෙකා සත්‌ථියා යුත්‌තීති දස්‌සෙති, අපෙක්‌ඛිතෙ කථං භවෙය්‍යා ත්‍යාහ- ‘යදි හි’ච්‌චාදි, අපෙක්‌ඛිති යථාක්‌කමං, එවමඤ්‌ඤතෙ ‘‘කිඤ්‌චාපි ජාතිනිද්‌දෙසෙන ද්‌වෙපි නං රූපානි ගය්‌හන්‌ති, තථාපි ‘තිචතුන්‌න’න්‌ති විය බ්‍යත්‌තිනිද්‌දෙසොව යථාක්‌කමොපකාරීයමානාන, මනුදෙසස්‌ස තථා විඤ්‌ඤයමානත්‌තාති නංසුඉච්‌චෙව වදෙය්‍ය, න තථා වුත්‌තං, තතො-වසීයතෙ ‘න යථාක්‌කමමෙත්‌ථාපෙක්‌ඛිත’න්‌ති.
205. න්‌ත
නනු න්‌තන්‌තූනන්‌ති තදන්‌තා ගය්‌හන්‌ති පච්‌චයග්‌ගහණපරිභාසාය, තථා සති කාරියිත්‌තෙන තදන්‌තාව ගය්‌හන්‌ති කථං න්‌තන්‌තූයෙවා ත්‍යාසඞ්‌කියාහ- තෙයෙවෙ’ච්‌චාදි, පච්‌චක්‌ඛතායාති [සුතථාය-පඤ්‌චිකා] සුතත්‌තා, බලවත්‌තා තෙයෙව කාරියිත්‌තෙන ගය්‌හන්‌තීති සම්‌බන්‌ධො, න තදන්‌තා, දුබ්‌බලාති බ්‍යතිරෙකං වත්‌වා දුබ්‌බලත්‌තෙ කාරණමාහ- ‘අනුමිතත්‌තා’ති, අනුමිතත්‌තං සාධෙතුමාහ- ‘අනුමිතාහි’ච්‌චාදි, භවිභත්‌තීනන්‌ති පාඨො යුත්‌ත තරො, තස්‌ස අන්‌තාදෙසෙ අකාරෙති සම්‌බන්‌ධො.
219. යොම්‌හි
යොම්‌හීති සත්‌තම්‍යන්‌තජාතිනිද්‌දෙසා ලබ්‌භමානත්‌ථවසෙන ‘පච්‌චෙක’න්‌ති වුත්‌තියං වුත්‌තං, තෙනෙවාහ පඤ්‌චිකායං- ‘කථමිදමවසීයතෙ යොම්‌හීති නිද්‌දෙසා’ති, තස්‌සදානි අත්‌ථම්‌පකාසෙතුං ‘පච්‌චෙකන්‌ති එකෙකස්‌මි’න්‌තිආදි වුත්‌තං. එකෙකස්‌මිං යොම්‌හි ද්‌වින්‌නං ආදෙසානං සම්‌භවා ආදෙසීනම්‌පි බහුත්‌තසම්‌භවොති සුත්‌තෙ ‘ද්‌වින්‌න’න්‌ති බහුවචනනිද්‌දෙසො, වුත්‌තියම්‌පන පච්‌චෙකං යොම්‌හි පච්‌චෙකං ද්‌විසද්‌දසම්‌භවා ‘ද්‌විස්‌සා’ති වුත්‌තං, දුතියායම්‌පි දුවෙ ද්‌වෙ.
228. නාස්‌මා
230. චංවා
කච්‌චායනාචරියො තුම්‌හාම්‌හෙහි පරාය චතුත්‌ථී ඡට්‌ඨී සවිභත්‌තියා ‘‘සස්‌සං’’ති (2-3-3) සුත්‌තෙන අමාදෙසං විධාය ‘තුම්‌හං අම්‌හ’න්‌ති බහුවචනරූපානි සාධෙති… එකස්‌මිම්‌පි අත්‌තනි ගුරුආදිකෙ ච ගාරව වසෙන බහුවචනරූපදස්‌සනතොති දස්‌සෙතුමාහ-තුම්‌හං අම්‌හ’න්‌තිආදි, තස්‌සායුත්‌තත්‌තා ‘තමයුත්‌ත’න්‌ති වත්‌වා අයුත්‌තතං සාධෙති ‘එවං හි’ච්‌චාදිනා, ඉමස්‌මිම්‌පන සත්‌ථෙ එකස්‌මිම්‌පි සබ්‌බථා බහුවචන රූපසාධනක්‌කමං දස්‌සෙතුං ‘ඉධ පනා’තිආදිමාරද්‌ධං.
232. අපා
නෙනාති නකාරෙන, පදසඤ්‌ඤාවිධාය කවචනාභාවෙපීති පාණිනි යානමිව ස්‍යාදිත්‍යාද්‍යන්‌තානං පදසඤ්‌ඤාවිධායකස්‌ස සුත්‌තස්‌ස අභාවෙපි, අන්‌වත්‌ථවසෙන පදන්‌ති ගය්‌හමානෙ අතිප්‌පසඞ්‌ගොපි සියාති ආහ-‘රුළ්‌හියාවාතිප්‌පසඞ්‌ගා භාවො’ති, ආඛ්‍යාතං සාබ්‍යයකාරක විසෙසනං වාක්‍යන්‌ති කෙචි, එකාඛ්‍යාතිකං වාක්‍යන්‌ත්‍යපරෙ, තං සබ්‌බං එකතො සඞ්‌ගහෙත්‌වා ‘පදසමූහො වාක්‍ය’න්‌ති වුත්‌තිකාරෙන වුත්‌තන්‌ති දස්‌සෙතුමාහ- ‘සාබ්‍යයෙ’ච්‌චාදි, ආඛ්‍යාතං ත්‍යාද්‍යන්‌තමාහු, අබ්‍යයමසඞ්‌ඛ්‍යං, ආඛ්‍යාතං සාබ්‍යයං සකාරකං සවිසෙසනඤ්‌ච වාක්‍යෙසඤ්‌ඤං භවතීත්‍යත්‌ථො, විසෙසනන්‌ති කාරකවිසෙසනස්‌ස කිරියා විසෙසනස්‌ස ච සාමඤ්‌ඤෙන ගහණං, සාබ්‍යයං-සද්‌ධිං වචති, සකාරකං ඔදනං පචති දෙවදත්‌තො පචති, සකාරකවිසෙසනං-මුදුං විසදමොදනම්‌පචති, දස්‌සනීයො දෙවදත්‌තො පචති, සකිරියාවිසෙසනං- මුදුං පචති, මන්‌දං පචති, පදසමූහො වාක්‍යන්‌ති වුත්‌තෙ අයම්‌පි අධිප්‌පායවිසෙසොවසීයතීති වත්‌තුමාහ-වත්‌තු’මිච්‌චාදි, යථෙච්‌චාදිනා අනෙකාඛ්‍යාති කම්‌පි ගුණප්‌පධානභාවෙ නොපකාරතො වාක්‍යමෙකම්‌භවති… පද සමූහො වාක්‍යන්‌ති වුත්‌තත්‌තාති වදති, යථා වාක්‍යනානත්‌තන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. ඉහාපීති වත්‌තුමිච්‌ඡිතත්‌ථෙත්‍යාදොපි.
233. යොනං
හිග්‌ගහණෙ පඤ්‌චමීහිස්‌සාපි ගහණම්‌භවෙය්‍යාති සුත්‌තෙ ‘අපඤ්‌චම්‍යා’ති වුත්‌තං, තුම්‌හෙහි පුඤ්‌ඤං පසුතං අනප්‌පකන්‌ති ගාථාපාදෙ තුම්‌හෙහිතිආදිසූ තත්‌තා න වොආදෙසො, තුම්‌හෙ තිට්‌ඨථ නගරෙති පුබ්‌බවාක්‍යතො වාක්‍යන්‌තරත්‌තා එකවාක්‍යතා නත්‌ථි, තුම්‌හෙ විය දිය දිස්‌සන්‌ති අම්‌හෙ විය දිස්‌සන්‌තීති විග්‌ගය්‌හ ‘දිස-පෙක්‌ඛණෙ’ ඉච්‌චස්‌මා ‘‘සමානඤ්‌ඤභවන්‌තයාදි තූපමානා දිසා කම්‌මෙ රීරික්‌ඛකා’’ති (5-43) කප්‌පච්‌චයෙ ‘‘නතෙ කානුබන්‌ධනාගමෙසූ’’ති (5-85) එත්‌තාභාවෙ ‘‘ස්‍යාදිස්‍යාදිනෙකත්‌ථ’’න්‌ති (3-1) සමාසෙ ච ‘එකත්‌ථතායං’’ති (2-119) විභත්‌තිලොපෙ ච ‘‘සබ්‌බාදීනමා’’ති (3-86) ආ ‘තුම්‌හාදිසාන’මිච්‌චාදි.
235. අන්‌වා
පච්‌ඡා ආදෙසො අන්‌වාදෙසොති ගහිතෙ කථිතානුකථනන්‌ති කථං ඤායතීති ආහ- ‘පච්‌ඡා කථනඤ්‌ච කථිතාපෙක්‌ඛන්‌ති කත්‌වා’ති.
236. සපු
සහ විජ්‌ජමානො පුබ්‌බො යස්‌ස සො සපුබ්‌බො.
237. නච
අපරම්‌පරයොගප්‌පතිපත්‍යත්‌ථන්‌ති ‘ගාමනගරානං චෙනා’තිආදිනා වුත්‌තස්‌ස පරම්‌පරයොගස්‌ස අග්‌ගහණත්‌ථං.
240. නසා
ජටා අස්‌ස අත්‌ථීති ජටිලො, සොව ජටිලකො, ජටිලකාති එකත්‌ථෙ නිදස්‌සිතවිසෙසවචනං, මාණවකාති විය න සාමඤ්‌ඤවචනං, අසත්‌තෙ සම්‌පත්‌තෙති ඉදං ‘‘ආමන්‌තණං පුබ්‌බමසන්‌තං වා’’ති (2-239) සුත්‌තස්‌ස සාමඤ්‌ඤතා වුත්‌තං, සාමඤ්‌ඤවචනස්‌ස පටිසෙධොති ඉමිනා විසෙසවචනෙ ජටිලකඉච්‌චත්‍ර ‘ආමන්‌තණං පුබ්‌බමසන්‌තං වා’’තීමස්‌ස පත්‌තින්‌දස්‌සෙති, දෙවදත්‌තාදිසාමඤ්‌ඤවචනෙති දෙවදත්‌තො දෙවදත්‌තසද්‌දො ආදි යස්‌ස, තඤ්‌ච තං සාමඤ්‌ඤවචනඤ්‌ච, තස්‌මිං දෙවදත්‌තාදිසාමඤ්‌ඤවචනෙ මාණවකෙ මාණවකසද්‌දෙ පරභූතෙ සති, උභින්‌නම්‌පි අසත්‌තෙති ඉමිනා ඉදං දීපෙති ‘‘දෙවදත්‌තාති විසෙසවචනත්‌තා පටිසෙධාභාවා පුබ්‌බපරානමුභින්‌නම්‌පි ‘‘ආමන්‌තණං පුබ්‌බමසන්‌තං වා’’තීදං පප්‌පොතී’’ති.
ඉති මොග්‌ගල්‌ලානපඤ්‌චිකාටීකායං සාරත්‌ථවිලාසිනියං
දුතියකණ්‌ඩවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
3. තතියකණ්‌ඩවණ්‌ණනා
1. ස්‍යාදි
යස්‌සාතිකමාවට්‌ඨිතස්‌සයොආදිඅක්‌ඛරසමුදායස්‌ස, කින්‌තන්‌ති ආහ- ‘ඉද’මිච්‌චාදි, ඉදන්‌ති යථාවුත්‌තං ස්‍යාදිසමුදායරූපං, අවයවෙන විග්‌ගහො සමුදායො සමාසත්‌ථො, සමුදායෙ පවත්‌තා සද්‌දා අවයවෙසුපි වත්‌තන්‌තීති ස්‍යාදිසද්‌දො සිආදිකෙ අවයවෙපි වත්‌තතෙ, විධිග්‌ගහණඤායෙනාති ‘‘පච්‌චයග්‌ගහණෙ යස්‌මා ස විහිතො තදාදිනො තදන්‌තස්‌ස ච ගහණ’’න්‌ති ඤායෙන. ස්‍යාදි අන්‌තෙ යස්‌ස තං ස්‍යාද්‍යන්‌තං. නනු ච ‘‘ස්‍යාදිස්‍යාදිනෙකත්‌ථ’’න්‌ති සාමඤ්‌ඤෙන වුච්‌චමානෙ යංකිඤ්‌චි ස්‍යාද්‍යන්‌තං යෙනකෙනචි ස්‍යාද්‍යන්‌තෙන සහෙකත්‌ථීභාවමරහති, තථාහි යථා ගාමගතොතිආදො, තථා පස්‌ස දෙවදත්‌තෙ ගාමං, ගතො යඤ්‌ඤදත්‌තො ගුරුකුලන්‌ති ආදොපි සමාසො ත්‍යාසඞ්‌කියාහ-‘සාමඤ්‌ඤෙන වුත්‌තෙපි’ච්‌චාදි, යස්‌ස ස්‍යාද්‍යන්‌තස්‌සයෙන ස්‍යාද්‍යන්‌තෙන සම්‌බන්‌ධො, තෙන ස්‍යාද්‍යන්‌තෙන සහතං ස්‍යාද්‍යන්‌තමෙකත්‌ථම්‌භවතීති සම්‌බන්‌ධතො විඤ්‌ඤායති අවසීයතීති යස්‌සාත්‍යාදිස්‌වත්‌ථො, තථා ච ගාමගතොත්‍යත්‍රත්‌ථීමෙස-මඤ්‌ඤමඤ්‌ඤාපෙක්‌ඛාලක්‌ඛණො සම්‌බන්‌ධොත්‍යෙකත්‌ථීභාවො, තතොයෙවෙත්‌ථාහු-
නියතං සාධනං සාධ්‍යෙ, ක්‍රියා නියතසාධනා;
සන්‌නිධානෙන මෙතෙසං [චෙථිස්‌සා (පොත්‌ථකෙ)], නියමො-යම්‌පකාසතීති.
අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො ‘‘යතො ගාමමිච්‌චෙතං සාධනං සාධ්‍යං කිරියං තංබ්‍යපදෙසජානනයොග්‍යමපෙක්‌ඛතෙ ගතොති, අතො සාධනං කාර කං සාධ්‍යෙ කිරියාය නියතං, යතො ච කිරියා සයං සාධනමපෙක්‌ඛතෙ කිං ගතොති, අතො කිරියාපි නියතං සාධනමෙතිස්‌සාති නියතසාධනා හොති අයං යථාවුත්‌තො නියමො අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤාපෙක්‌ඛාවසෙන වත්‌තමානො එතෙසං සාධ්‍යසාධනානං සන්‌නිධාන මත්‌තෙන අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤතො පකාසතී’’ති. පස්‌ස දෙවදත්‌ත ගාමං, ගතො යඤ්‌ඤදත්‌තො ගුරුකුලංත්‍යත්‍ර තු ගාමන්‌ති සාධනං පස්‌සෙති සාධ්‍යමපෙක්‌ඛතෙ, ගතොති ගමනකිරියා තු ගුරුකුලමපෙක්‌ඛතෙ, තතො ච ගාමගතානං වාක්‍යන්‌තරාවයවානං නත්‌ථෙවාපෙක්‌ඛාති න භවති සමාසො, සබ්‌බත්‌ථෙවමූහනීයං, සම්‌බන්‌ධො හි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤාපෙක්‌ඛාලක්‌ඛණො සම්‌බන්‌ධ්‍යන්‌තරතො-නවට්‌ඨිතං නිවත්‌තෙත්‌වා විසෙසෙ නිවෙසෙති, තථාච වුත්‌තං–
තස්‌ස ත්‌වාකඞ්‌ඛතො භෙදෙ, යා පරිප්‌ලවමානතා;
විසෙසෙ තං නිවෙසෙන්‌තො, සම්‌බන්‌ධොවාවඡින්‌දතීති.
භෙදෙ විසෙසෙ ගාමන්‌තෙතං සාමඤ්‌ඤං විසෙසාපෙක්‌ඛං ‘ගාමමාසීසති, ජහාති, ගතො’ති, තථා ‘ගතො ගාමං, වනං, ගුරුකුල’න්‌ති වෙවමාකඞ්‌ඛතො-භිලසතො තස්‌ස තු පධානපදස්‌සුපසජ්‌ජනපදස්‌ස ච යා පරිප්‌ලවමානතා අනවට්‌ඨිතතා තං විසෙසෙ විසිට්‌ඨෙ සම්‌බන්‌ධිනි නිවෙසෙන්‌තො පතිට්‌ඨපෙන්‌තො සම්‌බන්‌ධොවානෙකප්‌පකාරො ක්‌වචි සාධ්‍යසාධනභාවලක්‌ඛණො ක්‌වචි පකතිවිකාරභාවසභාවො ක්‌වචි සස්‌සාමි සම්‌බන්‌ධරූපො අවඡින්‌දති සම්‌බන්‌ධ්‍යන්‌තරතො නිවත්‌තෙතීති අත්‌ථො, යතො-යමපෙක්‌ඛා වාක්‍යකාලෙයෙව නිරූප්‍යතෙ, තතො යත්‌ථාත්‌ථි පදානමපෙක්‌ඛා, තත්‌ථ සමාසාවගමො, යත්‍ර තු නත්‌ථි, තත්‍ර න භවතීත්‍යනුපදිට්‌ඨො විසයවිභාගො ඤායතෙති භාවො, බාලෙ අබුධෙතු නිස්‌සාය විචිත්‌තො සමාසවිධානලොපාදිනානෙකප්‌පකාරො පටිපත්‌තියා සාධුසද්‌දපරිජානනත්‌ථමුපායො සම්‌භවති, පරමත්‌ථතො තු සද්‌දන්‌තරත්‌තා අච්‌චන්‌තං [අඤ්‌ඤත්‌තං] වාක්‍යසමාසානං භෙදො, න හි වාක්‍යෙ දිට්‌ඨපදානි සමාසෙ සන්‌ති, තථා ච වුත්‌තං–
බාලෙ නිස්‌සායුපායො-යං, විචිත්‌තො පටිපත්‌තියා;
භෙදො වාක්‍යසමාසානං, ච්‌චන්‌තං [ඤ්‌ඤත්‌තං (පොත්‌ථකෙ)] සද්‌දන්‌තරං යතොති.
අතොයෙවාති යතො සාමඤ්‌ඤෙන වුත්‌තෙපියස්‌සයෙන සම්‌බන්‌ධොතෙන සහ තදෙකත්‌ථම්‌භවතීති සම්‌බන්‌ධතො විඤ්‌ඤායතීති නානිට්‌ඨං කිඤ්‌චිපීහ හොති, අතොයෙව හෙතුතොති අත්‌ථො. බ්‍යපෙක්‌ඛා සාමත්‌ථියපරිග්‌ගහායෙති පදානමඤ්‌ඤොඤ්‌ඤාකඞ්‌ඛා බ්‍යපෙක්‌ඛා, සාව සා මත්‌ථියං, තස්‌ස පරිග්‌ගහාය. සමත්‌ථවචනං න කතන්‌ති පාණිනියෙහි විය ‘‘සමත්‌ථො පදවිධී’’ති (පා, 2-1-1) සමත්‌ථවචනං න කතං. සමත්‌ථො පද විධීති පරිභාසායමයමත්‌ථො ‘‘විධීයතෙ [විධීයතීති (පොත්‌ථකෙ)] විධි, පදානං විධි පදවිධිසමාසාදි, යොකොචීහ සත්‌ථෙ පදවිධි,සො සමත්‌ථො විග්‌ගහ වාක්‍යත්‌ථාභිධානෙ (සත්‌ති) වෙදිතබ්‌බො’’ති, තාදිසපරිභාසාය බ්‍යාපාරතො තෙසං ‘පස්‌ස දෙවදත්‌ත ගාමං, ගතො යඤ්‌ඤදත්‌තො ගුරුකුලං’ ත්‍යාදො නානිට්‌ඨප්‌පත්‌ති, සාමත්‌ථියඤ්‌චෙත්‌ථ ද්‌විධාත්‍යුපගම්‍යතෙ වාක්‍යෙ බ්‍යපෙක්‌ඛාවුත්‌තියමෙකත්‌ථීභාවො චෙති [වුත්‌තියමෙකත්‌ථීභාවො වාක්‍යෙ බ්‍යපෙක්‌ඛාචෙති (පොත්‌ථකෙ)]. තත්‌ථ පඨමස්‌ස පරිග්‌ගහං වචනමන්‌තරෙන පටිපාදිය දුතියස්‌ස පරිග්‌ගහමිදානි වචනෙන පටිපාදයමාහ- ‘එකත්‌ථී භාවො’ච්‌චාදි, එකත්‌ථීභාවො භින්‌නත්‌ථානං සාධාරණත්‌ථතාවසෙන පවත්‌තිවිසෙසො, වාක්‍යෙ හි සාධාරණත්‌ථතා නත්‌ථි භින්‌නත්‌ථත්‌තා, අතොයෙවෙත්‌ථ භෙදනිබන්‌ධනා ඡට්‌ඨ්‍යුපජායතෙ ‘රඤ්‌ඤො පුරිසො’ති, වුත්‌තියන්‌තූභයපදබ්‍යවච්‌ඡින්‌නත්‌ථාභිධානතො සාධාරණත්‌ථතා භවති, ඉදං වුත්‌තං හොති ‘‘සමාසෙ විසෙසනං විසෙස්‌සමනුපවීසති එකීභවති විසෙසනං, වාක්‍යෙ තු විසෙසනං විසෙස්‌සතො විසුංයෙවා වතිට්‌ඨතෙ’’ති. ද්‌වන්‌දසමාසස්‌ස තු පදානං විසෙසනවිසෙස්‌සාභාවෙපි සකලපදත්‌ථප්‌පධානත්‌තා ‘රඤ්‌ඤො ගො ච අස්‌සො ච පුරිසො චා’ති වාක්‍යතො ‘රඤ්‌ඤො ගවාස්‌ස පුරිසා’ති සමාසස්‌ස විසෙසො එකත්‌ථී භාවලක්‌ඛණො භවත්‍යෙව, තථාහි තත්‌ථ වාක්‍යෙ භින්‌නත්‌ථනිබන්‌ධන සමුච්‌චයපටිපාදනාය චසද්‌දො පයුජ්‌ජතෙ, සමාසෙ තු නප්‌පයුජ්‌ජතෙ, එකත්‌ථ වචනෙනෙවාති ‘‘ස්‍යාදිස්‍යාදිනෙකත්‌ථ’’ ත්‍යෙකත්‌ථවචනෙනෙව, එකත්‌තීභාවොයෙව භවතීති සෙසො, එවකාරො න වාක්‍යෙ තථාහි දීපෙති. වාක්‍යෙ කථන්‌ති ආහ- වාක්‍යෙ’තිආදි.
වාක්‍යෙති විග්‌ගහවාක්‍යෙ, විසෙසෙන ගය්‌හති ඤායත්‍යනෙනෙති විග්‌ග- හො , සො ච තං වාක්‍යං චෙති විග්‌ගහවාක්‍යං, විසෙසෙන වා ගහණං විග්‌ගහො, තදත්‌ථං වාක්‍යං විග්‌ගහවාක්‍යං, තස්‌මිං, කායං බ්‍යාපෙක්‌ඛාති ආහ-‘භෙදාදිලක්‌ඛණා’ති, ආදිසද්‌දෙන සංසග්‌ග භෙද සංසග්‌ගානඤ්‌ච ගහණං.
තත්‌ථ සාන්‌තරෙහි සාම්‍යන්‌තරෙහි ච බ්‍යාවුත්‌ති ඡෙදො, සංවිසෙස සාමිවිසෙසානං සම්‌බන්‌ධො සංසග්‌ගො, තදාහ- ‘තථාහි’ච්‌චාදිනා, භෙදකො බ්‍යාවත්‌තකො, අත්‌ථගහිතොති කාරණවසෙන භෙදවාදිනා ගහිතො, යදෙච්‌චාදිනා සංසග්‌ගවාදිනො-ධිප්‌පායමාහ යදා තූභයම්‌පිච්‌චාදිනා උභයවාදිනො, අභිමතොති ‘‘පාක්‌කඩාරාසමාසො’’ච්‌චනෙන (2-1-3) පාණිනිනා ඉච්‌ඡිතො. පාක්‌කඩාරාති ‘‘කඩාරා කම්‌මධාරයෙ’’ච්‌චනෙන (2-2-38) කඩාරාසංසද්‌දනා පගෙවාති අත්‌ථො.
‘පුථ භින්‌නො අත්‌ථො යෙසං පදානං තානි පුථගත්‌ථානි, වාක්‍යෙ හි රඤ්‌ඤො පුරිසො තෙත්‌ථ රාජසද්‌දො රාජත්‌ථමෙව වදති, පුරිසසද්‌දො පුරිසත්‌ථමෙව, වුත්‌තියන්‌තු රාජපුරිසොතෙත්‌ථ රාජසද්‌දොපි පුරිසත්‌ථමෙව වදතීති ද්‌වින්‌නමෙකත්‌ථීභාවො භවති, අඤ්‌ඤොයෙවාවයවත්‌ථාන්‌විතො සමුදායත්‌ථො පාතුභවතීති තදපෙක්‌ඛාය චෙකත්‌ථීභාවො වුච්‌චතෙ, ජහමානසකත්‌ථවුත්‌තිමභ්‍යුපගම්‌ම වුත්‌තං- ‘විසෙසනස්‌ස සකත්‌ථ පරිච්‌චාගෙනෙ’ච්‌චාදි, අතොයෙව පරො චොදෙස්‌සති ‘නනු චෙ’ච්‌චාදිනා. එකත්‌ථීභවනං සමසනන්‌ති ඉමිනා එකත්‌ථන්‌ති සමාසොති නාත්‌ථන්‌තරන්‌ති දීපෙති.
ජහමානානි පදානි සකත්‌ථං යස්‌සං (සා) තථා වුත්‌තා, නාච්‌චන්‌තාය ජයාතීති එවම්‌මඤ්‌ඤතෙ ‘‘පරිච්‌චාගමත්‌තමභිසන්‌ධාය ජහමානසකත්‌ථංත්‍යුච්‌චතෙ, න තු සබ්‌බථා පරිච්‌චාගොපරොපකාරාය තස්‌සොපාදානතො, සබ්‌බථා ච සකත්‌ථපරිච්‌චාගෙ පරොපකාරාසම්‌පාදනතො-නුපාදානමෙව පයොජනාභාවා තස්‌ස සියා’’ති, ථපති වඩ්‌ඪතී. අත්‌ථන්‌ති රාජසද්‌දවාච්‌චං. අච්‌චන්‌තපරිච්‌චාගෙපි න දොසො… වාක්‍යෙ දිට්‌ඨස්‌සුපසජ්‌ජනස්‌ස වුත්‌තියං සොයෙවායන්‌ත්‍යන්‌වයාවසායතො තදත්‌ථාව ගතියාති දස්‌සෙන්‌තො ආහ- ‘අථ වෙ’ච්‌චාදි.
සොයෙවායන්‌ත්‍යජ්‌ඣවසායො-න්‌වයො, සොයෙවායං රාජසද්‌දො යො වාක්‍යතාලෙ දිට්‌ඨොති වොහාරීනමෙකත්‌තාවසායෙනාසත්‍යපි (රාජසද්‌දස්‌ස)ත්‌ථෙ පුරිසස්‌ස විසෙසනම්‌භවිස්‌සතීති භාවො, එත්‌ථෙව දිට්‌ඨන්‌තමාහ- ‘යථෙ’ච්‌චාදි.
2. අසං
අබ්‍යයන්‌ති යදඤ්‌ඤෙසං පසිද්‌ධන්‌ති ලිඞ්‌ගවචනභෙදෙපි බ්‍යයරහිතත්‌තා උපසග්‌ගනිපාතානං පරෙහි අබ්‍යයසඤ්‌ඤාකරණතො අබ්‍යයන්‌ති පරෙසං පසිද්‌ධං, තෙසන්‌ත්‌වයං සමාසො අබ්‍යයත්‌ථපුබ්‌බඞ්‌ගමත්‌තා අනබ්‍යයං අබ්‍යයම්‌භවතීති අබ්‍යයීභාවො පසිද්‌ධො, අසඞ්‌ඛ්‍යස්‌ස සුතත්‌තා තස්‌සෙව විභත්‍යත්‌ථාදයො විසයභාවෙන විසෙසනානීති විඤ්‌ඤායන්‌තීත්‍යාහ- ‘අසඞ්‌ඛ්‍යෙ’ච්‌චාදි, ඉමිනා නෙමෙසමාසත්‌ථාති දීපෙති.
තාවසද්‌දස්‌ස කමවුත්‌තියං යො-ත්‌ථො සම්‌පජ්‌ජතෙ තමාහ- ‘විභත්‍ය’ච්‌චාදි, විභත්‍යත්‌ථෙ උදාහරිත්‌වාති විභත්‍යත්‌ථවිසයෙ වත්‌තමානස්‌සාසඞ්‌ඛ්‍යස්‌ස ඉත්‌ථිසද්‌දෙන සමාසමධිත්‌ථීති උවාහරිත්‌වා, නිච්‌චයමාසාන මවිග්‌ගහො, අසකපදවිග්‌ගහො වා යුත්‌තො, අඤ්‌ඤථා අනිච්‌චතාපත්‌තීත්‍යාහ- ‘නිච්‌චසමාසත්‌තා’ඉච්‌චාදි.
අසකපදෙන අනත්‌තනියපදෙන අඤ්‌ඤපදෙන විග්‌ගහො අසකපදවිග්‌ගහො, තෙන, එත්‌ථ හි යථා කුම්‌භස්‌ස සමීපංත්‍යඤ්‌ඤපදවාක්‍යෙ සමීප සද්‌දෙනුපසද්‌දවචනීයස්‌ස වුත්‌තත්‌තා උපසද්‌දො නප්‌පයුජ්‌ජතෙ, යථා ඉත්‌ථී සූති එත්‌ථාධිසද්‌දවචනීයස්‌සා (ධා)රත්‌ථස්‌ස සත්‌තමියා වුත්‌තත්‌තා නාධිසද්‌දොති ‘ඉත්‌ථීසූ’ති අඤ්‌ඤපදවාක්‍යං වුත්‌තං, කථාපවත්‌තාති ත්‌වාධෙය්‍යො පදස්‌සනං, එවං සබ්‌බත්‌ථොන්‌නෙයං, අසකපදවිග්‌ගහෙනාත්‌ථොව වුත්‌තො,
අධිසද්‌දස්‌ස පන පුරතොවට්‌ඨිතස්‌සාධාරෙ වත්‌තමානස්‌ස තංසමානාධිකරණෙන සත්‌තම්‍යන්‌තෙනිත්‌ථිසද්‌දෙන සහ සමාසොති දස්‌සෙතුමාහ-‘අධිසද්‌දො’ච්‌චාදි.
ස්‍යාදිලොපොති අධිසද්‌දතො ඉත්‌ථිසද්‌දතො ච පරෙසං සත්‌තමී බහුවචනානං ලොපොති අත්‌ථො. අත්‌ත (භාව) සම්‌පත්‌තීති සරීරසම්‌පත්‌ති අධිප්‌පෙතාති බ්‍රහ්‌මසද්‌දස්‌ස සරීරං අත්‌ථොති ආහ- ‘බ්‍රහ්‌මං සරීරන්‌ති, කත්‌ථචී උත්‌තරපදත්‌ථප්‌පධානත්‌තාවාසඞ්‌ඛ්‍යසමාසස්‌ස ‘සම්‌පන්‌නං බ්‍රහ්‌ම’න්‌ති විග්‌ගහො වුත්‌තො.
සමාසවිභත්‌තියාති සමාසතො උප්‌පන්‌නවිභත්‌තියා, සකලො පදෙසසකලො, පරිග්‌ගහාපෙක්‌ඛාති අභ්‍යුපගමාපෙක්‌ඛායාති අත්‌ථො, අභ්‍යුපගමෙපි හි පරිග්‌ගහසද්‌දො–
සපථෙ පරිවාරෙ ච, මූලාභ්‍යුපගමෙසු ච;
රවිම්‌හි රාහුගහිතෙ, දාරෙසු ච පරිග්‌ගහො’’ති නිඝණ්‌ටු.
සකලස්‌ස භාවො සාකල්‍යං-සකලසද්‌දප්‌පවත්‌තිනිමිත්‌තං, තම්‌පන නිස්‌සෙස [මතනිස්‌සෙස (පොත්‌ථකෙ)] ග්‌ගහණා පුථු භවතීත්‍යාහ- ‘අසෙසග්‌ගහණ’න්‌ති, තිණානං සාකල්‍යන්‌ති විග්‌ගහො, තිණසද්‌දෙන හි තිණසහිතානි ගහිතානි, තෙනෙව වක්‌ඛති බ්‍යතිරෙකනයෙ- ‘තං සබ්‌බං තිණසහිතමජ්‌ඣො- හරතී’ති, සතිණමජ්‌ඣොහරතීතෙත්‌ථාධිප්‌පායත්‌ථ මාහ-‘යාවා’තිආදි.
තිණසද්‌දො උපලක්‌ඛණං සෙසා-නජ්‌ඣොහාරියානං, තෙනාහ ‘තිණාදිකම්‌පී’ති. පරිග්‌ගහාපෙක්‌ඛායන්‌තභූතස්‌ස ගහණත්‌ථං ‘‘අබ්‍යයං විභත්‌තිසමීපා’’දිසුත්‌තෙ ‘සාග්‍යධීතෙ’ති නිප්‌ඵාදනත්‌ථමන්‌තවචන මුදාහතම්‌පාණිනිනා, තම්‌පි සාකල්‍යෙයෙවාහරිතුං [සාකල්‌ලෙනොදාහරිතුං] සාග්‍යධීතෙත්‍යූදාහටන්‌ති දස්‌සෙතුං ‘තතො’ත්‍යාදි වුත්‌තං.
තතොති යතො සකලසකලෙ න වත්‌තති, පරිග්‌ගහාපෙක්‌ඛාය සමත්‌තියා අන්‌තතො සකාසා සාකල්‍යං න භිජ්‌ජතෙති සම්‌බන්‌ධො, සමත්‌ථියම්‌පි අන්‌තෙ උදාහරණන්‌ති සෙසො.
අග්‌ගිපරියන්‌තන්‌ති අග්‌ගිඅත්‌ථො ගන්‌ථො තාදත්‌ථියා අග්‌ගි, සොපරියන්‌තො-ස්‌ස අජ්‌ඣෙයස්‌සාති අග්‌ගිපරියන්‌තං, යත්‌තකස්‌සාජ්‌ඣෙයස්‌ස පරිග්‌ගහො, තස්‌ස අග්‌ගි පරියන්‌තො, අග්‌ගිනා පරියන්‌තභූතෙන සහිතො සකලොති විග්‌ගහො, අග්‌ගිනො සාකල්‍යන්‌ති වා.
සද්‌දිකානන්‌ති බ්‍යාකරණඤ්‌ඤූනං. අත්‌ථාභාවෙඉත්‍යත්‌ථග්‌ගහණං ඉතරෙතරාභාවෙ ධම්‌මාභාවෙ ච මා සියාති, අතොයෙව චොච්‌චතෙ ‘අථෙතරෙතරාභාවෙ’ඉච්‌චාදි, ඉතරස්‌මිං ඉතරස්‌ස අභාවො ඉතරෙතරාභාවො, ගො අස්‌සො න භවතීති හි අත්‌ථන්‌තරත්‌තං නිසෙධීයතෙ, න වත්‌ථුභාවො, බ්‍රාහ්‌මණො න භවතීත්‍යත්‍රපිබ්‍රාහ්‌මණත්‌තධම්‌මො නිසෙධීයතෙ, න වත්‌ථුභාවො, පරත්‌තාතිආදිනා විප්‌පටිසෙධ විසයමාහ.
අතික්‌කමාභාවෙතී එත්‌ථ අතික්‌කමාති පඤ්‌චමියා අසමාසනිද්‌දෙසොති ආහ- ‘අතික්‌කමා’ති, න පනුප්‌පන්‌නස්‌ස පච්‌ඡාති ඉමිනා අතික්‌කමාභාවො නාම උප්‌පන්‌නස්‌ස පච්‌ඡා අභාවොති දස්‌සෙති.
නිත්‌තිණන්‌ති උත්‌තරපදත්‌ථප්‌පධානො-සඞ්‌ඛ්‍යසමාසො. සම්‌පතිසද්‌දස්‌ස සාමඤ්‌ඤවචනත්‌තෙපි ඉධාධිප්‌පෙතං කාලං දස්‌සෙතුමාහ- ‘උපභොගස්‌සෙ’’ච්‌චාදි, උපභොගො කම්‌මසාධනො ලහුපාවුරණස්‌ස නායමුපභොගකාලොති විග්‌ගහො, (අති) ලහුපාවුරණන්‌ති රූපසිද්‌ධීති දස්‌සෙතුං ලහුපාවුරණස්‌සාතිආදි වුත්‌තියං වුත්‌තං.
යොග්‌ගං රූපන්‌ති විග්‌ගහෙ අනුරූපං, නනු චාත්‍ර නිච්‌චසමාසත්‌තාසපදවිග්‌ගහෙන භවිතබ්‌බංත්‍යාසඞ්‌කියාහ-‘විච්‌ඡාය’මිච්‌චාදි, අනුසද්‌දෙන හි යොගෙ විච්‌ඡායං ‘‘අනුනා’’ති (2-10) දුතියා විධීයතෙ, වාක්‍යෙයෙවාස්‌ස ච පයොගො නාඤ්‌ඤත්‍රෙති වාක්‍යම්‌පි භවතීති මඤ්‌ඤතෙ. සකිඛීති එත්‌ථාපි ‘‘අකාලෙ සකත්‌ථෙ’’ති (3-81) සහස්‌ස සො.
සදිසො කිඛියාති එත්‌ථ කිඛියා පසිද්‌ධභූතාය සාධියස්‌ස සාධනභාවෙන ගහිතාය සධම්‌මත්‌තෙන කොචි සාධියො සදිසොති වුත්‌තොති කිමිධ සදිසො අප්‌පධානං [පධානමෙවාති අත්‌ථො] තථා සති පුප්‌පපදත්‌ථප්‌පධානෙනාසඞ්‌ඛ්‍යසමාසෙන සකිඛීති එත්‌ථ න භවිතබ්‌බන්‌ති ආහ-‘නනුචෙ’ත්‍යාදි, කිඛියාති සම්‌බන්‌ධෙ ඡට්‌ඨී, එත්‌ථ පන සදිසත්‌තස්‌ස කිඛීයා-ප්‌පටිබද්‌ධත්‌තාප්‌පධානත්‌තං. නෙතදත්‌ථීතිආදිනා යථාවුත්‌තං චොදනං පරිහරති.
යථා දෙවදත්‌තොති එත්‌ථ යදි සමාසො භවෙය්‍ය, දෙවදත්‌තෙන සදිසො යථාදෙවදත්‌තන්‌ති භවෙය්‍ය, පටිසිද්‌ධත්‌තා පන (න) සමාසොති, කිඛීති මක්‌කටස්‌සාභිධානං. ජෙට්‌ඨානුක්‌කමෙනාති වුත්‌තත්‌තා අනුජෙට්‌ඨන්‌ති තතියන්‌තතා ගම්‍යතෙ. චක්‌කෙන යුගපදි සචක්‌කං.
4. යාවාවධාරණෙ
අමත්‌තානං යත්‌තකො පරිච්‌ඡෙදො යාවාමත්‌තං.
5. පය්‍යපාබහිතිරො පුරෙපච්‌ඡාවාපඤ්‌චම්‍යා
පඤ්‌චම්‍යාති කස්‌මා වුත්‌තං නනු අවුත්‌තෙපි තස්‌මිං වක්‌ඛමානනයෙන පඤ්‌චම්‍යන්‌තත්‌තා පඤ්‌චම්‍යන්‌තෙහෙව සමාසො විඤ්‌ඤායතීත්‍යාසඞ්‌කියාහ‘යදිපි’ච්‌චාදි. තථාපිච්‌චාදිනා පරිහරති, හොතු කාමං ‘පරිපබ්‌බතං විජ්‌ජොතතෙ’ති දුතියානිසෙධාය, අඤ්‌ඤත්‍ර කථන්‌ති ආහ ‘ඉහ චෙ’ත්‍යාදි.
ආචත්‌තාරො වාති ආසද්‌දො වාක්‍යෙ, සරණෙ වා, ගාමො බහි තිට්‌ඨතීත්‍යත්‌ථො, පුරතො ගාමම්‌පස්‌සාති වදන්‌තො පුරෙත්‍යත්‌ථප්‌පඝානොයන්‌නිද්‌දෙසො, නසරූපප්‌පධානොති දස්‌සෙති, අභිමුඛෙ ගාමම්‌පස්‌සාත්‍යත්‌ථො. අවුත්‌තානමෙතාන්‍යුපලක්‌ඛණානි, තස්‌මා ‘තිරො ගාමම්‌පස්‌සා’තිපි වුත්‌තං හොති, තිරියතො ගාමම්‌පස්‌ස, පච්‌ඡතො ගාමම්‌පස්‌සාති අත්‌ථො.
අපසද්‌දයොගෙ නිච්‌චපඤ්‌චන්‌තස්‌ස විකප්‌පෙන සමාසවිධානාවාභවනෙනොදාහරණං දින්‌නං (එත්‌ථ) පඤ්‌චම්‍යාති පයොජනාභාවෙපි අඤ්‌ඤදත්‌ථං කරියමානමිහාප්‍යත්‌ථවන්‌තං හොති.
6. සමී
‘‘අනු යං සමයා’’ති (2-1-15) ච ‘‘යස්‌ස චායාමො’’ති (2-1-16) ච පාණිනිනො වචනද්‌වයං, අයමෙතෙසමත්‌ථො ‘‘යස්‌ස සමයා සමීපවාචී අනුසද්‌දො, තෙන සහ සමස්‌සතෙති ච, අනු යස්‌සායාමවාචී, තෙන ස්‍යාද්‍යන්‌තෙන සහ සමස්‌සතෙ’’ති ච. වත්‌ථුතො තු සාමීප්‍යායාමවන්‌තානමනිද්‌දෙසෙපි සාමත්‌ථියා තදාක්‌ඛෙපොති දස්‌සෙන්‌තො ආහ-‘සමීපායාමාන’මිච්‌චාදි.
සම්‌බන්‌ධිත්‌තාති සම්‌බන්‌ධිසද්‌දා සකත්‌ථමිව නියතපටියොගිනමාක්‌ඛපන්‌ති… තෙන විනා තෙසං සකත්‌ථාභාවා. ආයාමො දීඝතා, ‘‘යස්‌ස සමීපායාමෙස්‌වනු’’ති යථාවුත්‌තසුත්‌තද්‌වයමාක්‌ඛෙපෙනුපදිසති, වනස්‌ස සාමිප්‍යමනුවනං, ‘‘අසඞ්‌ඛ්‍යං විභත්‌තිසම්‌පත්‌තිසමීප’’ ඉච්‌චෙව (3-2) සිද්‌ධෙපුන සමීපග්‌ගහණං විකප්‌පත්‌ථං, තෙන වනස්‌සානුති වාක්‍යෙනාපි භවිතබ්‌බං.
ගඞ්‌ගාය ආයාමො අනුගඞ්‌ගං, භාගවුත්‌තිකාරො ‘‘ලක්‌ඛණෙනෙ’’ති වත්‌තතෙ. යස්‌සායාමවාචී අනු, තෙන ලක්‌ඛණෙන සමස්‌සතෙ අනුගඞ්‌ගං බාරාණසී, ගඞ්‌ගාය ලක්‌ඛණභූතාය පසිද්‌ධායාමගුණාය බාරාණසී ලක්‌ඛීයතෙ යාවායතායාමා ගඞ්‌ගා තාවායම්‌පීති සභාවතො තූපමානොපමෙය්‍යභාවො සමාසෙ පතීයතෙ ගඞ්‌ගා විය දීඝා’’ති ලක්‌ඛියලක්‌ඛණභාවං වණ්‌ණෙති. එවං සති බාරාණසීති පඨමා නොපපජ්‌ජතෙති මඤ්‌ඤමානො ආහ-‘ගඞ්‌ගායා මෙන යුත්‌තා ‘‘ත්‍යාදි. අනුගඞ්‌ගං බාරාණසියාති බාරාණසියා ගඞ්‌ගායාමො ලක්‌ඛණන්‌ති අත්‌ථො.
7. තිට්‌ඨ
අකතසමාසාචාති අනෙන ඉමිනා කතසමාසතං දීපෙති, තිට්‌ඨන්‌තීති ඉදංන්‌තප්‌පච්‌චයන්‌තස්‌සාත්‌ථපදන්‌ති දස්‌සෙතුමාහ-‘‘න්‌තොකත්‌තරි වත්‌තමානෙ’’තිච්‌චාදි, (5-64) ආයතීතීමස්‌සාත්‌තපදං ආයන්‌තීති, පුම්‌භාවාභාවො නීපාතනා, අකාරො ච නිපාතනා ‘‘ගොත්‌ව චත්‌ථෙ චා ලොපෙ’’ත්‍යත්‍ර (3-46) ‘නාඤ්‌ඤාසඞ්‌ඛ්‍යත්‌ථෙසූ’ත්‍යනුවත්‌තනතො.
ලූනයවාදීනමෙත්‌ථ නිපාතනා කාලෙපි නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තං, සංහටායවා යස්‌මිං කාලෙ සංහටයවං, උම්‌මත්‌තගඞ්‌ගන්‌ති සඤ්‌ඤායමඤ්‌ඤපදත්‌ථෙ වාධිකාරෙපි නිච්‌චසමාසො, න හි වාක්‍යං සඤ්‌ඤාති, ආදිසද්‌දෙන‘සමස්‌ස සොභනත්‌තං සුසම’මිච්‌චාදීනඤ්‌ච සඞ්‌ගහො, පභාවනං පකාසනං.
8. ඔරෙ
ඔරං ගඞ්‌ගාය, පාරං යමුනායාති සමාසෙ කතෙ නිපාතනා එකාරො, තෙනෙව වුත්‌තියං වුත්‌තං ‘එකාරන්‌තත්‌තං නිපාතනතො’ති, වුත්‌තිවිකප්‌පනත්‌ථතොති වුත්‌තියා විකප්‌පො අත්‌ථො යස්‌සාති විග්‌ගහො.
10. අමා
සොචෙකත්‌ථීභාවො විසිට්‌ඨො-භිමතොති සම්‌බන්‌ධො, මුහුත්‌තන්‌ති අච්‌චන්‌තසංයොගෙ දුතියා, පාදිසමාසං කත්‌වාති ආසද්‌දස්‌ස හරසද්‌දෙන වුත්‌තිසද්‌දෙන [වුත්‌තිපදෙන (පඤ්‌චිකා)] කිරියාඛ්‍යාප්‍යතෙති අසත්‍යුපසෙචනාදිකිරියායං සඞ්‌ඛාරකං සඞ්‌ඛාරියං වා න භවති, අත්‌ථිචෙහ තදුභයං, තතො තෙසං සම්‌භවායෙව සමාසන්‌තොභූතකිරියා ගම්‍යතෙති මඤ්‌ඤතෙ, තථාහි දධිභොජනංත්‍යාදො වුත්‌තෙ අධ්‍යාදිනො සඞ්‌ඛාරකත්‌තං භොජනාදිනො ච සඞ්‌ඛාරියත්‌තං පතීයතෙ, න චොපසෙකාදිමන්‌තරෙන සඞ්‌ඛාරියසඞ්‌ඛාරකභාවො-ත්‌ථීති සාමත්‌ථියායෙවුපසෙකාදිප්‌පතීති.
තදපෙක්‌ඛායාති ගම්‌මමානොපසෙචනාදිකිරියාපෙක්‌ඛාය. පාණිනියෙහි අත්‌ථෙන ‘එතස්‌සිද’න්‌ති අත්‌ථෙ නිච්‌චසමාසො-භිමතො සබ්‌බලිඞ්‌ගතා ච, තථා වචනාභාවමිහ මනසිකත්‌වා ‘කථ’මිච්‌චාදිනා වුත්‌ති යංවුත්‌තංචොදකවචනමාහරිත්‌වා තත්‌ථාධිප්‌පායංවිවරති ‘එවමඤ්‌ඤතෙ’ච්‌චාදිනා, විධානං කතන්‌ති එවමඤ්‌ඤතෙති සම්‌බන්‌ධො, තත්‌ථෙච්‌චාදිනා අඤ්‌ඤ පදත්‌ථෙ භවිස්‌සතීත්‍යෙත්‌ථාධිප්‌පායං විවරන්‌තො නිච්‌චසමාසතං සබ්‌බලිඞ්‌ගතඤ්‌ච පටිපාදයති, වාක්‍යනිවත්‌තිසිද්‌ධායෙවාති.
අත්‌ථසද්‌දෙනාවගතත්‌ථතාය එතස්‌සාති වත්‌තුමයුත්‌තන්‌ති ‘එතස්‌ස අත්‌ථො’ති වාක්‍යනිවත්‌ති සිද්‌ධායෙව, කථඤ්‌චිපි චතුත්‌ථ්‍යන්‌තා භින්‌නත්‌ථස්‌ස සමාසෙ කතෙපි තත්‌ථ විරොධමාහ- ‘චතුත්‌ථ්‍යන්‌තස්‌සෙ’ත්‍යාදි.
වචනම්‌පීති ‘‘අත්‌ථෙන නිච්‌චසමාසො සබ්‌බලිඞ්‌ගතාච’’ඉති (3-1-36) වාක්‍යකාරෙන පතිට්‌ඨිතවචනම්‌පි, පාණිනීයානං ‘එතස්‌ස ඉද’න්‌ති අත්‌ථෙ සමාසෙ කතෙ යො-ත්‌ථො සම්‌පජ්‌ජති, අඤ්‌ඤත්‌ථසමාසෙපි සොයෙවත්‌ථොති දස්‌සෙති ‘යො’ ඉච්‌චාදිනා, අනුපාදාපරිනිබ්‌බානනිමිත්‌තං වායාමොච්‌චාදිනා යොජෙතබ්‌බං… තංනිමිත්‌තත්‌තා වායාමාදීනං, තෙසං කථාදීනන්‌ති එත්‌ථ තෙසං වායාමාදීනන්‌ති වත්‌තබ්‌බං… වායාමොත්‍යාදිනා වුත්‌තත්‌තා සො ච තන්‌නිමිත්‌තං හොතෙව, අයමෙත්‌ථාධිප්‌පායො ‘‘එතස්‌ස ඉදන්‌ති වාක්‍යෙ අත්‌ථෙන සමාසෙ සබ්‌බලිඞ්‌ගතා ච ‘එතදත්‌ථො එතදත්‌ථා එතදත්‌ථ’න්‌ති වායාමාදයො ච සමාසත්‌ථා හොන්‌ති, එතං අනුපාදාපරිනිබ්‌බානමත්‌ථො පයොජනමෙතස්‌ස එතිස්‌සා එතස්‌සාති අඤ්‌ඤපදත්‌ථෙපි එසං පදානං සොයෙවත්‌ථොති නාත්‌ථභෙදො’’ති.
ඉදඤ්‌ච ‘‘අවිප්‌පටිසාරත්‌ථානි ඛො ආනන්‌දං කුසලානි, අවිප්‌පටිසාරො පාමොජ්‌ජත්‌ථාය…පෙ.… විමුත්‌තිඤාණදස්‌සනං අනුපාදාපරිනිබ්‌බානත්‌ථාය එතදත්‌ථො වායාමො එතදත්‌ථා කථා එතදත්‌ථා මන්‌තනා එතදත්‌ථං සොතාවධාන’’න්‌තිආදි (තිකඞ්‌ගුත්‌තර, ආනන්‌දවග්‌ග) පාළිං නිස්‌සාය වුත්‌තං.
පාණිනියෙහි ‘‘කත්‌තුකරණෙ කිතන්‌තෙන බහුල’’න්‌ති (2-1-32) කිතන්‌තෙන තතියාසමාසවිධානා තත්‌ථෙව බහුලග්‌ගහණෙන ‘ගාමනිග්‌ගතා’දීසු සමාසො වුත්‌තො, තෙනෙත්‌ථාන්‌තොදාහරණානං ද්‌වින්‌නමධිකත්‌තං, සමාසාභාවො-භිමතොති පාණිනීයෙහි ‘‘පූරණගුණසුහිතත්‌ථසදබ්‍යයතබ්‌බසමානාධිකරණෙනෙ’’ති (2-2-11) සුත්‌තෙ ගුණ ඉතිවචනෙනාභිමතො, සදිති සඤ්‌ඤා තෙසං න්‌තමානානං.
සො කථන්‌ති ඉහ ‘භාවතිත්‌තත්‌ථෙහී’ති භාවප්‌පච්‌චයන්‌තෙනෙව සමාසපටිසෙධවිධානා ‘බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස සුක්‌කා’ ඉච්‌චාදො සො සමා සප්‌පටිසෙධො කථං සිජ්‌ඣතීති අත්‌ථො.
ගුණත්‌තනියෙවාති ගුණසභාවෙ එව, අභිමතොති වාත්‌තිකකාරස්‌සාභිමතො ‘‘තදවට්‌ඨෙහි ච ගුණෙහී’’ති, තසද්‌දෙනාස්‌ස ගුණස්‌ස පරාමාසො තස්‌මිංයෙව ගුණෙ අවතිට්‌ඨන්‌තීති තදවට්‌ඨා, ගුණෙයෙව ගුණාතිට්‌ඨන්‌ති න කදාචිපි සොයමිත්‍යභෙදා දබ්‌බවුත්‌තයො සුක්‌කාදයො විය තෙ තදවට්‌ඨා ගුණා ගන්‌ධාදයො, තදවට්‌ඨිතෙහි ගුණෙහි ඡට්‌ඨී සමස්‌සතෙති වත්‌තබ්‌බන්‌ති අත්‌ථො.
ආභිමතොති ‘‘පූරණා’’දිසුත්‌තෙ අබ්‍යයග්‌ගහණෙන, දෙවදත්‌තස්‌සාති ඡට්‌ඨියා ගුරුම්‌හි සාපෙක්‌ඛත්‌තෙපි ගුරුසද්‌දස්‌ස සම්‌බන්‌ධිසද්‌දත්‌තා සකත්‌ථෙ [වාක්‍යෙ] විය වුත්‌තියං බ්‍යපෙක්‌ඛා-යාහානිතො වුත්‌තිසබ්‌භාවං වචනන්‌තරෙන සාධෙතුමාහ- ‘තථාචාහූ’ති.
සාත්‌ථෙවාති සකත්‌ථෙ විය, අස්‌සාති සම්‌බන්‌ධිසද්‌දස්‌ස, සාමත්‌ථියං ගමකත්‌තඤ්‌චත්‌ථීති පදානමඤ්‌ඤොඤ්‌ඤාපෙක්‌ඛාලක්‌ඛණං සාමත්‌ථියං සාමත්‌ථියාභාවෙපි විග්‌ගහවාක්‍යත්‌ථස්‌ස ගමකත්‌තං වා අත්‌ථීති අත්‌ථො, ගුරුනො කුලං දාසස්‌ස භරියාති විග්‌ගහො, අථාත්‍ර බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස උච්‌චෙ’ඉච්‌චාදො සාමත්‌ථියං ගමකත්‌තං වා නත්‌ථීති කුතො-වසිතං, යෙන තදාභාවාත්‍ර සමාසාභාවො වණ්‌ණීයතෙච්‌චාහ-‘සාමත්‌ථ්‍යාදිනොත්‌වි’ච්‌චාදි.
සමාසාභාවො-භිමතොති ‘‘පූරණා’’දිසුත්‌තෙ සමානාධිකරස්‌සාපි උපාදානතො. සෙහීති අත්‌තනියෙහි, නාභිමතොති ‘‘චයුත්‌තෙහි සෙහි අසමාසිතෙහි ඡට්‌ඨීසමාසප්‌පටිසෙධොවත්‌තබ්‌බො’’ (වා) ත්‍යනෙන, පුථගත්‌ථතාය [භින්‌නත්‌ථතායං-වුත්‌ති] මිච්‌චස්‌සවිවරණං ගවාදීනමසමාසෙති, එවමස්‌සාදීනං සමාසෙනාලන්‌ති සම්‌බන්‌ධො.
යොගීනන්‌ති ඉතරීතරයොගීනං, අනෙනෙතරෙතරයොගචත්‌ථසමාසං වදති. වුත්‌තිහොතීත්‍යස්‌ස විවරණං ඡට්‌ඨීසමාසො භවතීති, එකත්‌ථීභාවෙඉච්‌චස්‌ස විවරණං ගවාදීනඤ්‌ච චත්‌ථසමාසෙ සතීති.
රුළ්‌හිත්‌තාති සමාසස්‌සෙව කීළාවාචකත්‌තෙන ජීවිකාය ච පච්‌චාය කත්‌තෙන පසිද්‌ධත්‌තා, න වාක්‍යස්‌සාති ‘උද්‌දාලපුප්‌ඵභඤ්‌ජිකා’ත්‍යාදො රුළ්‌හීවසෙන නිච්‌චසමාසො භවිස්‌සතීති තත්‍ර කිං වචනෙනෙති මඤ්‌ඤතෙ, සරසි රුළ්‌හන්‌ති විග්‌ගහො.
අයම්‌පන අමාදිසමාසො කම්‌මධාරයදිගුසමාසාති සබ්‌බෙපි පරෙසං තප්‌පුරිසසදිසත්‌තා තප්‌පුරිසා, යථා හි තස්‌ස පුරිසො තප්‌පුරිසොති උත්‌තරපදත්‌ථප්‌පධානො, තථා තෙ සියුං, සඞ්‌ඛ්‍යාපුබ්‌බත්‌ත නපුංසකත්‌තසඞ්‌ඛාතෙහි ද්‌වීහි ලක්‌ඛණෙහි ගච්‌ඡති පවත්‌තතීතිදිගු.
11. විසෙ
කින්‌තං විසෙසන මිච්‌ඡාහ-‘යමි’ච්‌චාදි, යං අවත්‌ථාපයති තං වුච්‌චතීති සම්‌බන්‌ධො, කින්‌තං විසෙස්‌සමිච්‌චාහ-‘යදනෙකෙ’ච්‌චාදි, යං අවත්‌ථා පීයතෙ තමභිධීයතෙති සම්‌බන්‌ධො, නන්‌වෙකත්‌ථෙනෙත්‍යුච්‌චමානෙ විසෙස්‌සෙනෙති කථමවගම්‍යතෙ, යතො එවං විවරිතවා ත්‍යාසඞ්‌කියාහ- ‘යදිපි’ච්‌චාදි.
සම්‌බන්‌ධිසද්‌දත්‌තාති එවං මඤ්‌ඤතෙ ‘‘සම්‌බන්‌ධිසද්‌දා සකත්‌ථමිව නියතම්‌පටි-යොගිනමාක්‌ඛිපන්‌ති… තෙන විනා තෙසං සකත්‌ථස්‌සාසම්‌භවාති, විවරිතවාති විවරිත්‌ථ, එකත්‌ථෙනෙතීමස්‌ස සමානාධිකරණෙන සහ සමාසො හොතීති එවං සාජ්‌ඣාහාරො අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, අත්‌ථසද්‌දස්‌සානෙකත්‌ථත්‌තා විසෙසෙති ‘අත්‌ථො අභිධෙය්‍යො’ති. කථං තෙනත්‌ථො වුච්‌චතීත්‍යාහ- ‘අධිකරීයති’ච්‌චාදි.
විසෙස්‌සස්‌ස සමානාධිකරණත්‌තඤ්‌ච විසෙසනාපෙක්‌ඛන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. විසෙස්‌සසද්‌දස්‌ස විසෙසනෙන සහ සමානාධිකරණත්‌තං විසෙසන සද්‌දාපෙක්‌ඛන්‌ති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො, තත්‌ථ කාරණමාහ- ‘සම්‌බන්‌ධා’ති, අධිකරණස්‌ස සමානත්‌තං නාම භින්‌නානං සම්‌බන්‌ධීනං භවති, සම්‌බන්‌ධිනො ච සම්‌බන්‌ධමන්‌තරෙන න හොන්‌තී [හොති (පොත්‌ථකෙ)] ති විසෙසනවිසෙස්‌සානං සම්‌බන්‌ධො විඤ්‌ඤායතෙ, එවං විඤ්‌ඤාතා තස්‌මා සම්‌බන්‌ධාති අත්‌ථො.
සද්‌දබ්‍යතිරෙකෙන හෙත්‌ථ අත්‌ථානං විසෙසනවිසෙස්‌සභාවො න සම්‌භවති, තථා හි ‘නීලමුප්‌පල’න්‌ති පඤ්‌ච වත්‌ථූනි සන්‌නිහිතානි නීලන්‌ති නීලත්‌තං ගුණසාමඤ්‌ඤං, නීලො ගුණො, තදාධාරො දබ්‌බන්‌ති තීණි, උප්‌පලන්‌ති උප්‌පලත්‌තං උප්‌පලජාති, දබ්‌බඤ්‌ච තන්‌නිස්‌සයොති ද්‌වෙ.
තත්‌ථ උප්‌පලජාති ගුණජාතීනං [නීලජාතිඋප්‌පලජාභධනං (කාතන්‌තටීකා)] තාව න සම්‌භවති විසෙසනවිසෙස්‌සභාවො ජාතියා නිග්‌ගුණත්‌තා, නීලත්‌තස්‌ස ච නීලගුණෙ සමවායිනො, උප්‌පලත්‌තස්‌ස ච උප්‌පලදබ්‌බෙ සමවායිනො සමානාධිකරණත්‌තම්‌පි නත්‌ථි, උප්‌පලජාතියා නීලස්‌ස ච ගුණස්‌ස අත්‌ථි සමානාධිකරණත්‌තං… නීල මුප්‌පලන්‌ති පවත්‌තිනිමිත්‌තානං උප්‌පලජාතිනීලගුණානමෙකමධි කරණංනිස්‌සයොති, විසෙසන විසෙස්‌සභාවො තු නත්‌ථි ජාතියා අනීලත්‌තා, ගුණදබ්‌බානන්‌තු සම්‌භවතිවිසෙසනවිසෙස්‌සත්‌තං දබ්‌බස්‌සානෙකගුණත්‌තා, සමානන්‌තු තෙසම්‌පරමධිකරණං තතියං නත්‌ථි, යෙන සමානාධිකරණත්‌තං සියා, එවං නීලදබ්‌බ උප්‌පලදබ්‌බානම්‌පි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපරිහාරෙන වත්‌තුමිච්‌ඡිතානං න විසෙසන විසෙස්‌සභාවො, නාපි සමානාධිකරණත්‌තං, කස්‌මා අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤාසම්‌බන්‌ධතො අපෙක්‌ඛාභාවතො, වුත්‌තපටිපක්‌ඛතො පන වක්‌ඛමානනයෙන සද්‌දානමෙව සාමානාධිකරණ්‍යං විසෙසනවිසෙස්‌සත්‌තඤ්‌ච වෙදිතබ්‌බං, තෙනෙවාහ-‘අතොයෙවෙ’ච්‌චාදි.
අතොයෙවාති යතො විසෙස්‌සස්‌ස සමානාධිකරණත්‌තං විසෙසනාපෙක්‌ඛං, අතොයෙව හෙතුතොති අත්‌ථො, භින්‌නනිමිත්‌තප්‌ප යුත්‌තානමෙවාති සාමඤ්‌ඤෙන නීලගුණාධාරෙ දබ්‌බෙ ගුණෙයෙව වා නීලසද්‌දස්‌ස, උප්‌පලසද්‌දස්‌ස ච සාමඤ්‌ඤෙන ගුණවති දබ්‌බෙ වත්‌තමානත්‌තා අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤෙසු භින්‌නෙසු සද්‌දප්‌පවත්‌තියා කාරණෙසු පයුත්‌තානං සද්‌දානමෙව [නිට්‌ඨානමෙව (පොත්‌ථකෙ)].
සමානාධිකරණත්‌තන්‌ති නීලුප්‌පලසද්‌දානං විසුංවිසුං යොගෙ විසිට්‌ඨදබ්‌බ වාචිත්‌තස්‌සාසම්‌භවා, නීලඤ්‌ච තං උප්‌පලං චෙති සාමානාධිකරණ්‍යෙ සන්‌නිපතිතෙ සති සම්‌භවා එවං තත්‌ථ විසිට්‌ඨෙ වත්‌ථුම්‌හි පවත්‌තානං තෙසං සමානත්‌ථතා, එවකාරෙන බ්‍යවච්‌ඡින්‌නමත්‌ථං දස්‌සෙතුමාහ-‘නත්‌වභින්‌නෙ’ච්‌චාදි.
නනුචෙත්‍යාදි චොද්‍යං, සීසම්‌පාතීති සීසපා රුක්‌ඛවිසෙසො, නයිද මෙවමිච්‌චාදි පරිහාරො.
අථ තුච්‌චතෙඉච්‌චාදිනා පරස්‌ස වචනාවකාසමාසඞ්‌කතෙ, විසෙසවුත්‌තීති ඵලස්‌ස රුක්‌ඛස්‌ස ච සාමඤ්‌ඤසද්‌දත්‌තා භාවෙන විසෙසෙ වුත්‌ති, ඉමෙසන්‌ති සීසපාදීනං න සමොධාරිතාති න නිච්‌ඡිතා, සාමඤ්‌ඤවුත්‌තියෙව සමොධාරිතාති අධිප්‌පායො, අවසිතා නිච්‌ඡිතා වුත්‌ති යෙසං සීසපාදීනං තෙ අවසිතවුත්‌තයො, පයතනං විනා තදා පප්‌පොති චාති සම්‌බන්‌ධො, පයතනන්‌ති ‘සාමත්‌ථියලද්‌ධෙපිවිසෙස්‌සෙ’තිවචනං. තඤ්‌චනත්‌ථිච්‌චාදි පරිහාරො, සරූපමත්‌තකථනායාති වුත්‌තත්‌ථානම්‌පි සරූපමත්‌තකථනාය ‘පූපෙ බහූ ආනයෙ’ති යථා, එවං ජාතීයකන්‌ති සරූපකථනප්‌පකාරයුත්‌තං. උපසංහරමාහ-‘තදෙව’මිච්‌චාදි, නිපාතසමුදායොවායං වුත්‌තෙන පකාරෙනෙත්‍යස්‌ස අත්‌ථෙ වත්‌තතෙ.
අඤ්‌ඤතරසම්‌භවෙපි තන්‌නිවත්‌තියා වචනසබ්‌භාවං දස්‌සෙතුමාහ- ‘අථපි’ච්‌චාදි, අඤ්‌ඤතරසම්‌භවෙපීති විසෙසනස්‌ස විසෙස්‌සස්‌ස වා සම්‌භවෙපි, යත්‍රප්‍යුභින්‌නමත්‌ථි විසෙසනවිසෙස්‌සභාවසම්‌භවො තත්‌ථපිතාව බහුලංවචනතොව නිවත්‌ති හොති, කිම්‌පනා-ඤ්‌ඤතරසම්‌භවෙති දස්‌සෙතුමාහ-‘යථා පුණ්‌ණො’ඉච්‌චාදි, එත්‌ථ පන අඤ්‌ඤෙපි පුණ්‌ණනාමකා සන්‌තීති බ්‍යභිචාරසම්‌භවා උභින්‌නම්‌පි විසෙසනවිසෙස්‌සභාවසම්‌භවෙ බහුලංවචනමෙව සමාසං නිවත්‌තෙති, එවං විධෙපීති අඤ්‌ඤතරසම්‌භවෙපි, න කෙවලං විසෙසනවිසෙස්‌සභාවසම්‌භවෙ, අථ ඛො එවං විධෙප්‍යඤ්‌ඤ තරසම්‌භවෙපිත්‍යවිසද්‌දස්‌ස අත්‌ථො.
යජ්‌ජෙවමිච්‌චාදි පච්‌චෙකං විසෙසනවිසෙස්‌සභාවෙ සති අනිට්‌ඨා පාදනචොදනා, පච්‌චෙකං විසෙසනං සියා උභින්‌නම්‌පි විසෙසනත්‌තා, තත්‌ථ දොසමාහ-‘විසෙස්‌සස්‌සච පුබ්‌බනිපාතො’ති, චො-වධාරණෙ, වත්‌තබ්‌බන්‌තරසමුච්‌චයෙ වා, කුතොච්‌චාහ- ‘නාග්‌ගහිතෙ’ච්‌චාදි, ඉති කාරණෙ, අතො කිමනිට්‌ඨමායාත මිච්‌චාහ- ‘උප්‌පලනීලන්‌තිපි සියා’ති, ඉත්‌ථඤ්‌චරහි කින්‌ත්‍යාහ- ‘නීලුප්‌පලන්‌ති චෙ’ච්‌චාදි. පරිහාරමාහ-‘නෙසදොසො’ච්‌චාදි, උපපත්‌ත්‍යන්‌තරමාහ- ‘අථ චෙ’ච්‌චාදි.
අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤානුපකාරිත්‌තාති අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤස්‌ස විසෙසනවිසෙස්‌සත්‌තෙ නානුපකාරිත්‌තා සප්‌පධානත්‌තාති අත්‌ථො, අථ ද්‌වින්‌නම්‌පි අප්‌පධානත්‌තං කස්‌මා න සියා ත්‍යාහ- ‘අප්‌පධානත්‌තෙපි’ච්‌චාදි, සකසකප්‌පධානාපෙක්‌ඛාවන්‌තානන්‌ති සකෙසකෙ පධානෙ අත්‌තනි අපෙක්‌ඛාවන්‌තානං. අථ කුතො දබ්‌බස්‌සෙව පධානත්‌තමසිතං, න තු ගුණස්‌සෙත්‍යාසඞ්‌කිය ඤායමුපනිස්‌සයති ‘අථ චෙ’ත්‍යාදිනා. ඡාගොත්‍යජො වුච්‌චතෙ, තං සෙතවණ්‌ණමාලභෙථ මාරෙය්‍ය, ඵුසනං වා කරෙය්‍යාති අත්‌ථො, ආපුබ්‌බො ලභි හි මාරණෙ ඵුසනෙ ච වත්‌තතෙ, දෙසනායන්‌ති [චොදනායන්‌ති චොදනාවාක්‍ය (පොත්‌ථකෙ)] වෙදවාක්‍යෙති අත්‌ථො, කුතො ඡාගතො-ඤ්‌ඤො නාලබ්‌භතෙච්‌චාහ- ‘න හි’ච්‌චාදි.
ඡාගාභාවෙති සෙතගුණයුත්‌තස්‌ස ඡාගස්‌සාභාවෙ, පිට්‌ඨපිණ්‌ඩිමාලබ්‌භාති සෙතගුණයොගෙන විට්‌ඨපිණ්‌ඩිං ආලම්‌භ, න ච නාලම්‌භතෙ තස්‌මා ගුණො අප්‌පධානන්‌ති අජ්‌ඣාහරිතබ්‌බං.
පුන චොදෙන්‌තො ආහ- ‘නනු චෙ’ච්‌චාදි, අථෙත්‍යධිප්‌පායමාසඞ්‌කතෙ, අනිට්‌ඨමාපාදයති නීලසද්‌දෙපි පසඞ්‌ගො’ති, කුතොච්‌චාහ- ‘සොපිහි’ච්‌චාදි, ඉදං වුත්‌තං හොති- ‘‘උප්‌පලසද්‌දො ජාතිවාචී, න තු දබ්‌බවාචී, ජාති විසිට්‌ඨදබ්‌බවාචිත්‌තා යදි දබ්‌බවාචීති වුච්‌චතෙ, තදා නීලසද්‌දොපි ගුණවිසිට්‌ඨ දබ්‌බවාචිත්‌තා දබ්‌බවචනමාපජ්‌ජතීති ඉමෙසං න කොචි විසෙසො’’ති, පරිහරන්‌තො ආහ ‘නෙදමත්‌ථි’ච්‌චාදි, අපායිනො අපගන්‌තාරො දබ්‌බාති ගම්‍යතෙ, කුතොච්‌චාහ- ‘සතීපි’ච්‌චාදි, ඉති කාරණෙ.
විසෙසනමෙකත්‌ථෙනෙති සිද්‌ධෙපි පපඤ්‌චත්‌ථං පරිප්‌ඵුටත්‌ථඤ්‌ච උදාහරණබහුත්‌තං දස්‌සෙතුං පාණිනියෙහි බහුං සුත්‌තිතං, සබ්‌බස්‌සෙතස්‌ස පච්‌චක්‌ඛාතභාවං දස්‌සෙතුං වුත්‌තියමුදාහරණමත්‌තං දස්‌සිතං, තදිදානි බ්‍යාඛ්‍යාතුකාමො ආහ- ‘පුබ්‌බකාලෙ’ච්‌චාදි, ඡින්‌නොච විසෙසනන්‌තී සම්‌බන්‌ධො ‘‘පුබ්‌බකාලෙක සබ්‌බධුරපුරාණනවකෙවලානි සමානාධිකරණෙනෙ’’ති (2-1-49) තෙ සමෙත්‌ථ සුත්‌තං, තත්‌ථෙකාදීනං වුත්‌තියමුදාහරණානි න දස්‌සිතාන්‍යුපලක්‌ඛණතොව විඤ්‌ඤායන්‌තීති දස්‌සෙතුමාහ- ‘එකෙ’ච්‌චාදි, එකො ච සො පුරිසොචාත්‍යාදිනා විග්‌ගහො උපලක්‌ඛණත්‌තායෙව ච ‘සත්‌ත ච තෙ ඉසයො ච සත්‌තිසයො’ච්‌චාදිකඤ්‌ච දට්‌ඨබ්‌බං.
උපමීයතෙ පරිච්‌ඡිජ්‌ජතෙ-නෙනෙත්‍යුපමානං, උපමීයතීත්‍යුපමෙය්‍යං, තෙසං උපමානොපමෙය්‍යානං සාධාරණො යො ධම්‌මො සාමතාතෙන විසිට්‌ඨං යදුපමෙය්‍යං, තං වචනෙනෙත්‍යත්‌ථො උපමානොපමෙය්‍යච්‌චාදි කස්‌ස, සමාසො භවතීති සෙසො, කාරණමාහ- ‘විසෙසෙ’ච්‌චාදි, විසෙසාපරිග්‌ගහාති විසෙසනන්‌ත්‍යෙව සාමඤ්‌ඤෙන පරිග්‌ගහා, එවම්‌භූ තස්‌සාපීති උපමානරූපස්‌සාපි. නනු සත්‌ථීසද්‌දස්‌සසත්‌ථියං වුත්‌ති සාමාසද්‌දස්‌ස තු දෙවදත්‌තාය, අතො බ්‍යධිකරණත්‌තා කථමෙත්‌ථ සමාසොච්‌චාසඞ්‌කීයාහ- ‘යදෙ’ච්‌චාදි, සමානො ධම්‌මො සාමත්‌තාදි යස්‌ස සො සධම්‌මො, තස්‌ස භාවො සාධම්‌මියං සාමත්‌තං, තස්‌මා දෙවදත්‌තාත්‌ථෙ වත්‌තතෙ උපචාරවසෙන, සාමාසද්‌දොපි ගුණවචනොපි සාමත්‌තං වත්‌වා සද්‌ධාදිත්‌තවසෙනාභෙදොපචාරෙන වා දෙවදත්‌තායං වත්‌තතෙ, නනු ච සාමාසද්‌දස්‌ස දෙවදත්‌තාභිධානෙ චරිතත්‌ථතාය සත්‌ථී ගුණෙන නිද්‌දිට්‌ඨාත්‍යනියතගුණප්‌පතීතිප්‌පසඞ්‌ගො නෙකගුණාධාරත්‌තා සත්‌ථියාත්‍යාසඞ්‌කියාහ- ‘යදිපි’ච්‌චාදි.
ඉහාති නිද්‌ධාරණෙ, එතෙසං ගුණානං මජ්‌ඣෙති අත්‌ථො, ඉහ වා සත්‌ථියං, සාමගුණවන්‌තතාය සාමායාති ගම්‍යතෙ, පසිද්‌ධිවසෙනාති සත්‌ථිසාමාත්‍යත්‍රොපමානං සත්‌ථී, උපමෙය්‍යා දෙවදත්‌තා, පසිද්‌ධන්‌තුපමානං භවති නාප්‌පසිද්‌ධං… පසිද්‌ධසාධම්‌මියා සාධ්‍යු සාධනමුපමානන්‌ති කත්‌වා සත්‌ථියෙව සාමඞ්‌ගුණෙන පසිද්‌ධා න දෙවදත්‌තා, තස්‌මා සාමගුණප්‌පසිද්‌ධියාති අත්‌ථො. සාධ්‍යුතෙ උපමීයතෙනෙනෙති සාධනමුපමානං, සාධ්‍යතෙ උපධීයතෙති සාධ්‍යමුපමෙය්‍යං, පසිද්‌ධස්‌ස සාධම්‌මියං තෙන, සාධ්‍යස්‌සාප්‌පසිද්‌ධස්‌ස කස්‌සචි සාධනං සාධ්‍යසාධනං. යත්‍රත්‌විච්‌චාදිනා බහුලංවචනසාමත්‌ථියා සාමඤ්‌ඤවචනෙනෙව සමාසසබ්‌භාවං වත්‌වා අඤ්‌ඤෙනාසබ්‌භාවමුදාහරණෙන ඵුටයිතුං ‘ඵාලා ඉව තණ්‌ඩුලා’ත්‍යාදි ආරද්‌ධං.
තණ්‌ඩුලසද්‌දොති උපමෙය්‍යභූතතණ්‌ඩුලසද්‌දො, තණ්‌ඩුලත්‌තම්‌පි වත්‌වා දබ්‌බෙ පවත්‌තො සාමඤ්‌ඤවචනො නතු භවතීති සම්‌බන්‌ධො, දබ්‌බෙති තණ්‌ඩුලදබ්‌බෙ ඵාලදබ්‌බෙ ච.
උපමානොපමෙය්‍යසාධාරණසූරත්‌තාදිධම්‌මවචනාප්‌පයොගෙති උපමානොපමෙය්‍යානං සාධාරණො යො විසාරදත්‌තාදිධම්‌මො තබ්‌බචනස්‌ස ‘මුනි අයං සීහො විය විසාරදො’ත්‍යාදො විසාරදාදිසද්‌දස්‌සාප්‌පයොගෙති අත්‌ථො, කෙසඤ්‌චිති කෙසඤ්‌චි සද්‌දානං මජ්‌ඣෙ, විසෙස්‌සත්‌තමෙව ඵුටයති. ‘තථා චෙ’ත්‍යාදිනා, විසෙසනවිසෙස්‌සානං යථිට්‌ඨත්‌තා නිච්‌චං සීහාදීනං විසෙස්‌සතායෙව වචනිච්‌ඡාති පුබ්‌බනිපාතත්‌තාප්‌පසඞ්‌ගොති භාවො, උපපත්‍යන්‌තරමාහ-‘විසෙසනස්‌සෙවෙ’ච්‌චාදි, යදිපි සීහො විසෙසනමෙව න විසෙස්‌සං, තථාපි බහුලාධිකාරා විසෙසනස්‌සාපි පරනිපාතොති භාවො.
අථාත්‍රාපි විසෙසනන්‌තෙව සමාසප්‌පටිපාදනෙ’මුනි අයං සීහොව විසාරදො’ච්‌චාදො සාමත්‌ථියතොව සමාසාප්‌පසඞ්‌ගෙපි උපමානො පමෙය්‍යානං සාධාරණවිසාරදත්‌තාදිධම්‌මවචනාප්‌පයොගෙ සති තප්‌පසඞ්‌ගාභාවත්‌ථං වචනමාරබ්‌භනීයන්‌ති චොදෙති ‘නනුචෙ’ත්‍යාදිනා, සාමත්‌ථියතොති සාමඤ්‌ඤවචනප්‌පයොගෙ සාපෙක්‌ඛත්‌තා සමාසාප්‌පසඞ්‌ගොති සාමත්‌ථියං තස්‌මාති අත්‌ථො. සාමඤ්‌ඤප්‌පයොගත්‌ථන්‌ති සමාසවාක්‍යෙ සාමඤ්‌ඤවචනස්‌ස සූරත්‌තාදි(නො), අප්‌පයොගත්‌ථං, තථා හිච්‌චාදිනා සාමඤ්‌ඤසද්‌දප්‌පයොගෙ සාමත්‌ථියතො සමාසාසබ්‌භාවා සුත්‌තන්‌තරස්‌සානාරබ්‌භනීයභාවං සාධෙති.
විසෙසානන්‌තබ්‌භාවාති සාමඤ්‌ඤස්‌ස සමාසෙ අන්‌තොභාවෙපි තිඛීණත්‌තාදිතො විසිට්‌ඨස්‌ස සූරස්‌සාදිවචනීයස්‌ස විසෙසස්‌ස සමාසෙ අනන්‌තොගධත්‌තා අප්‌පසඞ්‌ගො සාපෙක්‌ඛමසමත්‌ථන්‌ති. අථෙති ‘සච්‌චමෙත’න්‌තිආදිං පරවචනමාසඞ්‌කිය වදති, එවමාදිසිජ්‌ඣනත්‌ථං සමාසොති (ඤාපනත්‌ථං) ආරබ්‌භනීයම්‌භවතීති සම්‌බන්‌ධො.
පධානස්‌සාති ‘රඤ්‌ඤොපුරිසො-භිරූපො’තෙත්‌ථ අභිරූපසාපෙක්‌ඛස්‌ස පුරිසස්‌ස විසෙසනත්‌තෙනෙවා [විසෙසනං තෙනෙවා (පොත්‌ථකෙ)] ප්‌පධානං, සමාසාවයවභූතං රාජානං පති විසෙස්‌සභාවෙනාවිඵලිතසකත්‌ථතාය පධානභූතස්‌ස පුරිසස්‌ස. ආදිසද්‌දෙන ‘රාජපුරිසස්‌ස දස්‌සනීයස්‌ස ගෙහ’න්‌ති සඞ්‌ගණ්‌හාති.
එත්‌ථ හි ගෙහම්‌පති විසෙසනභාවෙනාප්‌පධානත්‌තෙපි රාජානම්‌පති පධානභූතස්‌ස පුරිසස්‌ස සාපෙක්‌ඛස්‌සාපි සමාසො හොතෙව. ඉදඤ්‌චඤාපනත්‌ථං වචනාරම්‌භප්‌පයොජනඤ්‌ච, කාරණමාහ- ‘ගමකත්‌තා’ඉච්‌චාදි.
ගමකත්‌තාති විග්‌ගහවාක්‍යත්‌ථස්‌ස වුත්‌තියම්‌පතීයමානත්‌තා ගමකත්‌තං තස්‌මා, නචෙහ ගමකත්‌තමත්‌ථීති ‘මුනි සීහොව සූරො’ත්‍යත්‍ර තු වාක්‍යතො යොත්‌ථො පතීයතෙ, නායං ‘මුනි සීහො සූරො’ත්‍යතො ගම්‍යතෙති ගමකත්‌තං නත්‌ථී-ති අත්‌ථො, තථාහි මුනිසීහසද්‌දෙනෙවො පමානොපමෙය්‍යභාවනිමිත්‌තස්‌ස විසාරදත්‌තස්‌ස සභාවෙනෙවොපාදානතො විසාරදසද්‌දස්‌ස තෙන සම්‌බන්‌ධාභාවො.
අපවග්‌ගො නිබ්‌බානං, වාක්‍යමෙවෙති එවකාරෙන බ්‍යවච්‌ඡින්‌නමත්‌ථම්‌පදස්‌සයමාහ- ‘වුත්‌තිනිවත්‌තෙතී’ති බහුලාධිකාරතො විඤ්‌ඤායති, නනු චාත්‍ර විසෙස්‌සභාවාසම්‌භවාප්‌පසඞ්‌ගොයෙව වුත්‌තියාති චොදෙති. ‘නනුචෙ’ත්‍යාදිනා.
පුණ්‌ණතාබ්‍යභිචාරාති පුණ්‌ණතාසඞ්‌ඛාතස්‌ස බාලාදිඅවත්‌ථාවිසෙසස්‌ස අවිනාප්‌පවත්‌තිතො බ්‍යභිචාරී හි විසෙස්‌සම්‌භවති යථා නීලතායුප්‌පලං, පරිහරති ‘නෙදමත්‌ති’ච්‌චාදිනා, මන්‌තාණිපුත්‌තානං අනෙකත්‌තාති කෙවලං මන්‌තාණියා පුත්‌තො පුණ්‌ණොයෙවාති අභාවා තෙසං බහුභාවතො, අත්‌තනො අත්‌තනො ගහස්‌ස පතයොති ගහපතීනං බහුත්‌තං පාකටමෙව.
වුත්‌තියෙවෙති එවකාරෙන බ්‍යවච්‌ඡින්‌නමත්‌ථමාහ-‘වාක්‍යං නිවත්‌තෙතී’ති. විසිට්‌ඨජාතිවචනාති වුත්‌තං කණ්‌හසප්‌පජාතියා ලොහිතසාලිජාතියා ච විසිට්‌ඨත්‌තා.
තච්‌ඡකො සප්‌පොති බ්‍යාඛ්‍යෙයමුපනික්‌ඛිප්‌පචොදයමාහ- ‘නනු චෙ’ච්‌චාදි. තච්‌ඡකභාවානපෙතොති බාලයුවත්‌තාදිසඞ්‌ඛාතතච්‌ඡකභාවතො අබ්‍යාවුත්‌තො, අත්‌ථිනාමධෙය්‍යොති තච්‌ඡකො නාම කොචි තන්‌නාමො අත්‌ථි, කිරියාසද්‌දොති තච්‌ඡතීති තච්‌ඡකොති එවං කිරියාය පවත්‌තිනිමිත්‌තත්‌තෙනොපාදින්‌නො වඩ්‌ඪකීවාචී තච්‌ඡකසද්‌දො, එවං මඤ්‌ඤතෙ ‘‘යථාවුත්‌තනයෙන විසෙසනවිසෙස්‌සසබ්‌භාවා සමාසෙන භවිතබ්‌බං, තථා සති කිමිදං පච්‌චුදාහරණං කත’’න්‌ති. අත්‍ර කෙනචි න නාමධෙය්‍යස්‌සෙත්‍යාදි නොපජායතෙවාත්‍යෙතදවසානං වුච්‌චමානමනුද්‍යතං නිරාකත්‌තුකාමො ආහ-‘යොපා හෙ’ච්‌චාදි.
ඉමස්‌සායමධිප්‌පායො ‘‘වුත්‌තනයෙන තච්‌ඡකසද්‌දස්‌ස කිරියා සද්‌දස්‌සාත්‌ථවිසයාපෙක්‌ඛායාභාවතො විසෙස්‌සත්‌තාභාවා පච්‌චුදාහරණමිදං කත’’න්‌ති.
කස්‌මා අයුත්‌තමිච්‌චාහ-‘යතො’ච්‌චාදි, නාමධෙය්‍යස්‌ස කිරියාවාචිනො ච අත්‌ථාභිධානසාමත්‌ථියං තුල්‍යං වා න වා, අවයවප්‌පසිද්‌ධියා සමුදායප්‌පසිද්‌ධි බලවති වා නවෙත්‍යෙතං විචාරෙතුං යතො නාධිකතන්‌ත්‍යත්‌ථො, කිඤ්‌චරහි අධිකතන්‌ත්‍යාහ- ‘අපිත්‌වි’ච්‌චාදි, තච්‌ඡකසද්‌දොනෙකත්‌ථවුත්‌ති නානෙකත්‌ථොති විචාරෙතුමධිකතන්‌ති යොජනා.
එවං මඤ්‌ඤතෙ- ‘‘විසෙසනවිසෙස්‌සභාවචින්‌තායං සද්‌දානමත්‌ථාභිධානසාමත්‌ථියචින්‌තා න යුජ්‌ජතෙ ‘සති සම්‌භවෙ බ්‍යභිචාරෙ ච විසෙසනං සාත්‌ථකං හොතී’ති විසෙසනං මග්‌ගීයතෙ, නාසම්‌භවෙ නාබ්‍යභිචාරෙ යථා සීතං (හිමං) උණ්‌හොග්‌ගීති, තස්‌මා සම්‌භවබ්‍යභිචාරචින්‌තා විසෙසනවිසෙස්‌සභාවචින්‌තායමුපයුජ්‌ජතීති තච්‌ඡකසද්‌දො-නෙකත්‌ථවුත්‌තිවා න වෙත්‍යෙතදෙව විචාරෙතුමධිකතන්‌ති කත්‌ථචිපි විසෙසනවිසෙස්‌ස සබ්‌භාවෙ සමාසො හොතෙවා’’ති, යදිපි නාමධෙය්‍යකිරියාවාචීනමතුල්‍යමත්‌ථාභිධානං සමුදායප්‌පසිද්‌ධියා ච බලවතිත්‌තං, තථාපි වක්‌ඛමානනයෙන සමාසසබ්‌භාවා න කාචි හානීති දස්‌සෙතුමාහ- ‘එත්‌ථ චා’තිආදි.
එත්‌ථචාති කෙචි පක්‌ඛෙ ච, කඤ්‌චි පීළමාවහතීති සම්‌බන්‌ධො, කුතොච්‌චාහ ‘තථාහි’ච්‌චාදි. එවං මඤ්‌ඤතෙ- ‘‘යදීපි සමුදායප්‌පසිද්‌ධියා සති කිරියාසද්‌දත්‌ථවිසයාපෙක්‌ඛා නොපජායතෙ, තථාපි නාමධෙය්‍යස්‌සෙව තච්‌ඡකසද්‌දස්‌සාප්‍යනෙකත්‌ථවුත්‌තිත්‌තමත්‌ථෙව… සප්‌පවිසෙසෙ මනුස්‌සෙ ච තන්‌නාමකෙ නාමධෙය්‍යස්‌ස තච්‌ඡකසද්‌දස්‌ස පවත්‌තිසබ්‌භාවා(ති) විසෙසනවිසෙස්‌සසබ්‌භාවතො සමාසප්‌පසඞ්‌ගො තදවත්‌ථො යෙවා’’ති, න කෙවලං සප්‌පවිසෙසස්‌සෙව තච්‌ඡකසද්‌දො නාමධෙය්‍යමපිතු මනුස්‌සානම්‌පීති පිසද්‌දත්‌ථො. තච්‌ඡකසද්‌දස්‌සානෙකත්‌ථවුත්‌තිත්‌තෙපි න සමුදායප්‌පසිද්‌ධියා අවයවප්‌පසිද්‌ධීබාධාති දස්‌සෙතුමාහ- ‘නචා’තිආදි. චො-වධාරණෙ, කුතොච්‌චාහ ‘කිරියෙ’ච්‌චාදි. කමෙනත්‌ථප්‌පසිද්‌ධීති යං, එතම්‌පන සක්‌කා විඤ්‌ඤාතුන්‌ති යොජනා.
යන්‌ති යං පසිජ්‌ඣනං, කමෙනාති බාධාභාවතො අනුක්‌කමෙන. එවඤ්‌චෙති ඉමිනා නචෙත්‍යාදිනා වුත්‌තං පච්‌චාමසති… කිම්‌පටිවිහිතං සියා පරිහටං සියාති අත්‌ථො, ඉති ඉමිනා කාරණෙන ‘තච්‌ඡකො සප්‌පො’ති පච්‌චුදාහරණං න යුත්‌තං… තච්‌ඡකසප්‌පොති සමාසසබ්‌භාවතොති අධිප්‌පායො, නෙදමෙවමිච්‌චාදිනා පරිහරති, යදා චරති යථා වුත්‌තෙන විසෙසනවිසෙස්‌සභාවසම්‌භවො, තදා කථංත්‍යාහ- ‘යදා විසෙසනෙ’ච්‌චාදි. තදාපි කථං වාක්‍යෙන භවිතබ්‌බමිච්‌චාහ- ‘ඉදඤ්‌චෙ’ච්‌චාදි. බහුලංවචනතොයෙවාති අධිප්‌පායො.
අඤ්‌ඤස්‌සාති කම්‌මනි සම්‌බන්‌ධවචනිච්‌ඡායං ඡට්‌ඨී. අවච්‌ඡෙදකත්‌තාති එත්‌ථ කත්‌තුනා භවිතබ්‌බන්‌ති කාළස්‌සාති කත්‌තරි භාවයොගෙ ඡට්‌ඨියා අජ්‌ඣාහරිතබ්‌බං. පත්‌තාපන්‌නෙහි දුතියන්‌තස්‌ස ජීවිකම්‌පත්‌තො ජීවිකා පන්‌නොති සමාසො ‘කාරකං බහුල’’න්‌තෙව (චං-2-2-19) විහිතො දුතියන්‌තෙන තු තෙසං සමාසත්‌ථං සුත්‌තන්‌තරං කතං පරෙහි, අත්‌ථඤ්‌ච තෙසමිත්‌ථිලිඞ්‌ගානම්‌පි සමාසෙනෙව, කාරනිවත්‌තියා, තථා මාසො ජාතස්‌සාති විග්‌ගහෙ පරිමාණිවාචිනා ඡට්‌ඨියන්‌තෙන පරිමාණවචනානං කාලසද්‌දානං, තදාහ- ‘පත්‌තාපන්‌නාන’මිච්‌චාදි, පරිමාණං මාසාදි පරිච්‌ඡෙදො තමස්‌සත්‌ථීති පරිමාණී ජාතාදි.
එත්‌ථ හි මාසො පරිමාණං පරිච්‌ඡෙදකත්‌තා, ජාතො පරිමාණී පරිච්‌ඡෙජ්‌ජත්‌තා, පත්‌තා ජීවිකානෙනාති [පත්‌තො ජීවිකන්‌ති පාඨෙන භවිතබ්‌බං] වචනිච්‌ඡායං යො-ත්‌ථො සො- ඤාපදත්‌ථසමාසෙප්‍යතින්‌නො වචනිච්‌ඡාභෙදමන්‌තරෙනාතිදස්‌සෙතුං ‘අඤ්‌ඤපදත්‌ථෙ භවිස්‌සතී’ති යං වුත්‌තියං වුත්‌තං, තං බ්‍යාඛ්‍යාතුකාමො ආහ- ‘වානෙකඤ්‌ඤත්‌ථෙ ඉච්‌චෙවා’තිආදි. අඤ්‌ඤත්‌ථ සමාසෙ කතෙ සබ්‌බත්‌ථ ‘‘ඉත්‌ථියං භාසිතෙ’’ච්‌චාදිනා (3-67) පුම්‌භාවො. මාසො ජාතස්‌සාති වචනිච්‌ඡායං යො-ත්‌ථො, සො-ඤ්‌ඤත්‌ථසමාසෙප්‍යභින්‌නො වචනිච්‌ඡාභෙද මන්‌තරෙනාති දස්‌සෙතුමාහ- ‘යස්‌ස ජාතාදිනො’ච්‌චාදි.
ජාතසද්‌දස්‌සත්‌ථමාහ සම්‌පන්‌නොති, සම්‌පුණ්‌ණොත්‍යත්‌ථො, ඉමිනා ච මාසො ජාතො-ස්‌සාති විග්‌ගහස්‌ස අත්‌ථො දස්‌සිතො, අඤ්‌ඤථාති යදි මාසො තස්‌ස අඤ්‌ඤපදත්‌ථස්‌ස ජාතාදිනො සම්‌පුණ්‌ණො න භාතීති අත්‌ථො. ත්‌තත්‌තවන්‌තූනං නිට්‌ඨාසඤ්‌ඤං විධාය තදන්‌තස්‌සඤ්‌ඤත්‌ථසමාසෙ ‘‘නිට්‌ඨා’’ති (2-2-36) සුත්‌තෙන පුබ්‌බනිපාතො වුත්‌තො, තදාහ- ‘නචෙ’ච්‌චාදි, පුබ්‌බනිපාතප්‌පසඞ්‌ගො නච සියාතිසම්‌බන්‌ධො, කුතොච්‌චාහ- ‘ජාති’ච්‌චාදි. කෙසඤ්‌චිති වාක්‍යකාරමාහ, නච යුත්‌තන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, කාරණමාහ- ‘විසෙසන’මෙච්‌චාදි, තථාහිච්‌චාදිනා විසෙසනස්‌ස සාත්‌ථකත්‌තෙ සමාසබ්‌භාවමභාවෙ චාභාවං සාධෙති… ඡට්‌ඨීසමාසෙ ‘සති සම්‌භවෙ බ්‍යභිචාරෙ ච විසෙසනස්‌ස සාත්‌ථකම්‌භවතීති විසෙසනස්‌ස සාත්‌ථකත්‌තා.
අවචනෙපීති නියමවචනෙ (අ)සතීපි, ඡට්‌ඨීසමාසප්‌පසඞ්‌ගො චරහි වුත්‌තනයෙන බ්‍යවච්‌ඡෙජ්‌ජ බ්‍යවච්‌ඡෙදකත්‌තාභාවෙන විසෙසනානත්‌ථක්‍යා න භවෙය්‍ය චෙ වාක්‍යෙනාපි න භවිතබ්‌බන්‌ති ආහ- ‘වාක්‍යං ත්‌වි’ච්‌චාදි. අයම්‌පන විසෙසනසමාසො පරෙහි කම්‌මධාරයොති ඤායති… යථා කම්‌මං කිරියං පයොජනඤ්‌ච ධාරෙති එවමයං සමාසො කම්‌මමිව ද්‌වයං ධාරයතීති.
12. නඤ
එත්‌ථෙවාති ‘‘ට නඤ්‌ස්‌ස’’ඉති (3-74) සුත්‌තෙඑව. පාමනපුත්‌තොතිපාමා කුට්‌ඨවිසෙසො අස්‌ස අත්‌ථීති පාමසද්‌දා ‘‘දිස්‌සන්‌තඤ්‌ඤෙපි පච්‌චයා’’ති (4-120) නප්‌පච්‌චයො, පාමනස්‌ස පුත්‌තො, යදි හෙත්‌ථ ඤකාරො විසෙසනත්‌ථො න කරීයෙථ, තදා ‘‘ට නස්‌සා’’ති සුත්‌තං කරීයෙථ, තථා ච සත්‍යුත්‌තරපදෙ පරතො පාමනසද්‌දෙ නකාරස්‌සාපි ටො
සියාති භාවො, නනු චිහ සමාසවිධිම්‌හි ඤ කාරොච්‌චාරණා ඤ ලොප රහිතස්‌ස සමාසො න භවතීති වත්‌තුමුචිතං, න තු ‘‘ට නඤ්‌ස්‌සා’’ති විසෙසනත්‌ථොති [ඤ්‌ඤකාරො එත්‌ථොව විසෙසනත්‌ථො, ති භවිතබ්‌බ] සච්‌චං, කින්‌ත්‌විහ සමාසවිධිම්‌හි ඤ කාරස්‌ස බ්‍යවච්‌ඡජ්‌ජං න දිස්‌සතෙ.
පරියුදාසවුත්‌තීති පරි තුලිතමුග්‌ගය්‌හ නිසෙධනීයස්‌ස අසනං ඛෙපනං වජ්‌ජනං පරියුදාසො, තෙන පරියුදාසෙන විසිට්‌ඨෙ-ත්‌ථෙ වුත්‌ති අස්‌සෙති පරියුදාසවුත්‌ති, පසජ්‌ජප්‌පටිසෙධවුත්‌තීති පටිසෙධනීයමෙව පසජ්‌ජ පත්‌වා තංසදිසමනපෙක්‌ඛිය නිසෙධො, තෙන වුත්‌ති අස්‌සෙති පසජ්‌ජප්‌පටිසෙධ වුත්‌ති.
යත්‌ථ බ්‍රාහ්‌මණා අඤ්‌ඤොව භවතීත්‍යෙවං වාක්‍යෙනාත්‌ථන්‌තරවිධානා විධිනො පධානත්‌තං, අත්‌ථන්‌තරවිධානසාමත්‌ථියෙනෙව බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස පටිසෙධො පතීයතෙ, බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස [බ්‍රාහ්‌මණස්‌සා (පොත්‌ථකෙ)] නිවත්‌තනෙ තදපෙක්‌ඛායාඤ්‌ඤස්‌ස විධානයොගතො සකපදෙන නඤ්‌ඛ්‍යෙන විධිභාගී න වුච්‌චතෙ, කිඤ්‌චරහි අඤ්‌ඤසද්‌දෙන… පරියුදාසනිස්‌සයිනොඤ්‌ඤසද්‌දස්‌සෙව වාක්‍යෙ පයොගතො’ අඤ්‌ඤො බ්‍රාහ්‌මණා අබ්‍රාහ්‌මණො’ති, නඤ්‌ස්‌සච ස්‍යාද්‍යන්‌තෙන සාමත්‌ථියං, න ත්‍යාද්‍යන්‌තෙනෙත්‍යෙකවාක්‍යතා… අඤ්‌ඤො බ්‍රාහ්‌මණා අබ්‍රාහ්‌මණොති තත්‌ථ තත්‌ථ පරියුදාසවුත්‌තිත්‌තා.
පසජ්‌ජප්‌පටිසෙධෙතු පටිසෙධස්‌ස පධානත්‌තා බ්‍රාහ්‌මණො න භවතීති වාක්‍යෙන බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස පටිසෙධො විධි අත්‌ථගම්‌මො වාක්‍යභෙදො, සකපදෙන ච නඤ්‌ඛ්‍යෙන පටිසෙධභාගිවාචී සම්‌බජ්‌ඣතෙ. කො සො බ්‍රාහ්‌මණා අඤ්‌ඤොති ආහ- ‘බ්‍රාහ්‌මණත්‌තානජ්‌ඣාසිතො’ච්‌චාදි.
ඉතරස්‌මින්‌ති පසජ්‌ජප්‌පටිසෙපෙක්‌ඛෙ, කෙනචි සංසයනිමිත්‌තෙනාති උපවීතදස්‌සනාදිනා කෙනචි සංසයකාරණෙන, සබ්‌බම්‌පි පදං සකත්‌ථෙ පයොගම්‌පති ඤාණමපෙක්‌ඛතෙ, තඤ්‌ච ඤාණං ද්‌විධා සම්‌මාඤාණං මිච්‌ඡා ඤාණඤ්‌ච. උභයම්‌පෙතබ්‍රාහ්‌මණසද්‌දං පවත්‌තයති. තත්‌ථ සම්‌මාඤාණ පුබ්‌බකෙ අබ්‍රාහ්‌මණසද්‌දප්‌පයොගෙ නත්‌ථි නඤ්‌ස්‌ස බ්‍යාපාරො, න හි තත්‌ථ තෙන කිඤ්‌චි කරීයති. මිච්‌ඡාඤාණපුබ්‌බකෙ තු විජ්‌ජතෙ තස්‌ස බ්‍යාපා රො තත්‌ථ හි තෙන මිච්‌ඡාඤාණප්‌පභවතා පරස්‌සාඛ්‍යායතෙ, මිච්‌ඡාඤාණං චෙන්‌ද්‍රියහෙතුකං, විනා සදිසත්‌තං න භවතීති පටිසෙධෙ සති උත්‌තරපදත්‌ථසදිසො සමාසත්‌ථො ජායතෙච්‌චාහ- ‘තත්‌ථ සදිසත්‌තං විනෙ’ච්‌චාදි. රජ්‌ජුයං හි සප්‌පබුද්‌ධි සදිසත්‌තා.
පයොගසාමත්‌ථියාචෙති අබ්‍රාහ්‌මණමානයෙච්‌චාදිපයොගසාමත්‌ථියා ච. එවම්‌මඤ්‌ඤතෙ- ‘‘යද්‍යත්‍ර බ්‍රාහ්‌මණමත්‌තස්‌සානයනං සියා පුබ්‌බපදස්‌සුච්‌චාරණමනත්‌ථකං සියා, අථ න කස්‌සචි ආනයනං එවම්‌පි සබ්‌බස්‌සෙවා බ්‍රාහ්‌මණසද්‌දස්‌සානත්‌ථකත්‌තං, තස්‌මා පයොගසාමත්‌ථියාපි සදිසප්‌පටිපත්‌තී’’ති.
තග්‌ගතාති සදිසත්‌ථගතා. යථාවුත්‌තස්‌සෙවා-ත්‌ථස්‌සුපබ්‍රූහනාය විඤ්‌ඤූවචනමුපඤ්‌ඤස්‌සති ‘අතොයෙව වුච්‌චතෙ’ච්‌චාදි. අයඤ්‌චෙත්‌ථ අත්‌ථො ‘‘නඤ්‌වචනෙන ඉවසද්‌දෙන ච යං යුත්‌තං තදඤ්‌ඤස්‌මිං තප්‌පදත්‌ථසදිසෙ-ත්‌ථෙ පටිපත්‌තිං ජනෙති, තථාහ්‍යත්‌ථසම්‌පච්‌චයො ලොකෙ දිස්‌සති ‘අබ්‍රාහ්‌මණමානයා’ති බ්‍රාහ්‌මණසදිසො ඛත්‌තියාදි ආනීයතීති, අධිකරීයති නියුජ්‌ජතෙ සද්‌දො-ස්‌මින්‌ත්‍යධිකරණං. යථාවුත්‌තෙන ච බ්‍යාඛ්‍යානෙන කිමිට්‌ඨං සිද්‌ධන්‌ත්‍යාහ- ‘තදෙව’මිච්‌චාදි. කෙචි පන උත්‌තරපදත්‌ථප්‌පධානත්‌තමිහ වණ්‌ණෙන්‌ති.
සමත්‌ථවාදීනන්‌ති ‘‘සමත්‌ථො පදවිධි’’ (පා 2-1-1) ත්‌වෙවං වාදීනං. සමත්‌ථ වාදීනං සමාසො විධෙය්‍යොති සම්‌බන්‌ධො, විධෙය්‍යොති වචනන්‌තරෙන විධෙය්‍යො, තථාහි අපුනගෙය්‍යාති ගායනෙන නඤ්‌ස්‌ස සම්‌බන්‌ධො, න තු පුනසද්‌දත්‌ථෙන. අනොකාසං කාරෙත්‌වාති කරණෙන සම්‌බන්‌ධො න ඔකාසෙන. අමූලාමූලං ගන්‌ත්‌වාති ගමනෙන, න මූලෙනාති අසාමත්‌ථියං. ගමකත්‌තවාදිනොති අසාමත්‌ථියෙපි යත්‍ර ගමකත්‌තං තත්‌ථ සමාසො හොතෙව, තතො ගමකත්‌තඤ්‌ච සමාසස්‌ස නිබන්‌ධනන්‌ති යො වදති තස්‌සෙත්‍යත්‌ථො. එත්‌ථාපීති අපුනගෙය්‍යාත්‍යාදොපි, නන්‌වයමප්‍යාචරියො ගමකත්‌තවාදී, තථාසති ගමකත්‌තාඉච්‌චනභිධාය බහුලාධිකාරාති කස්‌මාවුත්‌තන්‌ති ආහ-‘සො චෙ’ච්‌චාදි.
කෙහිචීති වුත්‌තිග්‌ගන්‌ථෙන බ්‍යවච්‌ඡින්‌නමත්‌ථං දස්‌සෙන්‌තො ආහ- ‘කෙහිචියෙව න සබ්‌බෙහී’ති, අපුනගෙය්‍යාති ‘‘ට නඤ්‌ස්‌සා’’ති (3-74) නස්‌සටො, අතිප්‌පසඞ්‌ගාභාවතොති සුත්‌තන්‌තරෙන සමාසෙ අවිහිතෙපි අනභිමතත්‌ථානම්‌පතීතියා අභාවතො.
13. කුපා
ස්‍යාදිවිධිනොති කාරකවිභත්‌තිවිධානතො විසුං ඉත්‌ථම්‌භූතාදීසුවිධානා ස්‍යාදිවිධීතිසඞ්‌ඛං ගතස්‌ස ස්‍යාදිවිධිනො, අස්‍යාදිවිධිම්‌හීති පරියුදාසො-නත්‌ථකොති චොදෙන්‌තො ආහ ‘නන්‌වි’ච්‌චාදි, අනත්‌ථකං භවෙය්‍ය… ලක්‌ඛණාද්‍යත්‌ථානං සමාසෙ ගුණීභූතත්‌තා සමාසතො කිරියාසම්‌බන්‌ධානුරූපවිභත්‌තියත්‌ථස්‌ස පධානභාවතො, පරිහරති ‘නයිදමෙව’මිච්‌චාදිනා. ‘‘අනුනා’’ති (2-10) විච්‌ඡායමනුනා යොගෙ දුතියා විධානසාමත්‌ථියා වාක්‍යම්‌පි හොති, අඤ්‌ඤථා නිච්‌චසමාසෙ දුතියා විධානමනත්‌ථකන්‌ති භාවො, නිගමයති තස්‌මාඉච්‌චාදිනා, ‘‘කු පාපත්‌ථෙ’’ති පරෙසං ගණපාඨො, එවමුපරිපි ‘‘දුනින්‌දායං’’ත්‍යාදි වෙදිතබ්‌බං.
14. චීක්‍රි
චීසද්‌දොති එත්‌ථ චීති ඉමිනා චීප්‌පච්‌චයන්‌තං පරාමසති, චීප්‌පච්‌චයන්‌ත සද්‌දොති අත්‌ථො.
15. භූස
පීතිසම්‌භමොති පීතියා සම්‌භමො පීතිපුබ්‌බිකා පච්‌චුට්‌ඨානාසන දානාදිවිසයා තුරිතතා, අලංභුත්‌වා පරියත්‌තං සම්‌පුණ්‌ණං භුත්‌වා.
16. අඤ්‌ඤෙ
පුරොභූය අග්‌ගතොභූය. තිරොභූය අන්‌තරධානීභූය. අනච්‌චාධානෙති ඉමස්‌ස අත්‌ථො ‘උපරියාධානතො අඤ්‌ඤත්‍රා’ති, ආධානං පතිට්‌ඨාපනං, ඉච්‌ඡන්‌තීති පාණිනියාදයො ඉච්‌ඡන්‌ති, උරසි කත්‌වා පාණින්‌ති පාණිං උරසි කත්‌වා.
17. වානෙ
අනෙකග්‌ගහණස්‌ස පයොජනං වත්‌තුමුපසක්‌කති ‘ඉධෙ’ච්‌චාදි, විවච්‌ඡිතෙකසඞ්‌ඛ්‍යාසාමඤ්‌ඤන්‌ති විවච්‌ඡිතං එකසඞ්‌ඛ්‍යාය සාමඤ්‌ඤං, එවං මඤ්‌ඤතෙ ‘‘යදි‘ස්‍යාදි ස්‍යාදිනෙ’ති වත්‌තුමිච්‌ඡිතෙකසඞ්‌ඛ්‍යාසාමඤ්‌ඤස්‌ස පරිග්‌ගහො න සියා තදා ඉහානත්‌ථක (මනෙක)ග්‌ගහණං සියා තෙනෙහානෙ කග්‌ගහණසාමත්‌ථියායෙව ‘ස්‍යාදිස්‍යාදිනෙ’ති වත්‌තුමිච්‌ඡිතෙකසඞ්‌ඛ්‍යා සාමඤ්‌ඤම්‌පරිග්‌ගහිතන්‌ති විඤ්‌ඤායතෙ’’ති තෙනෙච්‌චාදිනා ඉදං දස්‌සෙති ‘‘තෙන යථාවුත්‌තෙන පුබ්‌බෙ වුත්‌තො සබ්‌බොපි සමාසො පුබ්‌බපරානං ද්‌වින්‌නංයෙව ස්‍යාද්‍යන්‌තානං හොතී’’ති.
යජ්‌ජෙවං කථං ‘තදහුජාතො’ති බහුලාධිකාරෙන විසෙසන සමාසගබ්‌භකාරකසමාසෙන වා සිජ්‌ඣති, අයං අඤ්‌ඤපදත්‌ථසමාසො. චත්‌ථෙ බහුන්‌නමිට්‌ඨත්‌තා තදත්‌ථඤ්‌චානෙකග්‌ගහණං, තෙන ‘හොතු පොතු පිතා පුත්‌තා’ති හොති උත්‌තරපදෙ (යොනි) සම්‌බන්‌ධෙ පරතො පුබ්‌බපදස්‌ස ‘‘පුත්‌තෙ’’ති (3-65) සුත්‌තෙනාත්‌තෙන, අඤ්‌ඤථා ද්‌වින්‌නංද්‌වින්‌නං සමාසෙ සබ්‌බත්‌ථ උත්‌තරපදසම්‌භවෙන ‘‘විජ්‌ජායොනිසම්‌බන්‌ධානමා තත්‍ර චත්‌ථෙ’’ති (3-64) ‘‘පුත්‌තෙ’’ති ච සුත්‌තද්‌වයෙනාත්‌තෙන‘හොතා පොතා පිතා පුත්‌තා’ති ආපජ්‌ජෙය්‍ය. අනෙකන්‌ති පඨමන්‌තත්‌තා ස්‍යාදීතීදමෙවානුවත්‌තතෙ, තෙනෙවානෙකං ස්‍යාද්‍යන්‌තමිච්‌චෙව වුත්‌තං. අථාඤ්‌ඤත්‌ථෙති වුත්‌තෙ-ඤ්‌ඤස්‌ස වාක්‍යස්‌සත්‌ථෙති අවත්‌වා පදස්‌සෙච්‌චෙව කස්‌මා වුත්‌තන්‌ත්‍යාසඞ්‌කියා හ- ‘ස්‍යාද්‍යන්‌තස්‌සෙ’ච්‌චාදි, තස්‌සෙවාති සාමත්‌ථියලද්‌ධස්‌ස ස්‍යාද්‍යන්‌ත පදස්‌සෙව සමාසො විඤ්‌ඤායතීති සම්‌බන්‌ධො.
තස්‌ස ගුණා තග්‌ගුණා තස්‌සෙච්‌චනෙනාඤ්‌ඤපදත්‌ථො නිද්‌දිසීයතෙ, තස්‌ස අඤ්‌ඤපදත්‌ථස්‌ස යෙ ගුණා යානි විසෙසනානි, තෙසං සංවිඤ්‌ඤාණං ගහණං තග්‌ගුණසංවිඤ්‌ඤාණං, අථවා සො ගුණො යස්‌ස සො තග්‌ගුණො, තග්‌ගුණස්‌ස තග්‌ගුණයුත්‌තස්‌සාඤ්‌ඤපදත්‌ථස්‌සසංවිඤ්‌ඤාණං, න ගුණවිරහිතස්‌සා(ති) තග්‌ගුණසංවිඤ්‌ඤාණං, එත්‌ථ පන ‘අඤ්‌ඤපදත්‌ථෙ තග්‌ගුණසංවිඤ්‌ඤාණං ප්‍යත්‌ථී’ති පරිභාසීයති, තත්‌ථායමත්‌ථො ‘‘අඤ්‌ඤපදත්‌ථෙ සමාසෙ-ඤ්‌ඤපදත්‌ථො විසෙසනෙන සහ විඤ්‌ඤායති නවිසෙසනරහිතො’’ති, ක්‌වචි අතග්‌ගුණසංවිඤ්‌ඤාණස්‌සාපි දස්‌සනෙ නාපිසද්‌දො, යත්‍රාවයවෙන විග්‌ගහො සමුදායො සමාසත්‌ථො තත්‌ථෙව තග්‌ගුණසංවිඤ්‌ඤාණං භවති, තග්‌ගුණසංවිඤ්‌ඤාණතො අඤ්‌ඤං අතග්‌ගුණසංවිඤ්‌ඤාණං, තස්‌මිං, යත්‍රාවයවොයෙව සමාසත්‌ථො තත්‍රාතග්‌ගුණසංවිඤ්‌ඤාණං.
එත්‌ථ පන බහුධනසද්‌දො පුරිසස්‌ස උපලක්‌ඛණභාවෙන කතත්‌තා. අභිමතොති පාණිනීයානං අභිමතො දසන්‌නං සමීපෙ ආසන්‌නා දසන්‌නමිච්‌චාදිවාක්‍යෙ.
පරිමාණමෙවසඞ්‌ඛ්‍යෙයන්‌ති පරිමාණලක්‌ඛණමෙව සඞ්‌ඛ්‍යෙයං, තඤ්‌ච පරිමාණලක්‌ඛණං සඞ්‌ඛ්‍යෙයඤ්‌ච.
සඞ්‌ඛ්‍යානරූපන්‌ති සඞ්‌ඛ්‍යානසභාවං.
පරිමාණෙනාති පඤ්‌චසඞ්‌ඛ්‍යාය පරිච්‌ඡිජ්‌ජමානෙන සඞ්‌ඛ්‍යෙයසඞ්‌ඛාතෙන පරිමාණෙන.
සඞ්‌ඛ්‍යානවුත්‌තීති තෙන අනතිවත්‌තියමානතප්‌පරිච්‌ඡෙදක සඞ්‌ඛ්‍යානරූප සඞ්‌ඛාතෙ සඞ්‌ඛ්‍යානෙ වුත්‌ති යස්‌සා සා සඞ්‌ඛ්‍යානවුත්‌ති-පඤ්‌චසඞ්‌ඛ්‍යා.
දිට්‌ඨන්‌තෙනිමිනා ඉමං දීපෙති ‘‘යථා පඤ්‌ච පරිමාණමෙසන්‌ති පඤ්‌චකාති එත්‌ථ පරිමාණරූපො-වයවභෙදසමුදායසභාවො පකතියත්‌ථො සමුදායිනො සකුනා පච්‌චයත්‌ථො, තථා තිදසාති එත්‌ථාපි’’ති, කප්‌පච්‌චයො පකතිප්‌පච්‌චයත්‌ථභෙදසම්‌භවෙන.
කෙචි පනාති ඉමිනා පාණිනීයෙ දස්‌සෙති.
පකතිප්‌පච්‌චයත්‌ථභෙදසම්‌භවාති ඉමිනා පරෙසං පකතිප්‌පච්‌චයත්‌ථානං භෙදාභාවස්‌ස ඉච්‌ඡිතත්‌තා සඤ්‌ඤායං සකත්‌ථෙ කප්‌පච්‌චයස්‌ස විධානං දස්‌සෙති.
ස්‍යාද්‍යන්‌තස්‌සාති ඉමිනා වාසද්‌දස්‌ස පදත්‌තං දස්‌සෙති.
තදත්‌ථෙපීති තස්‌ස වාඉති අඤ්‌ඤපදස්‌ස අත්‌ථෙපි, තදත්‌ථො චෙත්‌ථ විකප්‌පත්‌ථො වා සියා තදා පන ද්‌වින්‌නං ගහණෙ න තිණ්‌ණං, තෙසන්‌තු ගහණෙ න ද්‌වින්‌නං, සංසයො වා, තදා තු සංසයස්‌සොභයා ලම්‌බනරූපත්‌තා ද්‌වෙවාති වුත්‌තෙ තයො, තයොවාති වුත්‌තෙ ද්‌වෙ අපෙක්‌ඛීයන්‌තීති බුද්‌ධිවිසයා පඤ්‌ච අත්‌ථා සමාසාභිධෙය්‍යො හොන්‌ති.
නාමත්‌තෙනාති රුළ්‌හිනාමත්‌තෙන, අභිමතො පාණිනියානං, විකප්‌පිතං සුත්‌තන්‌තරෙන විභාසා සබ්‌බනාමසඤ්‌ඤාවිධානෙන.
අවයවධම්‌මෙනාති අවයවසඞ්‌ඛාතෙන සභාවෙන.
නනු ච සමානාධිකරණානං බහුබ්‌බීහි වුත්‌තො පාණිනියෙහි ‘පඤ්‌චහි භුත්‌තමස්‌සෙති බ්‍යධිකරණානං න සියා’ති, තථා පඨමත්‌ථං වජ්‌ජෙත්‌වා සබ්‌බවිභත්‍යත්‌ථෙසු ඉට්‌ඨො ‘වුට්‌ඨෙ දෙවෙගතොච්‌චත්‍ර වුට්‌ඨදෙවොති න සියා’ති තස්‌මා කථමත්‍ර බ්‍යධිකරණානං පඨමත්‌ථෙ සමාසො වණ්‌ණීයතෙච්‌චාසඞ්‌කියාහ-‘බ්‍යධිකරණානම්‌පි’ච්‌චාදි, බ්‍යධිකරණානම්‌පි යථාභිධානංසමාසසබ්‌භාවතො පඤ්‌චහි භුත්‌තමස්‌සෙත්‍යාදො බහුලාධිකාරා අනභිධානතො වා න භවිස්‌සති, තතොයෙව ච පඤ්‌ච භුත්‌ත වන්‌තො-ස්‌සෙති සමානාධිකරණානම්‌පි ක්‌වචි න භවිස්‌සති, තථා පඨමත්‌ථෙපි ක්‌වචි න භවිස්‌සති වුට්‌ඨෙ දෙවෙ ගතො’ති. තුල්‍යයොගෙ ගම්‍යමානෙති අත්‌ථො.
අඤ්‌ඤත්‍රචාති තුල්‍යයොගතො-ඤ්‌ඤත්‍ර සලොමකොත්‍යාදීසු ච, විජ්‌ජමානානි ලොමාන්‍යස්‌ස, විජ්‌ජමානා පක්‌ඛා අස්‌සාති විග්‌ගහො. උපසඞ්‌ඛ්‍යාතො ‘‘ස්‍යාද්‍යධිකාරෙ-ත්‌ථිඛීරාදීනමුපසඞ්‌ඛ්‍යාන’’න්‌ති (2-2-24-වා) සභාවතො එව නිවත්‌තො න සුත්‌තන්‌තරතො, ගතත්‌ථස්‌සාපි හි පයොගෙ අනවට්‌ඨානං සියා පිට්‌ඨපෙසනෙ විය, කථඤ්‌චරහි බ්‍රාහ්‌මණෙ බහූ ආනය, අහං පචාමීති නාවස්‌සමෙවං පයොගො, කත්‌ථචි පන වචනසිලිට්‌ඨතාදිප්‌පයොජනෙ සති හොතෙව.
කණ්‌ඨෙ සම්‌භවොති කාළස්‌ස කණ්‌ඨෙ සම්‌භවො. ට්‌ඨසද්‌දත්‌ථොති කණ්‌ඨට්‌ඨසද්‌දෙ ට්‌ඨසද්‌දත්‌ථො. ඔට්‌ඨසද්‌දොව මුඛවුත්‌තීත්‍යනෙන ගම්‌මමානත්‌ථත්‌තා දුතියස්‌ස මුඛසද්‌දස්‌සාප්‌පයොගමාහ, තස්‌මා ඔට්‌ඨොව මුඛමස්‌සාති විග්‌ගය්‌හ ඔට්‌ඨමුඛොති සමාසො, න ච පාණි පාණ්‍යන්‌තරස්‌ස මුඛං, මුඛෙනෙව ච පාණිමුඛස්‌ස සදිසත්‌තං පසිද්‌ධන්‌ති සාමත්‌ථියා ඔට්‌ඨමුඛමිව මුඛමස්‌සෙත්‍යත්‌ථෙව තිට්‌ඨතෙ, උපන්‍යස්‍යන්‌තෙත්‍යුපන්‍යාසා, විසයදස්‌සනත්‌ථාති ඉමිනා’කණ්‌ඨෙ කාළො යස්‌සා’ත්‍යාදීකමෙව වාක්‍යන්‌ති දස්‌සෙති. සමුදායෙ විකාරෙචාති සමුදායසම්‌බන්‌ධෙ විකාරසම්‌බන්‌ධෙ ච. තංසමාසස්‌සාති තස්‌සා ඡට්‌ඨියා සමාසස්‌ස, තදභිධායිනන්‌ති සඞ්‌ඝාත විකාරාභිධායීනං, කෙසානං සඞ්‌ඝාතො ඉච්‌චාදි පරෙසං වාක්‍යං. ධාතුතො ජාතං ධාතුජං, උත්‌තරපදං පතිතසද්‌දාදි, තස්‌ස පයොගොති පතිතසද්‌දස්‌ස පයොගො.
‘‘නඤ්‌ස්‌මාත්‌ථ්‍යත්‌ථාන’’න්‌ති (2-2-24) වාත්‌තිකං, එතනාහ-‘ඤ කාරානු බන්‌ධා’ඉච්‌චාදි. පාණිනියා තු අවිජ්‌ජමානසද්‌දො නඤ්‌සමාසො, පදන්‌තරෙ නාස්‌ස බහුබ්‌බීහි වොත්‌තරපදලොපො, අවිජ්‌ජමානා පුත්‌තාස්‌ස අපුත්‌තොවිජ්‌ජමානපුත්‌තොති සාධෙන්‌ති, ඉච්‌ඡතෙ පාණිනීයෙහි… දක්‌ඛිණපුබ්‌බා සද්‌දානං නානත්‌ථත්‌තා බ්‍යධිකරණත්‌තා, වචනෙපීති සුත්‌තෙ විජ්‌ජමානෙපි, අය මඤ්‌ඤපදත්‌ථසමාසො පරෙහි බහුබ්‌බීහීති වුච්‌චති තථාහි බහවො විහයො යස්‌ස සො බහුබ්‌බීහි, යථා බහුබ්‌බීහීති අඤ්‌ඤපදත්‌ථප්‌පධානො තථා අයම්‌පි.
19. චත්‌ථෙ
සමුච්‌චීති පිණ්‌ඩීකරණං, කො සොති ආහ- ‘සාධනමෙක’මිච්‌චාදි. එකං සාධනං එකං කිරියං වා පටිච්‌ච චීයමානතාති සම්‌බන්‌ධො, කෙසන්‌ති ආහ- ‘කිරියාසාධනාන’න්‌ති, කෙනාති ආහ- ‘අත්‌තරූපභෙදෙනා’’ති. තත්‌ථ දෙවදත්‌තො භුඤ්‌ජති තිට්‌ඨති පචතිචාති සාධනම්‌පටිච්‌ච කිරියානං අත්‌තරූපභෙදෙන චීයමානතා වෙදිතබ්‌බා, ධවෙ ච ඛදිරෙ ච පලාසෙ ච ඡින්‌දාති කිරියම්‌පටිච්‌ච අත්‌තරූපභෙදෙන සාධනානං චීයමානතා වෙදිතබ්‌බා.
සොති සමුච්‌චයො භවතීති සෙසො, කෙසන්‌ති ආහ- ‘තුල්‍ය බලාන’මිච්‌චාදි.
තුල්‍යබලානන්‌ති ඉමිනා විසුං පධානභාවෙන කිරියාභිසම්‌බන්‌ධා අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤානපෙක්‌ඛත්‌තමාහ.
අනියතක්‌කමයොගපජ්‌ජානන්‌ති කමො ච යොගපජ්‌ජඤ්‌ච, අනියතං කමයොගපජ්‌ජං යෙසං සද්‌දානං තෙසං, යථෙත්‍යාදිනා තත්‌ථොදාහරණං දස්‌සෙති, එත්‌ථායමධිප්‌පායො ‘‘එත්‌ථ ගවාදීනං විසුං පධානභාවෙනානයනකිරියාභිසම්‌බන්‌ධා තුල්‍යබලතා ගවාදීනං වුත්‌තක්‌කමෙනෙව නයනාභාවා අනියතක්‌කමතා ගවාදීනං යුගපදි නයනාභාවා අනියත යොගපජ්‌ජතා ච හොති, තථා අඤ්‌ඤං තාදිසම්‌පී’’ති. අනු පච්‌ඡා පධානානුරොධෙන (චයනං) අන්‌වාචයො, තං බ්‍යඤ්‌ජයති ‘යත්‌ථෙ’ච්‌චාදි, තදනුරොධෙනාති තදනුගුණෙන, උදාහරති ‘යථෙ’ච්‌චාදි, භික්‌ඛාගමනමෙත්‌ථ පධානමන්‌තරඞ්‌ගත්‌තා , නෙතරං බහිරඞ්‌ගත්‌තා, තං කරණෙ යදි ගාවොපි පස්‌සති තාප්‍යානයති, එත්‌ථ තු ගොස්‌සානයනං භික්‌ඛාටනමපෙක්‌ඛතෙ, නෙතරමිතරස්‌ස… විනාපි තෙන තදනුට්‌ඨානතො. ඉතරස්‌ස ඉතරෙන යො ගො ඉතරෙතරයොගො, සො ච එතාදිසොති ආහ- ‘අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤෙ’ච්‌චාදි.
අවයවප්‌පධානො චාති සාභාවිකාභිධානසාමත්‌ථියෙනාපුථුභූතො ච, වුත්‌තිවයෙන සාරිපුත්‌තසද්‌දො මොග්‌ගල්‌ලානත්‌ථො හොති මොග්‌ගල්‌ලානසද්‌දො සාරිපුත්‌තත්‌ථොපීති අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤත්‌ථෙ පධානතො යුගපද්‍යධිකරණවචනෙ සති චත්‌ථ සමාසොති සො-යමධිකරණ සමුදායො උභයපදානුගතඋභයත්‌ථවසෙන චතුබ්‌බිධොපි යුගපදි බුද්‌ධියා ගය්‌හමානො කදාචි උබ්‌භූතාවයවභෙදො තෙනෙව සාභාවිකාභිධානසාමත්‌ථියෙනෙච්‌චෙවමවයවප්‌පධානො ච, නනු ච ජනනමරණානීති විරුද්‌ධානං කථමෙකෙනාභිධානන්‌ති වුච්‌චතෙ- සබ්‌බොපි සද්‌දො පයුජ්‌ජමානො (ඉතරී) තරෙනාවධාරණං වත්‌තතෙ, තෙන එකෙකො සද්‌දො එකෙකස්‌සත්‌ථස්‌ස වාචකො, තථාපි යථා සාරිපුත්‌තමොග්‌ගල්‌ලානාති එත්‌ථ බහුවචනස්‌සඤ්‌ඤථානුපපත්‌තියා යුගපද්‍යධිකරණවචනතා හොතී, තථාත්‍රාපි බහුවචනස්‌සඤ්‌ඤථානුපපත්‌තිලක්‌ඛණෙන සාමත්‌ථියෙන එකෙනාප්‍යභිධානං හොති. ඉති හෙතුම්‌හි, යතො එවමවයවප්‌පධානො තතොති අත්‌ථො.
බහුත්‌තාති කිඤ්‌චාපි වාක්‍යෙ නෙසං [වාක්‍යෙනෙවෙසං (පොත්‌ථකෙ)] විසුං බහ්‌වත්‌ථතා, න හි සාරිපුත්‌තමානයාති වුත්‌තෙ මොග්‌ගල්‌ලානස්‌සාපි සම්‌පච්‌චයො භවති, තථාපි යතො වුත්‌තිවිසයෙ සහභූතානමෙවෙසං විසුං බහ්‌වත්‌ථතා, තතො තත්‌ථ වචනීයස්‌ස අත්‌ථස්‌ස සඞ්‌ඛ්‍යාතෙදෙන බහුත්‌තං. සමාහරණං පිණ්‌ඩීකරණවසෙන සංහරණං සමාහාරො, සො චෙවං වෙදිතබ්‌බොති දස්‌සෙතුමාහ ‘අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤෙ’ච්‌චාදි.
එත්‌ථ ච කිඤ්‌චාපි ඉතරීතරයොගස්‌ස සමාහාරස්‌ස ච භාවරූපත්‌තා අදබ්‌බරූපතා, තථාපීතරීතරයොගෙ තු යථා ගුණවච නානං සුක්‌කං වත්‌ථං සුක්‌කො කම්‌බලො සුක්‌කා ගාවීති නිස්‌සයභෙදතො ලිඞ්‌ගවචනසිද්‌ධි, තථා තද්‌ධම්‌මානමභිධානතො නිස්‌සයතො ලිඞ්‌ගවචන සිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බා, සංහතිප්‌පධානත්‌තාචෙකවචනන්‌ති යදා බහුන්‌නං සමුදායො තිරොහිතාවයවභෙදො සංඝාතො පක්‌කමීයතෙ, තදා සමාහාරොච්‌චෙව සංහතිප්‌පධානත්‌තා එකවචනං හොතීති අත්‌ථො. තදනුට්‌ඨානතොති තස්‌ස කරණතො. බ්‍යතිකරො මිස්‌සතා, බ්‍යතිකරං දස්‌සෙති පාණිච්‌චාදිනා, පච්‌චෙකං පරිසමත්‌තියං වාක්‍යබහුත්‌තං දස්‌සෙති ‘තත්‌ථ හිච්‌චාදි.
චක්‌ඛුඤ්‌ච සොතඤ්‌ච, මුඛඤ්‌ච නාසිකා ච, හනු ච ගීවා ච, ඡවි ච මංසඤ්‌ච ලොහිතඤ්‌ච, නාමඤ්‌ච රූපඤ්‌ච, ජරා ච මරණඤ්‌චාති විග්‌ගය්‌හ සමාසො, ‘‘සමාහාරෙ නපුංසක’’න්‌ති (3-20) සබ්‌බත්‌ථ නපුංසකලිඞ්‌ගං, ස්‍යාදිම්‌හි මුඛ නාසිකන්‌තිආදීසු ‘‘ස්‍යාදීසු රස්‌සො’’ති (3-23) රස්‌සො. අලභතා ගොමුඛං ඩිණ්‌ඩිමො භෙරිවිසෙසා, ආළම්‌බරං පණවො, මුරජො මුදඞ්‌ගො, මද්‌දවො මුදඞ්‌ගො. මද්‌දවවාදනං පණවවාදනඤ්‌ච සිප්‌පමස්‌ස මද්‌දවිකො පාණවිකො, සම්‌මං කංසතාළං, තාළං හත්‌ථතාළං, අලසතා ච ආළම්‌බරො ච, මුරජො ච, ගොමුඛො ච, සඞ්‌ඛො ච ඩිණ්‌ඩිමො ච, මද්‌දවිකො ච, පාණවිකො ච, ගීතඤ්‌ච වාදිතඤ්‌ච, සම්‌මඤ්‌ච තාළඤ්‌චාති විග්‌ගහො. යුගස්‌ස හිතා යොග්‌ගා ගොණා, තෙසමිදං යොග්‌ගං කසිකම්‌මං, තස්‌ස අඞ්‌ගං. තෙනාහ- ‘කසිභණ්‌ඩාන’න්‌ති, ඵාලොකසකො, පාචනං පතොදො, යුගො ච නඞ්‌ගලඤ්‌චාති විග්‌ගහො. පිණ්‌ඩමායුධවිසෙසො, අසි ච සත්‌ති ච තොමරඤ්‌ච පිණ්‌ඩඤ්‌චාති විග්‌ගහො. චම්‌මං සරවාරණඵලකං, කලාපො තූණීරං, පහරණඤ්‌ච ආවරණඤ්‌චාති විග්‌ගහො. අහි ච නකුලො ච, බීළාරො ච මූසිකො ච, කාකො ච උලූකො ච, නාගො ච සුපණ්‌ණොචාති විග්‌ගහො. සඞ්‌ඛ්‍යා ච පරිමාණඤ්‌ච සඞ්‌ඛ්‍යාපරිමාණං, තත්‌ථ පරිමාණසඤ්‌ඤානං යථාදීඝො ච මජ්‌ඣිමො ච දීඝමජ්‌ඣිමං. එකකඤ්‌ච දුකඤ්‌චාති විග්‌ගහො, දුකතිකාදීසුපි එසෙවනයො.
ඛුද්‌දජන්‌තු සියා- නට්‌ඨි, අථවා ඛුද්‌දකොව යො;
සතං වා පසතෙ යෙසං, කෙචි ආනකුලා අපි.
කීටො ච පතඞ්‌ගො ච, කුන්‌ථො ච කිපිල්‌ලිකො ච, ඩංසො ච මකසො ච, මක්‌ඛිකා ච කිපිල්‌ලිකාචාති විග්‌ගහො. පචනචණ්‌ඩාලාති ඔ රබ්‌භිකාදීනං රුළ්‌හීසඤ්‌ඤා. උරබ්‌භෙ හන්‌ත්‌වා ජීවතීති ඔරබ්‌භිකො, එවං සෙසෙසු. සානං සුනඛං පචතීති සපාකො, වෙනා තච්‌ඡකා, රථකාරා චම්‌මකාරා. සාධාරණා සමානා, චරණසද්‌දො- යං ඉධ ගය්‌හතීති සම්‌බන්‌ධො, යථා සකමජ්‌ඣයනාය චරීයන්‌ති වතාන්‍යෙතෙසූති චරණානි, කඨාදිවාඣාන්‍යජ්‌ඣයනානි සාඛාසඤ්‌ඤකානි. යස්‌මා එතෙහි චරති අරියසාවකො ගච්‌ඡති අමතං දිසං, තස්‌මා චරණානි සීලාදයො පණ්‌ණරස ධම්‌මා. තෙනාහ- ‘කඨාදීහී’තිආදි, කඨාදීහීති පසිද්‌ධිවසෙන කමාතික්‌කමෙනාපි වුත්‌තං, තතො ආදිසද්‌දෙන අතිසාදයො ගය්‌හන්‌ති. අතිසෙන භාරද්‌වාජෙන කඨෙන වුත්‌තං විදන්‌ත්‍යධීයන්‌ති වාති ‘‘අඤ්‌ඤස්‌මි’’ති (4-121) ණො, ‘‘ලොපො’’ති (4-123) ලොපො අතිසා භාරද්‌වාජා කඨා. කලාපිනා වුත්‌තං විදන්‌ත්‍යධීයන්‌ති වාති, තෙනෙව ණො, කලාපා, කඨා ආදි යෙසං තෙ කඨාදයො, තෙහි අජ්‌ඣෙනවිසෙසෙ ච පුරිසෙ ච උපචාරාති සම්‌බන්‌ධො.
සීලාදයොතිආදිසද්‌දෙන ඉන්‌ද්‍රියසංවරාදයො ගය්‌හන්‌ති. සීලඤ්‌ච පඤ්‌ඤාණඤ්‌ච, සමථො ච විපස්‌සනා ච විජ්‌ජා ච චරණඤ්‌චාති විග්‌ගහො. එකතො අජ්‌ඣයනමෙතෙසූති එකජ්‌ඣයනානි, පකඨානි වචනානි පාවචනානි සද්‌ධම්‌මො, එකජ්‌ඣයනානි ච තානි පාවචනානි ච තෙසං, දීඝො ච දීඝාගමො ච මජ්‌ඣිමො ච මජ්‌ඣිමාගමො ච, එකුත්‌තරො ච අඞ්‌ගුත්‌තරාගමො ච සංයුත්‌තාගමො ච, ඛන්‌ධකො ච විභඞ්‌ගොචාති විග්‌ගහො.
තෙසන්‌ති ඉමිනා ලිඞ්‌ගවිසෙසානන්‌ති ඡට්‌ඨියන්‌තතං දීපෙති, ඉත්‌ථී ච පුමා ච, දාසී ච දාසො ච, චීවරඤ්‌ච පිණ්‌ඩපාතො ච සෙනාසනඤ්‌ච ගිලානපච්‌චයො භෙසජ්‌ජපරික්‌ඛාරො ච, තිණඤ්‌ච කට්‌ඨො ච සාඛා ච පලාසො චාති විග්‌ගහො. ඡෙකො දක්‌ඛො, පුබ්‌බා ච පරාචාතිආදිනා විග්‌ගහො.
පුබ්‌බදක්‌ඛිණන්‌තිආදීසු ‘‘බ්‍යඤ්‌ජනෙ දීඝරස්‌සා’’ති (1-33) රස්‌සො. කාසො ච කුසො ච උසිරො ච බීරණඤ්‌ච, මුඤ්‌ජඤ්‌ච බබ්‌බජඤ්‌චාති විග්‌ගහො. ඛදිරො ච පලාසොචාතිආදිනා ච, ගජො ච ගවජො චාතිආදිනා ච, හත්‌ථී ච ගොච අස්‌සො ච වළවාචාති ච, හංසො ච බලාවා චාතිආදිනා ච, බකො ච බලාකාචාති ච. හිරඤ්‌ඤඤ්‌ච සුවණ්‌ණො ච, මණි ච සඞ්‌ඛො ච මුත්‌තා ච වෙළුරියො ච ජාතරූපඤ්‌ච රජතඤ්‌චාති ච, සාලි ච යවකොචාතිආදිනා ච, සාකඤ්‌ච සුවඤ්‌චාතිආදිනාච, කාසියො ච කොසලාචාතිආදිනා ච විග්‌ගහො, ජනපදවාචිනා ච බහුවචනන්‌තා.
එකවීසතිච්‌චාදිනො එකඤ්‌ච තං වීසතිචාති විසෙසනසමාසො වා සියා, එකඤ්‌ච වීසති ච එකවීසතීති චත්‌ථසමාසො වා, සමාහාරෙ නපුංසකත්‌තන්‌තු න පප්‌පොති, ‘‘නානුසාසනීයං ලිඞ්‌ගං සොකනිස්‌සයත්‌තා ලිඞ්‌ගස්‌සෙ’’ති ලොකෙ නපුංසකලිඞ්‌ගස්‌සෙහානභිධානතො නපුංසකලිඞ්‌ගං න භවිස්‌සතීත්‍යධිප්‌පායො, සභාපරිසායාති ඤාපකතො වා සමාහාරෙ නපුංසකලිඞ්‌ගමත්‍ර බ්‍යභිචරතීති දට්‌ඨබ්‌බං.
පුබ්‌බප්‌පයොගො-භිමතොති උපසජ්‌ජනසඤ්‌ඤකස්‌ස ස්‍යාදීති පඨමාය නිද්‌දිට්‌ඨස්‌ස සමාසෙ පුබ්‌බනිපාතො ‘‘උපසජ්‌ජනං පුබ්‌බ’’මිච්‌චනෙන (2-2-31) ඉට්‌ඨො කමස්‌ස පධානභාවෙන වත්‌තුමිට්‌ඨත්‌තාති ‘‘ස්‍යාදිස්‍යාදිනෙකත්‌ථ’’න්‌ති (3-1) එත්‌ථ ස්‍යාදීති පඨමානිද්‌දිට්‌ඨස්‌සාසඞ්‌ඛ්‍යාදිනො පුබ්‌බමවට්‌ඨානතො ස්‍යාදිනෙති තතියානිද්‌දිට්‌ඨස්‌ස පච්‌ඡාවට්‌ඨානතො ‘‘ස්‍යාදිස්‍යාදිනා’’ති සුත්‌තෙ පටිපාටියා පධානභාවෙන වත්‌තුමිට්‌ඨත්‌තා.
පරප්‌පයොගො-භිමතොති හෙට්‌ඨා වුත්‌තසුත්‌තෙන පුබ්‌බනිපාතෙ පත්‌තෙ ‘‘රාජදන්‌තාදීසු පර’’න්‌තීමිනා (2-2-30) පරනිපාතො-භිමතො, වචනෙනාති- ‘‘බහුල’’න්‌ති වචනෙන, පුබ්‌බකා ලයුත්‌තස්‌ස පරප්‌පයොගො-භිමතොති රාජදන්‌තාදිපාඨතො එවා-භිමතො.
කමම්‌පච්‌චනාදරාති ඉමිනා පධානභාවෙනා-ක්‌කමස්‌ස වත්‌තුමිට්‌ඨත්‌තමාහ. සරො ආදි යස්‌ස තං සරාදි, සඞ්‌ඛො ච දුන්‌දුභි ච වීණා ච, උදුක්‌ඛලඤ්‌ච මුසලො ච, ධනපති ච රාමො ච කෙසවොචාති විග්‌ගහො. ජංදංසද්‌දා ජායාසද්‌දසමානත්‌ථා අසඞ්‌ඛ්‍යා-ජඤ්‌ච පති ච, දඤ්‌ච පතිචාති විග්‌ගහො, අවන්‌තයො ච අස්‌සකාච, අග්‌ගි ච ඉන්‌දොචාති විග්‌ගහො, තංනිවාසිම්‌හි ගහිතෙ අවන්‌ති ච අස්‌සකොචාති එකත්‌තෙනපි විග්‌ගහො වත්‌තති. ද්‌වන්‌දසමාසො- යං ද්‌වන්‌දසදිසත්‌තා ද්‌වන්‌දො, ද්‌වෙ ච ද්‌වෙ ච පදානි ද්‌වන්‌දානීති හි උභයත්‌ථප්‌පධානො- යං ද්‌වන්‌දසද්‌දො.
21. සඞ්‌ඛ්‍යා
අථ ‘‘සමාහාරෙ නපුංසක’’න්‌ති (3-20) විජ්‌ජමානෙ කිං ‘‘සඞ්‌ඛ්‍යාදී’’ ති ඉමිනා සත්‌ථගාරවකරෙනාති ආසඞ්‌කිය චොදෙති ‘නනුචෙ’ච්‌චාදි. තථාහිච්‌චාදිනා ‘‘සමාහාරෙ නපුංසක’’න්‌තෙව සිජ්‌ඣනං සමත්‌ථෙති. යථාවුත්‌තචොදනාචාලනෙ පරාධිප්‌පායං පරිකප්‌පෙන්‌තො’චත්‌ථෙ’තිආදිමාහ.
නෙති ඉමිනා චත්‌ථෙතිආදිනා කතපරිකප්‌පනා න සිජ්‌ඣතීති දස්‌සෙති, තත්‌ථ හෙතුමාහ- ‘සම්‌බන්‌ධස්‌ස පුරිසාධීනත්‌තා’ති, සතිචෙච්‌චාදිනා ‘සමාහාරෙ නපුංසක’න්‌තෙත්‌ථ විසෙසනග්‌ගහණෙ පයොජනං වත්‌වා ‘සඞ්‌ඛ්‍යාදී’ති ඉමස්‌ස නිරත්‌ථකත්‌තමෙව ථිරීකරොති.
පයොජනෙති ලාඝවප්‌පයොජනෙ;
සම්‌බන්‌ධීයතීති විසෙසනග්‌ගහණං සම්‌බන්‌ධීයති;
එත්‌ථාති එතස්‌මිං ‘සඞ්‌ඛ්‍යාදී’සුත්‌තෙ;
තන්‌නෙති ඉමිනා යථාවුත්‌තං චොදනං නිවත්‌තෙති.
‘සඞ්‌ඛ්‍යාදී’ති සුත්‌තස්‌ස සාත්‌ථකත්‌තමාහ- ‘චත්‌ථසමාසානන්‌තර’මිච්‌චාදිනා. එකත්‌තබ්‍යපදෙසො කාතබ්‌බොති ‘‘සඞ්‌ඛ්‍යාපුබ්‌බො දිගූ’’ති (2-1-52) සඞ්‌ඛ්‍යාපුබ්‌බස්‌ස සමාසස්‌ස දිගුසඤ්‌ඤං විධාය තදත්‌ථස්‌ස ‘‘දිගුරෙකවචන’’න්‌තීමිනා (2-4-1) එකත්‌තබ්‍යපදෙසො පරෙහි විය කාතබ්‌බො.
සමාහරණං සමාහාරොති ඉමිනා භාවසාධනො-යං සමාහාරසද්‌දො. යදි සමාහරීයතීති සමාහාරොති කම්‌මසාධනො සියා, තදා පඤ්‌ච කුමාරියො සමාහටාති වාක්‍යස්‌සාත්‌ථෙ වුත්‌ති සියා පඤ්‌චකුමාරීත්‍යෙත්‌ථ සකපදත්‌ථප්‌පධානත්‌තා බහුවචනං සියා ‘‘ඝාපස්‌සාන්‌තස්‌සාප්‌පධානස්‌සා’’ති (3-24) අප්‌පධානරස්‌සත්‌තඤ්‌ච න සියා… සමාහටානමෙව කුමාරීනං පධානත්‌තා, තස්‌මා පඤ්‌ච ගාවො ස මාහටාත්‍යෙතස්‌මිං වාක්‍යෙ සමාසොව නත්‌ථි කම්‌මසාධනස්‌සානුපගමතො. පඤ්‌චන්‌නං ගුන්‌නං සමාහාරො, චතුන්‌නං පථානං සමාහාරොති වාක්‍යෙ පන අත්‌ථි, සමාහාරස්‌සෙකත්‌තා තු සතං යූථං වනන්‌ති එත්‌ථ විය සාභාවිකමෙකවචනං සිද්‌ධමෙවෙති විඤ්‌ඤාපෙති.
22. ක්‌වචෙ
ක්‌වචිසද්‌දස්‌ස පයොගනියමනත්‌ථො ‘‘පරො ක්‌විචී’’ති (1-27) එත්‌ථ වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බො. අවිසෙසෙන උදාහරණෙපීති පරෙසං විය ‘‘ඡායා’’ති (2-2-73) සුත්‌තයිත්‌වා විකප්‌පෙන ‘(කුඩ්‌ඩච්‌ඡාය) කුඩ්‌ඩච්‌ඡායාති ච ‘‘බාහුල්‌ලෙ’’ති (චං, 2-2-74) සුත්‌තයිත්‌වා නිච්‌චං ‘උච්‌ඡුච්‌ඡායං සලභච්‌ඡාය’න්‌ති ච නොදාහරිත්‌වා සාමඤ්‌ඤෙන ‘සලභච්‌ඡායං සකුන්‌තච්‌ඡාය’න්‌ති උදාහරණෙ දස්‌සිතෙපි. අඤ්‌ඤත්‌ථාති බහුලභාවතො අඤ්‌ඤත්‌ථ. විග්‌ගහසමත්‌තස්‌සාති විග්‌ගහසාමඤ්‌ඤස්‌ස, යථාසම්‌භවන්‌ති පාසාදස්‌ස ඡායාඉච්‌චාදිනා සම්‌භවානතික්‌කමෙන, සද්‌දාති සද්‌දතො පරාය.
23. ස්‍යාදි
නනුචෙච්‌චාදිනා වුත්‌තං චොදනං නිසෙධෙති ‘තන්‌නෙ’ති. තත්‌ථ කාරණමාහ- ‘ඝසඤ්‌ඤත්‌තා’ත්‍යාදි. අඝොනන්‌ති ඝඔකාරවජ්‌ජිතානං, නනු ඉත්‌ථි යමාකාරො ඝො, තථාසති නපුංසකෙ සො (න සියාති) පරිකප්‌පෙති ‘නපුංසකත්‌තා ඝත්‌තමෙව නත්‌ථීති චෙදි’ති. තම්‌පි නෙති යථා වුත්‌තම්‌පටික්‌ඛිපිත්‌වා අත්‌ථෙව නපුංසකෙ ඝත්‌තන්‌ති [නපුංසකත්‌තන්‌ති (පොත්‌ථකෙ)] දස්‌සෙතුමාහ-ඡට්‌ඨීසමාසස්‌සෙ’ච්‌චාදි. නපුංසකෙ ඝත්‌තස්‌ස [නපුංසකත්‌තස්‌ස (පොත්‌ථකෙ)] සබ්‌භාවමෙව සමත්‌ථෙති නපුංසකත්‌තං හි’ච්‌චාදිනා, පාරිභාසිකන්‌ති එත්‌ථ සුත්‌තමෙවාධිප්‌පෙතං, පරිභාසාය නිබ්‌බත්‌තං පාරිභාසිකං සුත්‌තිකන්‌ති අත්‌ථො. ආරභිතබ්‌බමෙවිදං සුත්‌තං (නපුංසකස්‌සාපි) රස්‌සත්‌තවිධානායාති අධිප්‌පායො. ඝනිස්‌සිතම්‌පි කාරියන්‌ති ‘‘ඝබ්‍රහ්‌මාදීතෙ’’ත්‍යාදිනා (2-60) විධියමානමෙකාරාදිකාරියම්‌පි. එතං ඝනිස්‌සිතං කාරියං නච යුත්‌තන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. අයුත්‌තත්‌තෙපි දොසො-යමාපතතෙවාක්‍යාසඞ්‌කියාහ-‘නායම්‌පිදොසො’ච්‌චාදි, න රස්‌සස්‌ස එත්‌ථෙව ලද්‌ධාවසරත්‌තා පඨමං තෙන පවිට්‌ඨෙ… (ඝනි)ස්‌සිතං කාරියන්‌ති නායම්‌පි දොසො පරිභාසාව සෙනාති මන්‌තබ්‌බං. සලභච්‌ඡායෙ ඉති පදච්‌ඡෙදො.
24. ඝම
25. ගොස්‌සු
සකත්‌ථපරිච්‌චාගෙන කුලෙ පවත්‌තත්‌තාති ඉමිනා ඡට්‌ඨීසමාසස්‌ස උත්‌තරපදත්‌ථප්‌පධානත්‌තමාහ.
26. ඉත්‌ථි
ඉත්‌ථිවිධීසු ‘‘පුථුස්‌ස පථවපුථවා’’ති (3-39) සුත්‌තපරියන්‌තෙසු. ඉත්‌ථියන්‌ති ඉදං නාමවිසෙසනං වා සියා පච්‌චයත්‌ථවිසෙසනං වා, තත්‌ථ නාමවිසෙසනමෙවිදං න පච්‌චයත්‌ථවිසෙසනන්‌ති දස්‌සෙතුමාහ- ‘නාමෙ’ච්‌චාදි. අකාරන්‌තතො නාමස්‌මාති එකත්‌තාදිමහන්‌තත්‌ථවාචිතො අකාරන්‌තතො නාමස්‌මා. ඉත්‌ථත්‌තන්‌ති එත්‌ථ ඉත්‌ථීති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං වුච්‌චති. ඉත්‌ථියෙව හි එසාති ලිඞ්‌ගීයති සඞ්‌කෙතීයතීති ලිඞ්‌ගං. ඉත්‌ථියා එසාති පසිද්‌ධිමතො අත්‌ථස්‌ස භාවො සාමඤ්‌ඤං බාලයුවත්‌තාදි ලක්‌ඛණං ඉත්‌ථත්‌තං. කිමෙත්‌ථ ලිඞ්‌ගං නාම–
එසෙසො එතමිති ච,
පසිද්‌ධි අත්‌ථෙසු යෙසු ලොකස්‌ස;
ථීපුං නපුංසකානීති,
වුච්‌චන්‌තෙ තානි නාමානි.
අත්‌ථෙසු යෙසු එසා එසො එතන්‌ති පසිද්‌ධි ලොකස්‌ස හොති එතානි යථාක්‌කමං ඉත්‌ථිපුරිසනපුංසකලිඞ්‌ගානීති ලොකෙන වුච්‌චන්‌තීති අත්‌ථො. එවඤ්‌චකත්‌වා වුච්‌චතෙ ‘‘ලිඞ්‌ගං නානුසාසනීයං ලොකනිස්‌ස යත්‌තා ලිඞ්‌ගස්‌සා’’ති. තත්‌ථ ගොඉච්‌චාදීස්‌වෙසා එසොති පසිද්‌ධියා ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගත්‌තං, අච්‌චිආදීස්‌වෙසා එතන්‌ති පසිද්‌ධියා ඉත්‌ථිනපුංසකත්‌තං, තටොභටී තටමිච්‌චාදීස්‌වෙසො එසාඑතන්‌ති පසිද්‌ධියා පුමිත්‌ථිනපුංසකත්‌තං, මාලාඉච්‌චාදීස්‌වෙසාති පසිද්‌ධියා ඉත්‌ථත්‌තං, රුක්‌ඛොච්‌චාදීස්‌වෙසොති පසිද්‌ධියා පුල්‌ලිඞ්‌ගත්‌තං, කුලමිච්‌චාදො එතන්‌ති පසිද්‌ධියා නපුංසකත්‌තං. සමාසස්‌සාප්‍යෙවං දට්‌ඨබ්‌බං, ජොතකාති දස්‌සෙතීති සම්‌බන්‌ධො. ජොතකා ඉත්‌ථත්‌තස්‌සෙති පකරණතො විඤ්‌ඤායති. තතො වෙච්‌චාදිනා පච්‌චයත්‌ථභාවිනො යෙ දොසා තෙසමෙත්‌ථනාවකාසොති දස්‌සෙති. සමානාධිකරණත්‌තං බහුවචනම්‌පි හොතීතිසම්‌බන්‌ධො. ඉමිනා ඉදං දීපෙති ‘‘ඉත්‌ථත්‌තස්‌ස පච්‌චයත්‌ථත්‌තෙ සති පධානත්‌තාස්‌ස බ්‍යතිරෙකලක්‌ඛණාය ඡට්‌ඨියා ‘කුමාරිත්‌තං (දෙවදත්‌තායා’තිභවිතබ්‌බං, තතො ච න සියා කුමාරී) දෙවදත්‌තා’ති සමානාධිකරණත්‌තං, තථා කුමාරියොති බහුවචනම්‌පි ඉත්‌ථත්‌තස්‌සෙකත්‌තා. පකතියත්‌ථ විසෙසනපක්‌ඛෙ තු පකතියා ඉත්‌ථත්‌තවිසිට්‌ඨං දබ්‌බමෙවොච්‌චතෙ, ආආදයො තු ජොතකතාති තත්‌ථ බ්‍යතිරෙකාභාවා ඡට්‌ඨියා අප්‌පසඞ්‌ගො ච බහුවචනම්‌පි අනෙකත්‌තාව දබ්‌බස්‌ස යුත්‌තන්‌ති යථාවුත්‌තදොසාවසරාභාවා ඉට්‌ඨත්‌ථසිද්‌ධී’’ති. අඤ්‌ඤෙති ජයාදිච්‌ච ජිනින්‌දබුද්‌ධ්‍යාචරියාදයො දස්‌සෙති.
ඉත්‌ථියමභිධෙය්‍යායන්‌ති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගසඞ්‌ඛාතෙ ඉත්‌ථත්‌තෙ අත්‌ථභූතෙ, යථෙවහීතිආදිනා උපමාවසෙන යථාවුත්‌තමෙවත්‌ථං විභාවෙති. තත්‌ථ ඉත්‌ථත්‌තමිච්‌චාදිනා පරොපවණ්‌ණිතපක්‌ඛස්‌සායුත්‌තත්‌තන්‌නිච්‌ඡින්‌දෙති, නො පපජ්‌ජතෙ [නොපපජ්‌ජෙය්‍ය (පඤ්‌චිකා)] දෙවදත්‌තාසද්‌දවචනීයස්‌සාපි ඉත්‌ථත්‌තතො අබ්‍යතිරිත්‌තත්‌තා ‘ඉත්‌ථත්‌තං දෙවදත්‌තායා’ති භින්‌නාධිකරණතා න යුජ්‌ජතෙ, අනුපපත්‌තිමෙව සමත්‌ථෙති ‘දෙවදත්‌තායාති’ච්‌චාදිනා. සමානාධිකරණත්‌තමෙව සියා ඉත්‌ථිසද්‌දවචනීයතො අනඤ්‌ඤත්‌තා දෙවදත්‌තා සද්‌දවචනීයස්‌ස ඉත්‌ථී දෙවදත්‌තාති.
අතොඑවාති ඉත්‌ථත්‌තෙ ආවිධානතොයෙව. තබ්‌බතොත්‌ථස්‌සාති ඉදං ජයාදිච්‌චාදිමතානුගාමිනා [නුගාමී පන (පොත්‌ථකෙ)] වුත්‌තං, තථා හි තෙ එවං ලිඞ්‌ගලක්‌ඛණ මාහු (පා, 4-1-3 කාසිකායං) ‘‘සාමඤ්‌ඤවිසෙසා ඉත්‌ථත්‌තාදයො ගොත්‌තාදයො විය බහුප්‌පකාරබ්‍යත්‌තියොති [සාමඤ්‌ඤානි ච තුල්‍යජාතියපදත්‌ථසාධාරණත්‌තා තානි විසෙසා ච අඤ්‌ඤ මඤ්‌ඤෙහි විජාතියෙති ච විසිස්‌සන්‌තෙ බ්‍යාවත්‌තන්‌තෙති සාමඤ්‌ඤවිසෙසා. බ්‍යඤ්‌ජීයන්‌තිආ එතෙහීති බ්‍යත්‌තියො සාමඤ්‌ඤවිසෙසානං නිස්‌සයා, බහුප්‌පකාරා බ්‍යත්‌ති යො යෙසං සාමඤ්‌ඤවිසෙසානං තෙ තථාවුත්‌තාති– (කාසිකාවිවරණ පඤ්‌ජිකා.)] තෙ හ්‍යෙවං මඤ්‌ඤන්‌තෙ ‘‘යථා ගොත්‌තාදයො සමානජාතියෙසු සබ්‌බෙස්‌වනුවත්‌තන්‌තෙ, විජාතියෙහි පන නිවත්‌තන්‌තෙ, තථා ඉත්‌ථත්‌තාදයොපි. විචිත්‌තත්‌තා පන සාමඤ්‌ඤවිසෙසනිස්‌සයානං බ්‍යඤ්‌ජකානං කොචියෙව සාමඤ්‌ඤවිසෙසො කෙනචිදෙව නිස්‌සයෙන බ්‍යඤ්‌ජතෙ, න සබ්‌බො සබ්‌බෙන (පති) නියතවිසයත්‌තා භාවසත්‌තීනං, තත්‌ථ යෙනත්‌ථෙන ඉත්‌ථත්‌තමෙව බ්‍යඤ්‌ජතෙ න පුමත්‌තං නාපි නපුංසකත්‌තං, සා ඉත්‌ථියෙව භවති න පුමා නාපි නපුංසකං. යෙන පුමත්‌තමෙව බ්‍යඤ්‌ජතෙ, සො පුමායෙව. යෙන තු නපුංසකත්‌තං තං නපුංසකමෙව. යො තු ද්‌වින්‌නං තිණ්‌ණං (වා) බ්‍යඤ්‌ජකො, සො ද්‌විලිඞ්‌ගො තිලිඞ්‌ගො වෙ’’ති (පා, 4-1-3 කාසිකාවිවරණපඤ්‌ජිකා) තස්‌මා පබ්‌බතො යථා වුත්‌තඉත්‌ථත්‌තවතො අත්‌ථස්‌ස අභිධෙය්‍යස්‌සාති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.
අථෙච්‌චාදිනා යථාවුත්‌තදොසපරිහාරාය ජිනින්‌දබුද්‌ධිනා යදුපවණ්‌ණි තං තං පරිකප්‌පෙති. සො එව චරහිච්‌චාදිනා උපහාසපුබ්‌බකමුත්‌තර මාචික්‌ඛතෙ. මසිමක්‌ඛිතකුක්‌කුටොවියාති යදා කොචි අඤ්‌ඤකුක්‌කුටො අඤ්‌ඤස්‌මා භීතො සියා, තදා විජයිනො කුක්‌කුටස්‌ස මුඛං මසියා මක්‌ඛෙත්‌වා උපනෙන්‌ති සො පඨමං තතො භීතොපි පුන අඤ්‌ඤොති මන්‌ත්‌වා යුජ්‌ඣිතුමුස්‌සහතෙ. යථාත්‍ර සොව කුක්‌කුටො බ්‍යාජෙ නොපදස්‌සිතො, තථා ත්‍රාමීත්‍යත්‌ථො.
29. ආරා
පුංයොගෙන භරියායං වත්‌තමානතොව නියමෙන ‘‘මාතුලාදිත්‌වානී භරියායං’’ (3-33) ත්‍යානී, ඉමිනා ත්‌වනියමෙන භරියායමභරියායඤ්‌ච ඉනීත්‍යනියමෙන වත්‌තුමාහ- ‘ආරාමිකස්‌ස භරියා’ඉච්‌චාදි.
31. ක්‌ති
ත්‌තිම්‌හාති එත්‌තකෙ වුත්‌තෙපි ත්‌තිප්‌පච්‌චයන්‌තතොති වචනෙ කාරණමාහ-කෙවලස්‌ස අඤ්‌ඤපදත්‌ථෙ පයොගාභාවා’ති. ඉමිනා පච්‌චයග්‌ගහණපරිභාසමන්‌තරෙනාපි සාමත්‌ථියෙනෙවායමත්‌ථවිසෙසො ලබ්‌භතීති දීපෙති.
32. ඝර
තංසන්‌නියොගාති තෙන නීප්‌පච්‌චයෙන සන්‌නියොගා එකීභාවා, අයමෙත්‌ථාධිප්‌පායො ‘යත්‌ථ නීප්‌පච්‌චයො තත්‌ථෙව යලොපො’ති.
33. මාතු
භරියායන්‌ති පකතිවිසෙසනත්‌තා මාහ- ‘භරියාය’න්‌තිආදි. පුන්‌නාමධෙය්‍යාති පුරිසස්‌ස සමඤ්‌ඤාභූතා, පුංයොගෙනාති පුරිසෙන සහ සම්‌බන්‌ධෙන හෙතුනා. ඉත්‌ථියං වත්‌තන්‌තීති සොයමිත්‍යභෙදවචනිච්‌ඡායං යදා භරියාසඞ්‌ඛාතායමිත්‌ථියං වත්‌තන්‌තෙ, නදාදිපාඨාති වුත්‌තෙ විඤ්‌ඤායති ‘ආකතිගණත්‌තා නදාදිපාඨො හොන්‌තො එවං හොතී’ති දස්‌සෙති, පුන්‌නාමස්‌මායොගාඅපාලකන්‌තාති නදාදිපාඨතොති අත්‌ථොති සෙසො. ඉදඤ්‌ච නදාදීසු ගණසුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං, තස්‌ස අත්‌ථං වදති-‘පුමුනො’ඉච්‌චාදි, අපාලකන්‌තාති කිංපසුපාලිකා ඛෙත්‌තපාලිකා.
39. පුථු
පුථුසද්‌දතො සඤ්‌ඤායං වීප්‌පච්‌චයං සමත්‌ථෙති‘පුථුභූතා පථවීති හි මහී වුච්‌චතී’’ති, පුථුභූතාති හි ඉමිනා පථවීසද්‌දස්‌ස පුථුසද්‌දභූතත්‌තං විඤ්‌ඤාපෙති, මහී වුච්‌චතීති ඉමිනා නදාදිපාඨා සඤ්‌ඤායං වීප්‌පච්‌චයත්‌තං, පුථුභූතා පත්‌ථටාති අත්‌ථො.
40. සමා
පරාධිකාරතො පච්‌චයස්‌ස පරවිධිනාව සාමීප්‍යස්‌ස සිද්‌ධත්‌තා සාධීප්‍යවචනස්‌සන්‌තසද්‌දස්‌ස ගහණමනත්‌ථකං සියාති මන්‌ත්‌වාවයවවචනො යමන්‌තසද්‌දො ගය්‌හතීති දස්‌සෙන්‌තො ආහ- ‘තස්‌ස අන්‌තො’ඉච්‌චාදි. අවසානවති+අවයවොති පදච්‌ඡෙදො, සමාසග්‌ගහණෙන ගහණෙ කාරණමාහ-‘අවයවත්‌තා’ති. යථාවුත්‌තචොදනාය නිද්‌දොසත්‌තමුපමාවසෙන දස්‌සෙතුමාහ-‘නායං දොසො’ච්‌චාදි. පල්‌ලවිතස්‌ස රුක්‌ඛස්‌ස පල්‌ලවානමවයවත්‌තං විය සමාසතො උත්‌තරකාලං විධීය මානස්‌ස අකාරස්‌ස සමාසාවයවත්‌තං න විරුජ්‌ඣතීති අත්‌ථො.
44. අසං
අතික්‌කන්‌තමඞ්‌ගුලියොති විග්‌ගහො. ද්‌වෙ අඞ්‌ගුලියො සමාහටාති පරවිග්‌ගහෙනාත්‌ථමාහ, ද්‌වෙ අඞ්‌ගුලියො පමාණමස්‌සාති විග්‌ගහෙනෙවං සමාසො තතො මත්‌තප්‌පච්‌චයෙ තග්‌ඝප්‌පච්‌චයෙ වා තස්‌ස ‘‘ලොපො’’ති (4-123) ඉමිනා ලොපෙ කතෙ විසෙසනසමාසා අකාරොති දස්‌සෙතුං ‘කථ’මිච්‌චාදිනා යං වුත්‌තං තං දස්‌සෙතුං ‘අඤ්‌ඤපදත්‌ථෙ’ච්‌චාදි වුත්‌තං. සමාසවිධානං අතොපීති මත්‌තාදිප්‌පච්‌චයලොපං කත්‌වා ‘‘විසෙසනමෙකත්‌ථෙනෙ’’ති (3-11) සමාසවිධානා, අථ නායමඞ්‌ගුලිසද්‌දෙනෙවං සමාසො, මානෙ පච්‌චයලොපවසෙන විනාව අප්‌පච්‌චයෙන නිට්‌ඨප්‌පත්‌තීති මන්‌ත්‌වා ‘අඞ්‌ගුලසද්‌දො වා’ච්‌චාදිනා යං වුත්‌තියං වුත්‌තං තත්‌ථ ආසඞ්‌කං විරචයති ‘අථෙ’ච්‌චාදි. ද්‌වඞ්‌ගුලසද්‌දස්‌ස පමාණිනිවත්‌තනතො කථඤ්‌චිපි අඤ්‌ඤපදත්‌ථතා සියාති ‘යථා තථා අඤ්‌ඤපදත්‌ථෙ වත්‌තතූ’තිවුත්‌තං. නනු නිරඞ්‌ගුලන්‌ත්‍යාදි සබ්‌බමඞ්‌ගුලසද්‌දෙන සාධෙතුං සක්‌කා, තථා සති කිමඞ්‌ගුලි සද්‌දා අප්‌පච්‌චයවිධානෙනෙත්‍යාසඞ්‌කිය පයොජනන්‌තරං අපදිසිතුමාහ- ‘සබ්‌බත්‌ථෙ’ච්‌චාදි. අඞ්‌ගුලිසද්‌දතො අප්‌පච්‌චයෙ අවිහිතෙ නිරඞ්‌ගුලිච්‌චාදිපි සියා තන්‌නිවත්‌තනමෙත්‌ථ පයොජනන්‌ති දස්‌සෙති ‘අඞ්‌ගුලිසද්‌දනිවත්‌තනත්‌ථ’න්‌ති.
45. දීඝා
දීඝරත්‌තන්‌ත්‍යාදො නානුසිට්‌ඨත්‌තා ලිඞ්‌ගවිසෙසස්‌ස කථං නපුංසකත්‌තමෙවිච්‌චාසඞ්‌කිය චොදෙති ‘නනුචෙ’ච්‌චාදි. නායංදොසොච්‌චාදිනා පරිහරති. ‘‘ලිඞ්‌ගං නානුසාසනීයං ලොකනිස්‌සයත්‌තා ලිඞ්‌ගස්‌සා’’තීදමාලම්‌බ වදති ‘ලොකෙ’තිආදි. අථවාති පක්‌ඛන්‌තරොපදස්‌සනත්‌ථෙ නිපාතො, විභජ්‌ජාති විභජිත්‌වා. ක්‌වචීති යොගවිභාගෙනාති අධිප්‌පායො.
අහොරත්‌තන්‌ති සමාහාරෙ (චත්‌ථ) සමාසා නපුංසකත්‌තං. අතිරත්‌තොති පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ පාදිසමාසො, සමුදායසද්‌දස්‌සාප්‍යවයවෙ වුත්‌ති සබ්‌භාවතො එකදෙසවචනො පුබ්‌බරත්‌තාදො රත්‌තිසද්‌දොච්‌චාහ-‘පුබ්‌බා ච සා රත්‌ති චා’තිආදි. එවමෙකරත්‌තන්‌ති පාඨෙන න භවිතබ්‌බං… තස්‌ස සමාහාරෙන සමාසත්‌තාභාවා. නපුංසකලිඞ්‌ගම්‌පන ලොකසන්‌නිස්‌ස යත්‌තා විඤ්‌ඤෙය්‍යං.
අසමාසන්‌තපක්‌ඛෙති සමාසන්‌තඅප්‌පච්‌චයස්‌සාභාවපක්‌ඛෙ. පුබ්‌බා අතික්‌කන්‌තා රත්‌ති පුබ්‌බරත්‌තී(ති රත්‌ති සද්‌දො) නෙකදෙසවචනොති සමාසන්‌තාභාවො.
46. ගොත්‌ව
නනුචෙච්‌චාදිනා යථාපාදිතදොසං නායං දොසොති පරිහරති. ස්‍යාදිලොපස්‌සිච්‌චාදිනා සුලභස්‍යාදි ලොපතො ප්‍යසුලභතද්‌ධිත ලොපොව අලොපෙතීමිනා පරාමට්‌ඨුං යුත්‌තොති දස්‌සෙති.
47. රත්‌ති
රත්‌තින්‌දිවං භුඤ්‌ජතීති පයොගෙ ආධෙය්‍යෙ භොජනසඞ්‌ඛාතෙ අපෙක්‌ඛිතෙ රත්‍යාදයො ආදෙය්‍යසාපෙක්‌ඛා, තෙසම්‌පි ඉමිනා නිපාත නෙනෙවාතිමතා සමාසස්‌ස සිද්‌ධීති දස්‌සෙන්‌තො ආහ- ‘රත්‌තන්‌දිව’න්‌තිආදි, රත්‌ති ච දිවාචාති විග්‌ගහො, චත්‌ථසමාසෙ තු ර(ත්‌තින්‌දි) වා.
50. දාරු
සමාසත්‌ථො (එත්‌ථ) දාරු, නාස්‌ස මුඛ්‍යාහි අඞ්‌ගුලීහි සම්‌බන්‌ධො යුජ්‌ජති, නනු ද්‌වෙ අඞ්‌ගුලී පමාණමස්‌ස දාරුනොච්‌චාදිං මුඛ්‍යො අඞ්‌ගුලිසද්‌දොගහිතොති සම්‌බන්‌ධො සම්‌භවති කිමෙවං වුච්‌චතෙච්‌චාසඞ්‌කියාහ-‘යදිපි’ච්‌චාදි, පමාණවචනෙනාති මත්‌තාදිපච්‌චයත්‌ථභූතපමාණවාචකෙන, අඞ්‌ගුලි සද්‌දස්‌ස දාරුනො පමාණවාචකත්‌තා වුත්‌තං- ‘දාරුනො සම්‌බන්‌ධො අත්‌ථී’ති. විසෙසනසමාසතො පරං තදත්‌ථවිසයෙ තස්‌මිංපමාණත්‌ථවිසයෙ ‘‘මානෙමත්‌තො’’තිආදිනා (4-46) මත්‌තාදිප්‌පච්‌චයෙනභවිතබ්‌බන්‌තිඅත්‌ථො, ලොපෙනභවිතබ්‌බන්‌ති සම්‌බන්‌ධො, ‘‘අසඞ්‌ඛ්‍යෙහි චාඞ්‌ගුල්‍යා නඤ්‌ඤාසඞ්‌ඛ්‍යත්‌ථෙසු’’ඉච්‌චත්‍ර (3-44) යදාඛ්‍යාතං, තදිහාප්‍යතිදිසමාහ-‘පුබ්‌බෙ වියසිද්‌ධ’න්‌ති, අනකාරන්‌තානන්‌ති භූමිආදීනං, තබ්‌බිධානෙ තස්‌ස අප්‌පච්‌චයස්‌ස විධානෙ පයොජනංසිස්‌සොකාරොතිසම්‌බන්‌ධො. ඉමිනා කච්‌චායනානං පකරණෙ පයොජනං දස්‌සිතං. අථච පනෙත්‌ථ ‘‘ක්‌වචි සමාසන්‌තගතානමකාරන්‌තො’’ති (ක, 2-7-22) ඉමිනා අකාරන්‌තස්‌ස සමාසන්‌තෙ කතෙ සාමත්‌ථියා ‘ස්‍යාච’ඉති (ක, 2-3-29) සිස්‌සාකාරාදෙසාභාවා නිච්‌චමොකාරන්‌තරූපං සම්‌පජ්‌ජතීති පරිකප්‌පියතස්‌සායුත්‌තභාවං දස්‌සෙතුං යං වුත්‌තංවුත්‌තිකාරෙන, තං දස්‌සෙතුමාහ‘අකාරන්‌තස්‌සපි’ච්‌චාදි, යං-වුත්‌තං සිස්‌සාකාරා දෙසනිවත්‌තනෙ අකාරකරණෙ සාමත්‌ථියං, තදභාවා සිස්‌සාකාරාදෙසො න නිවාරීයතීති දස්‌සෙතුමාහ-‘නචෙ’ච්‌චාදි. චරිතත්‌ථතාය නිට්‌ඨිතප්‌පයොජනතාය, තෙනෙව කච්‌චායනවුත්‌තිකාරෙනෙව අප්‌පච්‌චයන්‌ත මුදාහටං සක්‌කතගන්‌ථානුසාරෙන, අබ්‍යඤ්‌ජනන්‌තත්‌තාති ඉමිනා තිණ්‌ණමෙසං සද්‌දානං සක්‌කතෙ බ්‍යඤ්‌ජනන්‌තත්‌තමෙව බොධෙති, නිරත්‌ථකන්‌ති පුබ්‌බෙව අකාරන්‌තත්‌තා නිරත්‌ථකං, ආකාරවිධානෙනෙවාති (ක, 2-7-25) ‘‘ධනුම්‌හාච’’ ඉත්‍යාකාරවිධානෙනෙව.
51. චිවී
අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤකිරියෙති කිරියාපරිවත්‌තනමාහ, ඉමිනා සුත්‌තෙ කිරිය සද්‌දාභාවෙපි වීතිහරණසද්‌දෙනෙව කිරියාබ්‍යතිහාරෙති ලබ්‌භතීති දස්‌සෙති.
52. ලත්‌වී
පටිමුක්‌කකම්‌බූ ආමුක්‌කවලයා.
53. වාඤ්‌ඤ
කාපෙක්‌ඛෙහීති කප්‌පච්‌චයමපෙක්‌ඛිතෙහි.
54. උත්‌ත
ආපරිච්‌ඡෙදාවසානා න පරෙ [පරෙන (පොත්‌ථකෙ)] තතො පරං ණාදිකාරියවිධානා.
57. ටන්‌ත
ටාදෙසෙ පුබ්‌බසරලොපො, අතිසයෙන මහන්‌තීති විග්‌ගහෙ ‘‘තරතමිස්‌සිකියිට්‌ඨාතිසයෙ’’ති (4-64) තරප්‌පච්‌චයො ණාදිවුත්‌තියං විභත්‌තිලොපො. මහත්‌තරසද්‌දා ‘නදාදිතොවී’’ (3-27) මහතො භාවොති වාක්‍යෙ‘‘තස්‌ස භාවකම්‌මෙසුත්‌තතා ත්‌තන ණ්‍ය ණෙය්‍ය ණිය ණියා’’ති (4-56) ත්‌තො, විභත්‌තිලොපො, ඡට්‌ඨීසමාසො, තෙනාහ ‘රත්‌තඤ්‌ඤූන’මිච්‌චාදි.
58. අ
60. පර
පරාසද්‌දො එත්‌ථ අධිකත්‌ථොති ආහ-‘අධිකා’ති.
63. ක්‌ලු
අපවාදවිසයෙපීති ‘‘විජ්‌ජායොනිසම්‌බන්‌ධානමා තත්‍ර චත්‌ථෙ’’ති (3-64) ඉමස්‌ස අපවාදසුත්‌තස්‌ස විසයෙපි.
64. විජ්‌ජා
අථ විජ්‌ජායොනිසම්‌බන්‌ධානමිත්‍යුච්‌චමානෙ විජ්‌ජාසම්‌බන්‌ධීනං යොනිසම්‌බන්‌ධීනන්‌ති කථං විවරණමිච්‌චාහ-‘විජ්‌ජායොනි’ච්‌චාදි, විජ්‌ජා ච යොනි ච විජ්‌ජා යොනී තාසං සම්‌බන්‌ධො, සො යෙසං අත්‌ථි තෙ හොතාදයො මාතාදයො ච අභෙදොපචාරෙනෙහ විජ්‌ජායොනිසම්‌බන්‌ධිසද්‌දෙන ගය්‌හන්‌තීති අධිප්‌පායො, තසද්‌දෙනාති තත්‍රෙත්‍යත්‍ර. තෙ ච ල්‌තුපිතාදයොති තසද්‌දෙන පරාමට්‌ඨා ල්‌තුපිතාදයො ච, අත්‌ථෙ කාරියා සම්‌භවා තංවාචකො සද්‌දො ගය්‌හති.
65. පුත්‌තෙ
ල්‌තුපිතාදී (ති පුබ්‌බ) සුත්‌තෙ තත්‍රෙති ගහිතල්‌තුපිතාදි.
66. චිස්‌මිං
පච්‌චයග්‌ගහණපරිභාසාය චිප්‌පච්‌චයන්‌තෙති වුත්‌තං.
67. ඉත්‌ථි
ඉත්‌ථිසද්‌දෙන ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං ගහිතං න ඉත්‌ථී, තග්‌ගහණෙ සති ‘ඉත්‌ථියං වත්‌තමානෙ’ති වුත්‌තිගන්‌ථස්‌ස ඉත්‌ථිසඞ්‌ඛාතෙ අත්‌ථෙ වත්‌තමානෙති අත්‌ථො ගය්‌හෙය්‍ය, එවං සති ‘කල්‍යාණිප්‌පධානා’ති එත්‌ථාපි පුම්‌භාවො පසජ්‌ජෙය්‍ය… පධානසද්‌දස්‌ස කල්‍යාණියං වත්‌තමානත්‌තාති ආහ- ‘ඉත්‌ථියන්‌ති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ’ති. අථ ඉත්‌ථියන්‌ති එත්‌තකෙ වුත්‌තෙ කථං තග්‌ගහණං සියාති ආහ-‘විසෙසනෙ’ච්‌චාදි, එකත්‌ථෙති වුත්‌තෙපි ඉත්‌ථියං වත්‌තමානෙති අයමත්‌ථො විඤ්‌ඤායතීති ඉත්‌ථියන්‌ති වචනමනත්‌ථං සියාති සමත්‌ථමඤ්‌ඤථානුපපත්‌තියන්‌ති ඉත්‌ථියන්‌ති විසෙසනමිත්‌ථිලිඞ්‌ගස්‌සෙව ගහණෙති ආහ- ‘විසෙසනෙ’ච්‌චාදි, ඉත්‌ථියන්‌ති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගස්‌සෙව ගහණන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. බ්‍යවච්‌ඡෙජ්‌ජාභාවා විසෙසනමනත්‌ථකං සියාති එකත්‌ථෙඉච්‌චනෙනෙව ඉත්‌ථියං වුත්‌තියා (ගම්‌ම) භාවතොති භාවො. පුමෙ පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ වත්‌තමානො සද්‌දො පුමාසද්‌දො, සකලොති පදෙසසකලො හි ගය්‌හති… කස්‌සචි සුත්‌තත්‌ථස්‌ස පුථභූතත්‌තා, තෙනෙවචාහ- ‘ඉත්‌ථියන්‌තු න වත්‌තත්‌තෙ’ති.
69. සබ්‌බා
වත්‌තනං එකස්‌මිං අත්‌ථෙ අධිත්‌ථිච්‌චාදො ඉත්‌ථිවිසිට්‌ඨෙ සත්‌තමියත්‌ථාදො, වාසිට්‌ඨොච්‌චාදො වසිට්‌ඨාදිවිසිට්‌ඨෙ අපච්‌චාදො, පුත්‌තීයතිච්‌චාදො පුත්‌තාදිවිසිට්‌ඨෙ ඉච්‌ඡාද්‍යත්‌ථෙ පවත්‌ති, තෙනාහ-‘එකත්‌ථීභාවො’ති. සාමඤ්‌ඤ ගහණත්‌ථන්‌ති ඉමිනා මත්‌තසද්‌දස්‌ස කසිණත්‌ථෙ පවත්‌තිමාහ.
70. ජායා
එවන්‌ති ඉමිනා ඉතරීතරයොගෙ චත්‌ථසමාසං විභාවෙති. ජානිජායා, සද්‌දන්‌තරෙනාති ජානිසද්‌දෙන තථාසද්‌දොපදිට්‌ඨෙන දං ජං සද්‌දන්‌තරෙන ච, කෙසඤ්‌චිති ඛරීගතන්‌තිආදීසු ‘ඛරී’තිආදීනං කෙසඤ්‌චි, ඛරීති ඛරත්‌ථෙ වත්‌තමානො-යං සද්‌දො නියතවිසයො… ගතසද්‌දං විනා අඤ්‌ඤත්‌ථ අදිට්‌ඨත්‌තා, නායම්‌පයොගොති තුදම්‌පතිප්‌පයොගං නිවත්‌තෙත්‌වා හෙතුමාහ- ‘ආගමෙ’ච්‌චාදි, අඤ්‌ඤෙහි චාති ඉමිනා රූපසිද්‌ධිං ගණ්‌හාති.
75. අන
නනු සුත්‌තෙ‘සරෙ’ති එත්‌තකං වුත්‌තං‘සරාදො’ති කථං ලද්‌ධන්‌ති ආහ-‘සරෙ’තිආදි, වණ්‌ණෙ යන්‌තන්‌තදාදොති සිට්‌ඨවචනං, වණ්‌ණෙ පරභූතෙ යං කාරියං විධීයතෙ තං සො වණ්‌ණො ආදි යස්‌ස තං තදාදි, තස්‌මිං තදාදො උත්‌තරපදෙ සම්‌පජ්‌ජතීති අත්‌ථො, ඛාධාතුතො ක්‌තප්‌පච්‌චයෙ විහිතෙ රස්‌සෙනාකාරෙනෙවායම්‌පයොගො, න විසුං අකාරෙනාති දස්‌සෙතුං න ආක්‌ඛාතං අනක්‌ඛාත ‘‘බ්‍යඤ්‌ජනෙ දීඝරස්‌සා’’ති උත්‌තරපදාදි සරස්‌ස රස්‌සත්‌ත’න්‌ති වුත්‌තං.
76. නඛා
සඤ්‌ඤාසද්‌දෙසුචාතිආදිනා අවයවත්‌ථනිරපෙක්‌ඛානම්‌පි යථාකථඤ්‌චි නිප්‌ඵත්‌තිං දස්‌සෙන්‌තො සබ්‌බෙසමෙව සද්‌දානං නිප්‌ඵන්‌නවාචිතඤ්‌චාත්‌තනො දීපෙති, යථාකථඤ්‌චි නිප්‌ඵත්‌ති, රුළ්‌හියා අත්‌ථනිච්‌ඡයො, තෙන සඤ්‌ඤෙච්‌චාදො-ධිප්‌පායං විවරති ‘යංකිඤ්‌චි’ත්‍යාදිනා, ඉත්‌ථී ච පුමා ච ඉත්‌ථිපුමං, න ඉත්‌ථි පුමන්‌ති සමාසෙ නිපාතනෙනිමිනා නපුංසකාදෙසො [නපුංසකනිද්‌දෙසො (පොත්‌ථකෙ)] ති දස්‌සෙති ‘න ඉත්‌ථි’ච්‌චාදිනා. ඛී-ඛයෙ, ඛර-විනාසෙ චාති හි එතෙහි ‘න ඛීයති න ඛරතී’ති අත්‌ථෙ ‘‘භාවකාරකෙස්‌ව ඝණ ඝකා’’ති (5-44) අප්‌පච්‌චයෙ’ න ඛය න ඛර’ඉති ඨිතෙ ඛත්‌තාදෙසොති ආහ- න ඛීයති’ච්‌චාදි.
77. නගො
එවන්‌ති ඉමිනා ගච්‌ඡතීති වාක්‍යෙ ක්‌විප්‌පච්‌චයාදිං දස්‌සෙති, විසෙසො පනෙත්‌ථ නඤ්‌ස්‌ස(ටො) වසලො චණ්‌ඩාලො, සීතෙන කරණභූතෙන.
78. සහ
තත්‌ථ තස්‌මිං පරභූතෙ, යස්‌ස ච ඣත්‌තන්‌ති සම්‌බන්‌ධො.
80. අප
අප්‌පච්‌චක්‌ඛං පච්‌චක්‌ඛඤාණෙනානුපලබ්‌භනීයං තම්‌පනාත්‌ථතො-නුමෙය්‍යමෙව. තස්‌මිං ගම්‌මමානෙ යමාදෙසොති කෙනචි ලිඞ්‌ගෙනාධිගතෙනානුමානඤාණෙනානුමෙයුත්‌තමග්‍යාදිනොති දස්‌සෙතුමාහ- ‘කපොතෙ’ච්‌චාදි. කපොතාදිභාවෙති කත්‌ථචි ඝරාදො කපොතවාතමණ්‌ඩලිකාදීනං දස්‌සනවසෙන සබ්‌භාවෙ සති. අග්‍යාදිදස්‌සනතොති අග්‌ගිපිසාචාදිදස්‌සනතො, අඤ්‌ඤත්‍රාපීති ඝරාදිතො අඤ්‌ඤත්‍ර, කපොතවාතමණ්‌ඩලිකාදිනො ලිඞ්‌ගස්‌ස, අග්‍යාදියොගන්‌ති අග්‌ගිආදීහි අනුමෙය්‍යෙහි සම්‌බන්‌ධං. මන්‌ත්‌වාති අනුමානඤාණෙන ජානිත්‌වාපයොගොති සාග්‌ගිසපිසාචාති පයොගො.
81. අකා
සකත්‌ථෙ වත්‌තමානස්‌ස සහසද්‌දස්‌සාති වත්‌තබ්‌බෙ වත්‌තමානො තප්‌පධානොයෙවාති ආහ- ‘සකත්‌ථප්‌පධානස්‌ස සහසද්‌දස්‌සා’ති, වුත්‌ති භවතීති සම්‌බන්‌ධො, යුගපදි ධුරා සධුරං. අපරණ්‌හෙන සහිතං සහා පරණ්‌හං.
82. ගන්‌ථ
‘‘අට්‌ඨාදස නිමෙසා තු, කට්‌ඨා තිංසන්‌තු තාකලා’’ති වචනතො ආහ- ‘කලා කාලවිසෙසො’ති. කලාදිසඞ්‌ඛාතගන්‌ථස්‌සාන්‌තෙ සහසද්‌දො වත්‌තතීතිසමාසවාක්‍යං නිද්‌දිසති ‘කලන්‌ත’මිච්‌චාදි. ගන්‌ථන්‌තෙච්‌චාදිනා ආසඞ්‌කතොයමධිප්‌පායො ‘‘කාලත්‌ථපරිච්‌චාගෙන ගන්‌ථන්‌තෙ වත්‌තමානත්‌තා අකාලත්‌ථො’’ති. ගන්‌ථවුත්‌තිපි කලාදි කාලසද්‌දත්‌ථං නාතික්‌කමතීති අධිප්‌පායෙනාහ- ‘ගන්‌ථවුත්‌තිපි’ච්‌චාදි. අධිකො මාසකො අස්‌සාති සමාසකො, විකප්‌පෙන සිද්‌ධෙති ‘‘සහස්‌ස සො-ඤ්‌ඤත්‌ථෙ’’ති (3-78).
83. සමා
සමානො පති යස්‌සා සපත්‌තිනී සපත්‌තී ඉති නිප්‌ඵන්‌නානමෙකදෙසො ‘පත්‌තිනී පත්‌තී’ති දස්‌සිතොති වත්‌තුමාහ- ‘යක්‌ඛාදි ත්‌විනි’ච්‌චාදි. වයසද්‌දස්‌ස ‘‘සරවයායවාසචෙතා ජලාසයාක්‌ඛයලොහපටමනෙසූ’’ති ගණපාඨතො අක්‌ඛයෙ වත්‌තමානස්‌සො මනාදිත්‌තා ඔකාරන්‌තත්‌තන්‌ති දස්‌සෙතුමාහ- ‘වයො’තිආදි. යප්‌පච්‌චයන්‌තොති ඉමිනා නිපාතනෙන තකයප්‌පච්‌චයන්‌තො.
84. උද
‘‘අඤ්‌ඤස්‌මි’’න්‌ති (4-121) ඉයප්‌පච්‌චයවිධායකං සුත්‌තං.
88. තුම්‌හා
තුම්‌හෙ විය දිස්‌සන්‌තීති තුම්‌හාදී අම්‌හාදීච්‌චාදිං ‘‘සබ්‌බාදීනමා’’ති (3-86) ආ.
90. විධා
ගබ්‌භෙනාති ඉමිනා කුච්‌ඡිගතෙන ගබ්‌භෙන සහ ද්‌විහදයත්‌තමස්‌සාති දස්‌සෙති, පුබ්‌බපදෙති දුසද්‌දෙ.
92. දිගු
ගුණා පටලා [ද්‌වෙ පදානි අස්‌ස ඉති භවිතබ්‌බං] ද්‌වෙ පාදා එසං ද්‌වෙ සතානි අස්‌ස, ද්‌වෙ සහස්‌සානි අස්‌ස, ද්‌වින්‌නං සතානං ද්‌වින්‌නං සහස්‌සානං වා සමාහාරොති විග්‌ගහො.
93. තීස්‌ව
ද්‌වත්‌තිපත්‌තාති පඨමන්‌තා‘පූර-පූරණෙ’ඉච්‌චස්‌මා කරණත්‌ථෙ ‘‘භාව කාරකෙස්‌ව ඝණ ඝකා’’ති (5-44) අප්‌පච්‌චයෙ ස්‍යාදිසමාසොති දස්‌සෙතු මාහ- ‘ද්‌වත්‌තිපත්‌ත’ඉච්‌චාදි.
94. ආසං
ද්‌වෙ ච තිංසා ච, ද්‌වීහි වා අධිකා තිංසාති විග්‌ගහො.
96. චත්‌තා
සම්‌පත්‌තවිභාසායන්‌ති අයංයොගො (සම්‌පත්‌තවිභාසාති) දස්‌සෙති, සම්‌පත්‌තෙ විභාසා විකප්‌පොති අත්‌ථො, තයො ච චත්‌තාලීසා ච, තීහි වා අධිකා චත්‌තාලීසාච්‌චාදිනා විග්‌ගහො, තිස්‌සො චත්‌තාලීසා අස්‌ස තිචත්‌තාලීසං ගණො.
97. ද්‌විස්‌සා
සම්‌පත්‌තවිභාසත්‌තාති ‘‘ආසඞ්‌ඛ්‍යායෙ’’ච්‌චාදිනා (3-94) ආකාරෙ සම්‌පත්‌තෙ විභාසත්‌තා.
ඉති මොග්‌ගල්‌ලානපඤ්‌චිකාටීකායං සාරත්‌ථවිලාසිනියං
තතියකණ්‌ඩවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
No comments:
Post a Comment