නමො තස්‌ස භගවතො අරහතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස
සද්‌දනීතිප්‌පකරණං (පදමාලා)
ගන්‌ථාරම්‌භකථා
සිතං ධම්‌මමිධඤ්‌ඤාය, ඤායතෙ අමතං පදං.
තං නමිත්‌වා මහාවීරං, සබ්‌බඤ්‌ඤුං ලොකනායකං;
මහාකාරුණිකං සෙට්‌ඨං, විසුද්‌ධං සුද්‌ධිදායකං.
සද්‌ධම්‌මඤ්‌චස්‌ස පූජෙත්‌වා, සුද්‌ධං සන්‌තමසඞ්‌ඛතං;
අතක්‌කාවචරං සුට්‌ඨු, විභත්‌තං මධුරං සිවං.
සඞ්‌ඝස්‌ස ච’ඤ්‌ජලිං කත්‌වා, පුඤ්‌ඤක්‌ඛෙත්‌තස්‌ස තාදිනො;
සීලසමාධිපඤ්‌ඤාදි-විසුද්‌ධගුණජොතිනො.
නමස්‌සනාදිපුඤ්‌ඤස්‌ස, කතස්‌ස රතනත්‌තයෙ;
තෙජසාහං පහන්‌ත්‌වාන, අන්‌තරායෙ අසෙසතො.
ලොකනීතිවියත්‌තස්‌ස, සත්‌ථු සද්‌ධම්‌මනීතිනො;
සාසනත්‌ථං පවක්‌ඛාමි, සද්‌දනීතිමනාකුලං.
ආසවක්‌ඛයලාභෙන, හොති සාසනසම්‌පදා;
ආසවක්‌ඛයලාභො ච, සච්‌චාධිගමහෙතුකො.
පටිපත්‌ති ච සා කාමං, පරියත්‌තිපරායණා.
පරියත්‌තාභියුත්‌තානං, විදිත්‌වා සද්‌දලක්‌ඛණං;
යස්‌මා න හොති සම්‌මොහො, අක්‌ඛරෙසු පදෙසු ච.
යස්‌මා චාමොහභාවෙන, අක්‌ඛරෙසු පදෙසු ච;
පාළියත්‌ථං විජානන්‌ති, විඤ්‌ඤූ සුගතසාසනෙ.
පාළියත්‌ථාවබොධෙන, යොනිසො සත්‌ථුසාසනෙ;
සප්‌පඤ්‌ඤා පටිපජ්‌ජන්‌ති, පටිපත්‌තිමතන්‌දිකා.
යොනිසො පටිපජ්‌ජිත්‌වා, ධම්‌මං ලොකුත්‌තරං වරං;
පාපුණන්‌ති විසුද්‌ධාය, සීලාදිපටිපත්‌තියා.
තස්‌මා තදත්‌ථිකා සුද්‌ධං, නයං නිස්‌සාය විඤ්‌ඤුනං;
භඤ්‌ඤමානං මයා සද්‌ද-නීතිං ගණ්‌හන්‌තු සාධුකං.
ධාතු ධාතූහි නිප්‌ඵන්‌න-රූපානි ච සලක්‌ඛණො;
සන්‌ධිනාමාදිභෙදො ච, පදානං තු විභත්‌ති ච.
පාළිනයාදයොච්‌චෙව-මෙත්‌ථ නානප්‌පකාරතො;
සාසනස්‌සොපකාරාය, භවිස්‌සති විභාවනා.
1. සවිකරණාඛ්‍යාතවිභාග
තත්‌ථ ධාතූති කෙනට්‌ඨෙන ධාතු? සකත්‌ථම්‌පි ධාරෙතීති ධාතු, අත්‌ථාතිසයයොගතො පරත්‌ථම්‌පි ධාරෙතීති ධාතු, වීසතියා උපසග්‌ගෙසු යෙන කෙනචි උපසග්‌ගෙන අත්‌ථවිසෙසකාරණෙන පටිබද්‌ධා අත්‌ථවිසෙසම්‌පි ධාරෙතීති ධාතු, ‘‘අයං ඉමිස්‌සා අත්‌ථො, අයමිතො පච්‌චයො පරො’’තිආදිනා අනෙකප්‌පකාරෙන පණ්‌ඩිතෙහි ධාරියති එසාතිපි ධාතු, විදහන්‌ති විදුනො එතාය සද්‌දනිප්‌ඵත්‌තිං අයලොහාදිමයං අයලොහාදිධාතූහි වියාතිපි ධාතු. එවං තාව ධාතුසද්‌දස්‌සත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.
ධාතුසද්‌දො ජිනමතෙ, ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගත්‌තනෙ මතො;
සත්‌ථෙ පුල්‌ලිඞ්‌ගභාවස්‌මිං, කච්‌චායනමතෙ ද්‌විසු.
අථ වා ජිනමතෙ ‘‘තතො ගොතමිධාතූනී’’ති එත්‌ථ ධාතුසද්‌දො ලිඞ්‌ගවිපල්‌ලාසෙ වත්‌තති ‘‘පබ්‌බතානි වනානි චා’’ති එත්‌ථ පබ්‌බතසද්‌දො විය, න පනෙත්‌ථ වත්‌තබ්‌බං ‘‘අට්‌ඨිවාචකත්‌තා නපුංසකනිද්‌දෙසො’’ති අට්‌ඨිවාචකත්‌තෙපි ‘‘ධාතුයො’’ති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගදස්‌සනතො. භූවාදයො සද්‌දා ධාතවො. සෙය්‍යථිදං? භූ ඉ කු කෙ තක්‌ක තක තකි සුකඉච්‌චාදයො. ගණතො තෙ අට්‌ඨවිධා භූවාදිගණො රුධාදිගණො දිවාදිගණො ස්‌වාදිගණො කියාදිගණො ගහාදිගණො තනාදිගණො චුරාදිගණො චාති. ඉදානි තෙසං විකරණසඤ්‌ඤිතෙ පච්‌චයෙ දස්‌සෙස්‌සාම. අනෙකවිධා හි පච්‌චයා නානප්‌පකාරෙසු නාමනාම කිතනාම සමාසනාම තද්‌ධිතනාමාඛ්‍යාතෙසු පවත්‌තනතො. සඞ්‌ඛෙපතො පන දුවිධාව නාමපච්‌චයො ආඛ්‍යාතපච්‌චයො චාති. තත්‍රාපි ආඛ්‍යාතපච්‌චයා දුවිධා විකරණපච්‌චයනොවිකරණපච්‌චයවසෙන. තත්‌ථ විකරණපච්‌චයො අකාරාදිසත්‌තරසවිධො අග්‌ගහිතග්‌ගහණෙන පන්‌නරසවිධො ච. නොවිකරණපච්‌චයො පන ඛ ඡ සාදිනෙකවිධො. යෙ රූපනිප්‌ඵත්‌තියා උපකාරකා අත්‌ථවිසෙසස්‌ස ජොතකා වා අජොතකා වා ලොපනීයා වා අලොපනීයා වා, තෙ සද්‌දා පච්‌චයා.
පටිච්‌ච කාරණං තං තං, එන්‌තීති පච්‌චයාථ වා;
පටිච්‌ච සද්‌දනිප්‌ඵත්‌ති, ඉතො එතීති පච්‌චයා.
නාමකප්‌පෙ යතො තස්‌මා, න තං විත්‌ථාරයාමසෙ.
යො නොවිකරණානං තු, පච්‌චයානං විභාගතො;
සො පනාඛ්‍යාතකප්‌පම්‌හි, විත්‌ථාරෙනා’ගමිස්‌සතීති.
ඉච්‌චානෙකවිධෙසු පච්‌චයෙසු ‘‘විකරණපච්‌චයා නාම ඉමෙ’’ති සල්‌ලක්‌ඛෙතබ්‌බා. කථං? භූවාදිගණතො අපච්‌චයො හොති කත්‌තරි, රුධාදිගණතො අකාරිවණ්‌ණෙකාරොකාරපච්‌චයා හොන්‌ති කත්‌තරි, පුබ්‌බමජ්‌ඣට්‌ඨානෙ නිග්‌ගහීතාගමො ච, දිවාදිගණතො යපච්‌චයො හොති කත්‌තරි, ස්‌වාදිගණතො ණු ණා උණාපච්‌චයා හොන්‌ති කත්‌තරි, කියාදිගණතො නාපච්‌චයො හොති කත්‌තරි, ගහාදිගණතො ප්‌ප ණ්‌හාපච්‌චයා හොන්‌ති කත්‌තරි, තනාදිගණතො ඔ යිරපච්‌චයා හොන්‌ති කත්‌තරි, චුරාදිගණතො ණෙ ණයපච්‌චයා හොන්‌ති කත්‌තරි.
අකාරො ච ඉවණ්‌ණො ච, එ ඔකාරා ච යො තථා;
ණු ණා උණා ච නා ප්‌ප ණ්‌හා-යිරා ණෙ ණයපච්‌චයා.
අග්‌ගහිතග්‌ගහණෙන, එවං පන්‌නරසෙ’රිතා;
විකරණව්‌හයා එතෙ, පච්‌චයාති විභාවයෙ.
යෙ එවං නිද්‌දිට්‌ඨෙහි විකරණපච්‌චයෙහි තදඤ්‌ඤෙහි ච සප්‌පච්‌චයා අට්‌ඨවිධා ධාතුගණා සුත්‌තන්‌තෙසු බහූපකාරා, තෙස්‌වායං භූවාදිගණො. භූ සත්‌තායං, භූධාතු විජ්‌ජමානතායං වත්‌තති. සකම්‌මිකාකම්‌මිකාසු ධාතූසු අයං අකම්‌මිකා ධාතු, න පන ‘‘ධම්‌මභූතො’’තිආදීසු පත්‌තිඅත්‌ථවාචිකා අපරා භූධාතු විය සකම්‌මිකා. එසා හි පරිඅභිආදීහි උපසග්‌ගෙහි යුත්‌තායෙව සකම්‌මිකා භවති, න උප පරා පාතුආදීහි උපසග්‌ගනිපාතෙහි යුත්‌තාපි. අතො ඉමිස්‌සා සිද්‌ධානි රූපානි ද්‌විධා ඤෙය්‍යානි අකම්‌මකපදානි සකම්‌මකපදානි චාති.
සුද්‌ධකත්‌තුක්‍රියාපදනිද්‌දෙස
තත්‍ර භවති උබ්‌භවති සමුබ්‌භවති පභවති පරාභවති සම්‌භවති විභවති, භොති සම්‌භොති විභොති පාතුභවති පාතුබ්‌භවති පාතුභොති, ඉමානි අකම්‌මකපදානි. එත්‌ථ පාතුඉති නිපාතො, සො ‘‘ආවිභවති තිරොභවතී’’තිආදීසු ආවි තිරොනිපාතා විය භූධාතුතො නිප්‌ඵන්‌නාඛ්‍යාතසද්‌දස්‌ස නෙව විසෙසකරො, න ච සකම්‌මකත්‌තසාධකො. උඉච්‌චාදයො උපසග්‌ගා, තෙ පන විසෙසකරා, න සකම්‌මකත්‌තසාධකා. යෙසමත්‌ථො කම්‌මෙන සම්‌බන්‌ධනීයො න හොති, තානි පදානි අකම්‌මකානි. අකම්‌මකපදානං යථාරහං සකම්‌මකාකම්‌මකවසෙන අත්‌ථො කථෙතබ්‌බො. පරිභොති පරිභවති, අභිභොති අභිභවති, අධිභොති අධිභවති, අතිභොති අතිභවති, අනුභොති අනුභවති, සමනුභොති සමනුභවති, අභිසම්‌භොති අභිසම්‌භවති, ඉමානි සකම්‌මකපදානි. එත්‌ථ පරිඉච්‌චාදයො උපසග්‌ගා, තෙ භූධාතුතො නිප්‌ඵන්‌නාඛ්‍යාතසද්‌දස්‌ස විසෙසකරා චෙව සකම්‌මකත්‌තසාධකා ච. යෙසමත්‌ථො කම්‌මෙන සම්‌බන්‌ධනීයො, තානි පදානි සකම්‌මකානි. සකම්‌මකපදානං සකම්‌මකවසෙන අත්‌ථො කථෙතබ්‌බො, ක්‌වචි අකම්‌මකවසෙනපි. එවං සුද්‌ධකත්‌තුක්‍රියාපදානි භවන්‌ති. උද්‌දෙසොයං.
තත්‍ර භවතීති හොති විජ්‌ජති පඤ්‌ඤායති සරූපං ලභති. උබ්‌භවතීති උප්‌පජ්‌ජති සරූපං ලභති. සමුබ්‌භවතීති සමුප්‌පජ්‌ජති සරූපං ලභති. පභවතීති හොති සම්‌භවති. අථ වා පභවතීති යතො කුතොචි සන්‌දති, න විච්‌ඡිජ්‌ජති, අවිච්‌ඡින්‌නං හොති, තං තං ඨානං විසරති. පරාභවතීති පරාභවො හොති බ්‍යසනං ආපජ්‌ජති අවුද්‌ධිං පාපුණාති. සම්‌භවතීති සුට්‌ඨු භවති වුද්‌ධිං විරූළ්‌හිං වෙපුල්‌ලං ආපජ්‌ජති. විභවතීති උච්‌ඡිජ්‌ජති විනස්‌සති විපජ්‌ජති, විසෙසතො වා භවති සම්‌පජ්‌ජති. භොති සම්‌භොති විභොතීති ඉමානි ‘‘භවති සම්‌භවති විභවතී’’ති ඉමෙහි යථාක්‌කමං සමානනිද්‌දෙසානි. පාතුභවතීති පකාසති දිස්‌සති පඤ්‌ඤායති පාකටං හොති. පාතුබ්‌භවති පාතුභොතීති ඉමානි ‘‘පාතුභවතී’’ති ඉමිනා සමානනිද්‌දෙසානි. එවං අකම්‌මකපදානං යථාරහං සකම්‌මකාකම්‌මකවසෙන අත්‌ථකථනං දට්‌ඨබ්‌බං. එවමුත්‌තරත්‍රාපි අඤ්‌ඤෙසම්‌පි අකම්‌මකපදානං.
පරිභොතිදුකාදීසු පන සත්‌තසු දුකෙසු යථාක්‌කමං ද්‌වෙ ද්‌වෙ පදානි සමානත්‌ථානි, තස්‌මා ද්‌වෙ ද්‌වෙ පදානියෙව ගහෙත්‌වා නිද්‌දිසිස්‌සාම. තත්‍ර පරිභොති පරිභවතීති පරං හිංසති පීළෙති, අථ වා හීළෙති අවජානාති. අභිභොති අභිභවතීති පරං අජ්‌ඣොත්‌ථරති මද්‌දති. අධිභොති අධිභවතීති පරං අභිමද්‌දිත්‌වා භවති අත්‌තනො වසං වත්‌තාපෙති. අතිභොති අතිභවතීති පරං අතික්‌කමිත්‌වා භවති. අනුභොති අනුභවතීති සුඛදුක්‌ඛං වෙදෙති පරිභුඤ්‌ජති සුඛදුක්‌ඛපටිසංවෙදී හොති. සමනුභොති සමනුභවතීති සුඛදුක්‌ඛං සුට්‌ඨු වෙදෙති සුට්‌ඨු පරිභුඤ්‌ජති සුට්‌ඨු සුඛදුක්‌ඛපටිසංවෙදී හොති. අභිසම්‌භොති අභිසම්‌භවතීති පරං අජ්‌ඣොත්‌ථරති මද්‌දති. එවං සකම්‌මකපදානං සකම්‌මකවසෙන අත්‌ථකථනං දට්‌ඨබ්‌බං. කත්‌ථචි පන ගච්‌ඡතීති පවත්‌තතීති එවං අකම්‌මකවසෙනපි. එවමුත්‌තරත්‍රාපි අඤ්‌ඤෙසං සකම්‌මකපදානං.
අපච්‌චයො පරො හොති, භූවාදිගණතො සති;
සුද්‌ධකත්‌තුක්‍රියාඛ්‍යානෙ, සබ්‌බධාතුකනිස්‌සිතෙ.
අයං සුද්‌ධකත්‌තුක්‍රියාපදානං නිද්‌දෙසො.
හෙතුකත්‌තුක්‍රියාපදනිද්‌දෙස
භාවෙති විභාවෙතිසම්‌භාවෙති පරිභාවෙති, එවං හෙතුකත්‌තුක්‍රියාපදානි භවන්‌ති. එකකම්‌මකවසෙනෙසමත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො . පච්‌ඡිමස්‌ස පන ද්‌විකම්‌මකවසෙනපි. පරිභාවාපෙති අභිභාවාපෙති අනුභාවාපෙති, එවම්‌පි හෙතුකත්‌තුක්‍රියාපදානි භවන්‌ති. ද්‌විකම්‌මකවසෙනෙසමත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. ඉච්‌චෙවං ද්‌විධා හෙතුකත්‌තුක්‍රියාපදානි ඤෙය්‍යානි, අඤ්‌ඤානිපි ගහෙතබ්‌බානි.
තත්‍ර භාවෙතීති පුග්‌ගලො භාවෙතබ්‌බං යං කිඤ්‌චි භාවෙති ආසෙවති බහුලීකරොති, අථ වා භාවෙතීති වඩ්‌ඪෙති. විභාවෙතීති භාවෙතබ්‌බං යං කිඤ්‌චි විභාවෙති විසෙසෙන භාවෙති, විවිධෙන වා ආකාරෙන භාවෙති භාවයති වඩ්‌ඪෙති, අථ වා විභාවෙතීති අභාවෙති අන්‌තරධාපෙති. සම්‌භාවෙතීති යස්‌ස කස්‌සචි ගුණං සම්‌භාවෙති සම්‌භාවයති සුට්‌ඨු පකාසෙති උක්‌කංසෙති. පරිභාවෙතීති පරිභාවෙතබ්‌බං යං කිඤ්‌චි පරිභාවෙති පරිභාවයති සමන්‌තතො වඩ්‌ඪෙති. එවං එකකම්‌මකවසෙනත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. අථ වා පරිභාවෙතීති වාසෙතබ්‌බං වත්‌ථුං පරිභාවෙති පරිභාවයති වාසෙති ගන්‌ධං ගාහාපෙති. එවං ද්‌විකම්‌මකවසෙනාපි අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. පරිභාවාපෙතීති පුග්‌ගලො පුග්‌ගලෙන සපත්‌තං පරිභාවාපෙති හිංසාපෙති, අථ වා පරිභාවාපෙතීති හීළාපෙති අවජානාපෙති. අභිභාවාපෙතීති පුග්‌ගලො පුග්‌ගලෙන සපත්‌තං අභිභාවාපෙති අජ්‌ඣොත්‌ථරාපෙති. අනුභාවාපෙතීති පුග්‌ගලො පුග්‌ගලෙන සම්‌පත්‌තිං අනුභාවාපෙති පරිභොජෙති.
පයුත්‌තො කත්‌තුනා යොගෙ, ඨිතොයෙවාප්‌පධානියෙ;
ක්‍රියං සාධෙති එතස්‌ස, දීපකං සාසනෙ පදං.
කරණවචනංයෙව, යෙභුය්‍යෙන පදිස්‌සති;
ආඛ්‍යාතෙ කාරිතට්‌ඨානං, සන්‌ධාය කථිතං ඉදං.
‘‘සුනඛෙහිපි ඛාදාපෙන්‌ති’’, ඉච්‌චාදීනි පදානි ච;
ආහරිත්‌වාන දීපෙය්‍ය, පයොගකුසලො බුධො.
තත්‍රිදං කරණවචනං කම්‌මත්‌ථදීපකං, උපයොගසාමිවචනානිපි තද්‌දීපකානි යොජෙතබ්‌බානි. කථං? පරිභාවාපෙතීති පුග්‌ගලො පුග්‌ගලං සපත්‌තං පරිභාවාපෙතීති, තථා පරිභාවාපෙතීති පුග්‌ගලො පුග්‌ගලස්‌ස සපත්‌තං පරිභාවාපෙතීති. සෙසානි නයානුසාරෙන නිද්‌දිසිතබ්‌බානි. එවං සබ්‌බානෙතානි කරණොපයොගසාමිවචනානි කම්‌මත්‌ථදීපකානියෙව හොන්‌ති, තස්‌මා ද්‌විකම්‌මකවසෙනත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො.
අයං හෙතුකත්‌තුක්‍රියාපදානං නිද්‌දෙසො.
කම්‌මක්‍රියාපදනිද්‌දෙස
භවියතෙ විභවියතෙ පරිභවියතෙ අභිභවියතෙ අනුභවියතෙ පරිභූයතෙ අභිභූයතෙ අනුභූයතෙ, එවං කම්‌මුනො ක්‍රියාපදානි භවන්‌ති. අඤ්‌ඤථා ච භවිය්‍යතෙ විභවිය්‍යතෙ පරිභවිය්‍යතෙ අභිභවිය්‍යතෙ අනුභවිය්‍යතෙ පරිභුය්‍යතෙ අභිභුය්‍යතෙ අනුභුය්‍යතෙති. එත්‌ථ කම්‌මුනො ක්‍රියාපදානියෙව කම්‌මකත්‌තුනො ක්‍රියාපදානි කත්‌වා යොජෙතබ්‌බානි. විසුඤ්‌හි කම්‌මකත්‌තුනො ක්‍රියාපදානි න ලබ්‌භන්‌ති.
තත්‍ර භවියතෙති භාවෙතබ්‌බං යං කිඤ්‌චි පුග්‌ගලෙන භාවියතෙ ආසෙවියතෙ බහුලීකරියතෙ, අථ වා භවියතෙති වඩ්‌ඪියතෙ. විභවියතෙති විභාවෙතබ්‌බං යං කිඤ්‌චි පුග්‌ගලෙන විභවියතෙ විසෙසෙන භවියතෙ, විවිධෙන වා ආකාරෙන භවියතෙ වඩ්‌ඪියතෙ, අථ වා විභවියතෙති අභවියතෙ අන්‌තරධාපියතෙ. පරිභවියතෙති සපත්‌තො පුග්‌ගලෙන පරිභවියතෙ හිංසියතෙ, අථ වා පරිභවියතෙති හීළියතෙ අවජානියතෙ. අභිභවියතෙති සපත්‌තො පුග්‌ගලෙන අභිභවියතෙ අජ්‌ඣොත්‌ථරියතෙ අභිමද්‌දියතෙ. අනුභවියතෙති සම්‌පත්‌ති පුග්‌ගලෙන අනුභවියතෙ පරිභුඤ්‌ජියතෙ. පරිභූයතෙතිආදීනි තීණි ‘‘පරිභවියතෙ’’තිආදීහි තීහි සමානනිද්‌දෙසානි. සෙසානි පන යථාවුත්‌තෙහි යං කම්‌මමෙව පධානතො ගහෙත්‌වා නිද්‌දිසියති පදං, තං කම්‌මත්‌ථදීපකං. තස්‌මා කත්‌තරි එකවචනෙන නිද්‌දිට්‌ඨෙපි යදි කම්‌මං බහුවචනවසෙන වත්‌තබ්‌බං, බහුවචනන්‌තඤ්‌ඤෙව කම්‌මුනො ක්‍රියාපදං දිස්‌සති. යදි පනෙකවචනවසෙන වත්‌තබ්‌බං, එකවචනන්‌තඤ්‌ඤෙව. තථා කත්‌තරි බහුවචනෙන නිද්‌දිට්‌ඨෙපි යදි කම්‌මං එකවචනවසෙන වත්‌තබ්‌බං, එකවචනන්‌තඤ්‌ඤෙව කම්‌මුනො ක්‍රියාපදං දිස්‌සති. යදි පන බහුවචනවසෙන වත්‌තබ්‌බං, බහුවචනන්‌තඤ්‌ඤෙව. කථං? භික්‌ඛුනා ධම්‌මො භවියතෙ, භික්‌ඛුනා ධම්‌මා භවියන්‌තෙ, භික්‌ඛූහි ධම්‌මො භවියතෙ, භික්‌ඛූහි ධම්‌මා භවියන්‌තෙති. ඉමිනා නයෙන සබ්‌බත්‌ථ කම්‌මුනො ක්‍රියාපදෙසු වොහාරො කාතබ්‌බො. යස්‌මිං පන කම්‌මුනො ක්‍රියාපදෙ කම්‌මත්‌ථදීපකෙ කම්‌මභූතස්‌සෙවත්‌ථස්‌ස කත්‌තුභාවපරිකප්‌පො හොති, තං කම්‌මකත්‌තුත්‌ථදීපකං, තං කම්‌මුනො ක්‍රියාපදතො විසුං න ලබ්‌භති. අයං පනෙත්‌ථ අත්‌ථවිඤ්‌ඤාපනෙ පයොගරචනා. සයමෙව පරිභවියතෙ දුබ්‌භාසිතං භණං බාලො තප්‌පච්‌චයා අඤ්‌ඤෙහි පරිභූතොපි, සයමෙව අභිභවියතෙ පාපකාරී නිරයෙ නිරයපාලෙහි අභිභූතොපි තථාරූපස්‌ස කම්‌මස්‌ස සයං කතත්‌තාති. එත්‌ථ හි සයමෙව පීයතෙ පානීයං, සයමෙව කටො කරියතෙතිආදීසු විය සුඛාභිසඞ්‌ඛරණීයතා ලබ්‌භතෙව, තතො කම්‌මකත්‌තුතා ච.
අයං කම්‌මුනො ක්‍රියාපදානං නිද්‌දෙසො.
භාවක්‍රියාපදනිද්‌දෙස
භූයතෙ භවියතෙ උබ්‌භවියතෙ, එවං භාවස්‌ස ක්‍රියාපදානි භවන්‌ති. අඤ්‌ඤථා ච භුය්‍යතෙ භවිය්‍යතෙ උබ්‌භවිය්‍යතෙති. තත්‍ර යථා ඨීයතෙපදස්‌ස ඨානන්‌ති භාවවසෙන අත්‌ථකථනමිච්‌ඡන්‌ති, එවං භූයතෙතිආදීනම්‌පි භවනන්‌තිආදිනා භාවවසෙන අත්‌ථකථනමිච්‌ඡිතබ්‌බං. යථා ච ඨානං ඨිති භවනන්‌තිආදීහි භාවවාචකකිතන්‌තනාමපදෙහි සද්‌ධිං සම්‌බන්‌ධෙ ඡට්‌ඨියොජනමිච්‌ඡන්‌ති, න තථා ඨීයතෙ භූයතෙතිආදීහි භාවවාචකාඛ්‍යාතපදෙහි සද්‌ධිං සම්‌බන්‌ධෙ ඡට්‌ඨියොජනා ඉච්‌ඡිතබ්‌බා සම්‌බන්‌ධෙ පවත්‌තඡට්‌ඨියන්‌තසද්‌දෙහි අසම්‌බන්‌ධනීයත්‌තා ආඛ්‍යාතිකපදානං. යස්‌මිං පයොගෙ යං කම්‌මුනො ක්‍රියාපදෙන සමානගතිකං කත්‌වා විනා කම්‌මෙන නිද්‌දිසියති ක්‍රියාපදං, කත්‌තුවාචකපදං පන පච්‌චත්‌තවචනෙන වා කරණවචනෙන වා නිද්‌දිසියති, තං තත්‌ථ භාවත්‌ථදීපකං. න හි සබ්‌බථා කත්‌තාරමනිස්‌සාය භාවො පවත්‌තති. එවං සන්‌තෙපි භාවො නාම කෙවලො භවනලවනපචනාදිකො ධාතුඅත්‌ථොයෙව. අක්‌ඛරචින්‌තකා පන ‘‘ඨීයතෙ භූයතෙ’’තිආදීසු භාවවිසයෙසු කරණවචනමෙව පයුඤ්‌ජන්‌ති ‘‘නනු නාම පබ්‌බජිතෙන සුනිවත්‌ථෙන භවිතබ්‌බං සුපාරුතෙන ආකප්‌පසම්‌පන්‌නෙනා’’තිආදීසු විය, තස්‌මා තෙසං මතෙ ‘‘තෙන උබ්‌භවියතෙ’’ති කරණවචනෙන යොජෙතබ්‌බං. ජිනමතෙන පන ‘‘සො භූයතෙ’’තිආදිනා පච්‌චත්‌තවචනෙනෙව. සච්‌චසඞ්‌ඛෙපප්‌පකරණෙ හි ධම්‌මපාලාචරියෙන, නිද්‌දෙසපාළියං පන ධම්‌මසෙනාපතිනා, ධජග්‌ගසුත්‌තන්‌තෙ භගවතා ච භාවපදං පච්‌චත්‌තවචනාපෙක්‌ඛවසෙනු’ච්‌චාරිතං.
‘‘භූයතෙ’’ ඉති සද්‌දස්‌ස, සම්‌බන්‌ධො භාවදීපනො.
නිද්‌දෙසපාළියං ‘‘රූපං, විභොති විභවිය්‍යති’’;
ඉති දස්‌සනතො වාපි, පච්‌චත්‌තවචනං ථිරං.
තථා ධජග්‌ගසුත්‌තන්‌තෙ, මුනිනාහච්‌චභාසිතෙ;
‘‘සො පහීයිස්‌සති’’ ඉති, පාළිදස්‌සනතොපි ච.
පාරමිතානුභාවෙන, මහෙසීනංව දෙහතො;
සන්‌ති නිප්‌ඵාදනා, නෙව, සක්‌කතාදිවචො විය.
පච්‌චත්‌තදස්‌සනෙනෙව, පුරිසත්‌තයයොජනං;
එකවචනිකඤ්‌චාපි, බහුවචනිකම්‌පි ච;
කාතබ්‌බමිති නො ඛන්‌ති, පරස්‌සපදආදිකෙ.
තස්‌මා රූපං විභවිය්‍යති, රූපානි විභවිය්‍යන්‌ති, ත්‌වං විභවිය්‍යසි, තුම්‌හෙ විභවිය්‍යථ, අහං විභවිය්‍යාමි, මයං විභවිය්‍යාම, රූපං විභවිය්‍යතෙ, රූපානි විභවිය්‍යන්‌තෙ ඉච්‌චෙවමාදි ජිනවචනානුරූපතො යොජෙතබ්‌බං. අත්‍රායං පදසොධනා –
විභවිය්‍යතීති ඉදං, කම්‌මපදසමානකං;
න ච කම්‌මපදං නාපි, කම්‌මකත්‌තුපදාදිකං.
යදි කම්‌මපදං එතං, පච්‌චත්‌තවචනං පන;
කම්‌මං දීපෙය්‍ය කරණ-වචනං කත්‌තුදීපකං.
යදි කම්‌මකත්‌තුපදං, ‘‘පීයතෙ’’ති පදං විය;
සියා සකම්‌මකං, නෙතං, තථා හොතීති දීපයෙ.
යදි කත්‌තුපදං එතං, විභවතිපදං විය;
විනා යපච්‌චයං තිට්‌ඨෙ, න තථා තිට්‌ඨතෙ ඉදං.
න කත්‌තරි භුවාදීනං, ගණෙ යපච්‌චයො රුතො;
දිවාදීනං ගණෙයෙව, කත්‌තරි සමුදීරිතො.
භූවාදිකචුරාදීනං, ගණෙසුයෙව දිස්‌සති.
‘‘විභවිය්‍යති’’ ඉච්‌චාදො, තස්‌මා යපච්‌චයො පන;
භාවෙයෙවාති විඤ්‌ඤෙය්‍යං, විඤ්‌ඤුනා සමයඤ්‌ඤුනා.
එත්‌ථ හි පාකටං කත්‌වා, භාවකාරකලක්‌ඛණං;
දස්‌සයිස්‌සාමහං දානි, සක්‌කච්‌චං මෙ නිබොධථ.
‘‘තිස්‌සො ගච්‌ඡති’’ඉච්‌චත්‍ර, කත්‌තාරං කත්‌තුනො පදං;
‘‘ධම්‌මො දෙසියති’’ච්‌චත්‍ර, කම්‌මං තු කම්‌මුනො පදං.
සරූපතො පකාසෙති, තස්‌මා තෙ පාකටා උභො;
තථා විභවිය්‍යතීති-ආදිභාවපදං පන.
සරූපතො න දීපෙති, කාරකං භාවනාමකං;
දබ්‌බභූතං තු කත්‌තාරං, පකාසෙති සරූපතො.
කත්‌තාරං පන දීපෙන්‌තං, කත්‌තුසන්‌නිස්‌සිතම්‌පි තං;
භාවං දීපෙති ස්‌වාකාරො, පච්‌චයෙන විභාවිතො.
යස්‌මා ච කත්‌තුභාවෙන, භාවො නාම න තිට්‌ඨති;
කත්‌තාව කත්‌තුභාවෙන, භාවට්‌ඨානෙ ඨිතො තතො.
යජ්‌ජෙවං කත්‌තුවොහාරො, භාවස්‌ස තු කථං සියා;
‘‘සාවකානං සන්‌නිපාතො, අහොසි’’ඉතිආදිසු.
ඉති චෙ නිස්‌සයානං තු, වසා නිස්‌සිතසම්‌භවා;
කත්‌තුට්‌ඨානෙපි භාවස්‌ස, කත්‌තුපඤ්‌ඤත්‌ති සිජ්‌ඣති.
කාරකෙ කත්‌තුකම්‌මව්‌හෙ, ක්‍රියාසන්‌නිස්‌සයෙ යථා;
ධාරෙන්‌තී ආසනථාලී, ක්‍රියාධාරොති කප්‌පිතා.
තථා භාවපදං ධීරා, කත්‌තාරං භාවනිස්‌සයං;
දීපයන්‌තම්‌පි කප්‌පෙන්‌ති, භාවස්‌ස වාචකං ඉති.
භාවෙදෙකවචොවාදි-පුරිසස්‌සෙව හොතිති.
පාළිං පත්‌වාන තෙසං තු, වචනං අප්‌පමාණකං;
‘‘තෙ සංකිලෙසිකා ධම්‌මා, පහීයිස්‌සන්‌ති’’ ඉති හි.
පාඨො පාවචනෙ දිට්‌ඨො, තස්‌මා එවං වදෙමසෙ;
පච්‌චත්‌තදස්‌සනෙනෙව, පුරිසත්‌තයයොජනං.
වචනෙහි යුතං ද්‌වීහි, ඉච්‌ඡිතබ්‌බන්‌ති නො රුචි;
භාවෙ ක්‍රියාපදං නාම, පාළියං අතිදුද්‌දසං;
තස්‌මා තග්‌ගහණූපායො, වුත්‌තො එත්‌තාවතා මයාති.
අයං භාවස්‌ස ක්‍රියාපදානං නිද්‌දෙසො.
එවං සුද්‌ධකත්‌තුක්‍රියාපදානි හෙතුකත්‌තුක්‍රියාපදානි කම්‌මුනො ක්‍රියාපදානි, භාවස්‌ස ක්‍රියාපදානි චාති චතුධා, කම්‌මකත්‌තුක්‍රියාපදෙහි වා පඤ්‌චධා භූධාතුතො නිප්‌ඵන්‌නානි ක්‍රියාපදානි නානප්‌පකාරෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි, එතානි ලොකියානං භාවභෙදවසෙන වොහාරභෙදො හොතීති දස්‌සනත්‌ථං විසුං විසුං වුත්‌තානි. අත්‌ථතො පන කම්‌මකත්‌තුභාවකාරකත්‌තයවසෙන තිවිධානෙව. හෙතුකත්‌තා හි සුද්‌ධකත්‌තුසඞ්‌ඛාතෙ කාරකෙ තස්‌සඞ්‌ගභාවතො සඞ්‌ගහමුපගච්‌ඡති, තථා කම්‌මකත්‌තා කම්‌මකාරකෙ, භාවො පන කෙවලො. සො හි ගමනපචනලවනාදිවසෙනානෙකවිධොපි ක්‍රියාසභාවත්‌තා භෙදරහිතො කාරකන්‌තරො. එවං සන්‌තෙපි දබ්‌බසන්‌නිස්‌සිතත්‌තා දබ්‌බභෙදෙන භිජ්‌ජති. තෙන පාවචනෙ භාවවාචකං පදං බහුවචනන්‌තම්‌පි දිස්‌සති. ආඛ්‍යාතිකපදෙ භාවකාරකවොහාරො නිරුත්‌තිනයං නිස්‌සාය ගතො, අත්‌ථතො පන භාවස්‌ස කාරකතා නුපපජ්‌ජති. සො හි න කිඤ්‌චි ජනෙති, න ච ක්‍රියාය නිමිත්‌තං. ක්‍රියානිමිත්‌තභාවොයෙව හි කාරකලක්‌ඛණං. ඉති මුඛ්‍යතො වා හෙතුතො වා භාවස්‌ස කාරකතා න ලබ්‌භති. එවං සන්‌තෙපි සො කරණමත්‌තත්‌තා කාරකං. තථා හි කරණං කාරො, ක්‍රියා, තදෙව කාරකන්‌ති භාවස්‌ස කාරකතා දට්‌ඨබ්‌බා. යස්‌මා පන ක්‍රියානිමිත්‌තභාවොයෙව කාරකලක්‌ඛණං, තස්‌මා නාමිකපදෙ කාරකලක්‌ඛණෙ භාවකාරකන්‌ති වොහාරං පහාය කත්‌තුකම්‌මකරණසම්‌පදානාපාදානාධිකරණානං ඡන්‌නං වත්‌ථූනං කත්‌තුකාරකකම්‌මකාරකන්‌තිආදි වොහාරො කරියති වෙය්‍යාකරණෙහි. එවං නිරුත්‌තිනයං නිස්‌සාය වුත්‌තං භාවකාරකඤ්‌ච ද්‌වෙ ච කම්‌මකත්‌තුකාරකානීති කාරකත්‌තයං භවති. තද්‌දීපකඤ්‌චාඛ්‍යාතිකපදං තිකාරකං.
ඉමමත්‌ථඤ්‌හි සන්‌ධාය, වුත්‌තමාචරියෙහිපි;
මහාවෙය්‍යාකරණෙහි, නිරුත්‌තිනයදස්‌සිභි.
‘‘යං තිකාලං තිපුරිසං, ක්‍රියාවාචි තිකාරකං;
අතිලිඞ්‌ගං ද්‌විවචනං, තදාඛ්‍යාතන්‌ති වුච්‌චතී’’ති.
ඉධ භාවකම්‌මෙසු අත්‌තනොපදුප්‌පත්‌තිං කෙචි අක්‌ඛරචින්‌තකා අවස්‌සමිච්‌ඡන්‌තීති තෙසං මතිවිභාවනත්‌ථමම්‌හෙහි භාවකම්‌මානං ක්‍රියාපදානි අත්‌තනොපදවසෙනුද්‌දිට්‌ඨානි චෙව නිද්‌දිට්‌ඨානි ච. සබ්‌බානිපි පනෙතානි තිකාරකානි ක්‍රියාපදානි ක්‍රියාපදමාලමිච්‌ඡතා පරස්‌සපදත්‌තනොපදවසෙන යොජෙතබ්‌බානි. පාළිආදීසු හි තිකාරකානි ක්‍රියාපදානි පරස්‌සපදත්‌තනොපදවසෙන ද්‌විධා ඨිතානි. සෙය්‍යථිදං? භගවා සාවත්‌ථියං විහරති. සමාධිජ්‌ඣානකුසලා, වන්‌දන්‌ති ලොකනායකං. මොනං වුච්‌චති ඤාණං. අත්‌ථාභිසමයා ධීරො, පණ්‌ඩිතොති පවුච්‌චති. කථං පටිපන්‌නස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස රූපං විභොති විභවිය්‍යති. සො පහීයිස්‌සති. පණ්‌ඩුකම්‌බලෙ නික්‌ඛිත්‌තං භාසතෙ තපතෙ. පූජකො ලභතෙ පූජං. පුත්‌තකාමා ථියො යාචං, ලභන්‌තෙ තාදිසං සුතං. අසිතො තාදි වුච්‌චතෙ සබ්‍රහ්‌මා. අග්‌ගිජාදි පුබ්‌බෙව භූයතෙ. සො පහීයෙථාපි නො පහීයෙථාති එවං ද්‌විධා ඨිතානි. අත්‍රිදං පාළිවවත්‌ථානං –
තිකාරකානි සබ්‌බානි, ක්‍රියාපදානි පායතො;
පරස්‌සපදයොගෙන, දිස්‌සන්‌ති පිටකත්‌තයෙ.
අත්‌තනොපදයුත්‌තානි, චුණ්‌ණියෙසු පදෙසු හි;
අතීවප්‌පානි ගාථාසු, පදානීති බහූනි තු.
ගාථාසු චෙවිතරානි, චුණ්‌ණියෙසු පදෙසු ච;
සුබහූනෙව හුත්‌වාන, දිස්‌සන්‌තීති පකාසයෙ.
පදානං නිද්‌දෙසො පනති අන්‌තිආදීනං තෙසං තෙසං වචනානමනුරූපෙන යොජෙතබ්‌බො. එවං තිකාරකක්‍රියාපදානි සරූපතො වවත්‌ථානතො නිද්‌දෙසතො ච වෙදිතබ්‌බානි.
ඉදානි නොපසග්‌ගාකම්‌මිකාදිවසෙන භවතිස්‌ස ධාතුස්‌ස විනිච්‌ඡයං වදාම –
නොපසග්‌ගා අකම්‌මා ච, සොපසග්‌ගා අකම්‌මිකා;
සොපසග්‌ගා සකම්‌මා ච, ඉති භූති විභාවිතා.
ඉදං තු වචනං ‘‘ධම්‌ම-භූතො භුත්‌වා’’තිආදිසු;
පත්‌තානුභවනත්‌ථං මෙ, විවජ්‌ජෙත්‌වා උදීරිතං.
එතෙන පන අත්‌ථෙන, නොපසග්‌ගසකම්‌මිකං;
ගහෙත්‌වා චතුධා හොති, ඉති ඤෙය්‍යං විසෙසතො.
නොපසග්‌ගා අකම්‌මා ච, සොපසග්‌ගා අකම්‌මිකා;
භූධාතු කාරිතෙ සන්‌තෙ, එකකම්‌මා භවන්‌ති හි.
දස්‌සෙතබ්‌බානි විඤ්‌ඤූහි, සාසනඤ්‌ඤූහි සාසනෙ.
සොපසග්‌ගා සකම්‌මා තු, කාරිතප්‌පච්‌චයෙ සති;
ද්‌විකම්‌මායෙව හොතීති, ඤාතබ්‌බං විඤ්‌ඤුනා කථං.
අභිභාවෙන්‌ති පුරිසා, පුරිසෙ පාණජාතිකං;
අනුභාවෙති පුරිසො, සම්‌පත්‌තිං පුරිසං ඉති.
ඉදං සකම්‌මකං නාම, අකම්‌මකමිදං ඉති;
කථමම්‌හෙහි ඤාතබ්‌බං, විත්‌ථාරෙන වදෙථ නො.
විත්‌ථාරෙනෙව කිං වත්‌තුං, සක්‌කොමි එකදෙසතො;
කථයිස්‌සාමි සක්‌කච්‌චං, වදතො මෙ නිබොධථ.
ආඛ්‍යාතිකපදං නාම, දුවිධං සමුදීරිතං;
සකම්‌මකමකම්‌මඤ්‌ච, ඉති විඤ්‌ඤූ විභාවයෙ.
තත්‍ර යස්‌ස පයොගම්‌හි, පදස්‌ස කත්‌තුනා ක්‍රියා;
නිප්‌ඵාදිතා විනා කම්‌මං, න හොති තං සකම්‌මකං.
‘‘පචතී’’ති හි වුත්‌තෙ තු, යෙන කෙනචි ජන්‌තුනා;
ඔදනං වා පනඤ්‌ඤං වා, කිඤ්‌චි වත්‌ථුන්‌ති ඤායති.
යස්‌ස පන පයොගම්‌හි, කම්‌මෙන රහිතා ක්‍රියා;
පදස්‌ස ඤායතෙ එතං, අකම්‌මකන්‌ති තීරයෙ.
‘‘තිට්‌ඨති දෙවදත්‌තො’’ති, වුත්‌තෙ කෙනචි ජන්‌තුනා;
ඨානංව බුද්‌ධිවිසයො, කම්‌මභූතං න කිඤ්‌චිපි.
සකම්‌මකපදං තත්‌ථ, කත්‌තාරං කම්‌මමෙව ච;
පකාසෙති යථායොග-මිති විඤ්‌ඤූ විභාවයෙ.
‘‘ඔදනං පචති පොසො, ඔදනො පච්‌චතෙ සයං’’;
ඉච්‌චුදාහරණා ඤෙය්‍යා, අවුත්‌තෙපි අයං නයො.
යථාරහං පකාසෙති, ඉති ධීරොපලක්‌ඛයෙ.
කත්‌තාරං ‘‘තිට්‌ඨති’’ච්‌චත්‍ර, සූචෙති භාවනාමකං;
‘‘උපට්‌ඨීයති’’ ඉච්‌චත්‍ර, අවුත්‌තෙපි අයං නයො.
එවං සකම්‌මකාකම්‌මං, ඤත්‌වා යොජෙය්‍ය බුද්‌ධිමා;
තිකම්‌මකඤ්‌ච ජානෙය්‍ය, කරාදො කාරිතෙ සති.
‘‘සුවණ්‌ණං කටකං පොසො, කාරෙති පුරිස’’න්‌ති ච;
‘‘පුරිසො පුරිසෙ ගාමං, රථං වාහෙති’’ඉච්‌චපි.
එත්‌ථ භවතිධාතුම්‌හි, නයො එසො න ලබ්‌භති;
තස්‌මා ද්‌විකම්‌මකඤ්‌ඤෙව, පදමෙත්‌ථ විභාවිතං.
එදිසො ච නයො නාම, පාළියං තු න දිස්‌සති;
එකච්‌චානං මතෙනෙව, මයා එවං පකාසිතො.
එත්‌ථ ච ‘‘තමෙනං රාජා, විවිධා කම්‌මකාරණා;
කාරාපෙතී’’ති යො පාඨො, නිද්‌දෙසෙ තං සුනිද්‌දිසෙ.
‘‘මනුස්‌සෙහී’’ති ආහරිත්‌වා, පාඨසෙසං සුමෙධසො;
‘‘සුනඛෙහිපි ඛාදාපෙන්‌ති’’, ඉති පාඨස්‌ස දස්‌සනා.
එතං නයං විදූ ඤත්‌වා, යොජෙ පාඨානුරූපතො;
‘‘සුවණ්‌ණං කටකං පොසො, කාරෙති පුරිසෙනි’’ති.
විකරණප්‌පච්‌චයාව, වුත්‌තා එත්‌ථ සරූපතො;
සගණෙ සගණෙ තෙසං, වුත්‌තිං දීපෙතුමෙව ච.
‘‘අස්‌මිං ගණෙ අයං ධාතු, හොතී’’ති තෙහි විඤ්‌ඤුනො;
විඤ්‌ඤාපෙතුඤ්‌ච අඤ්‌ඤෙහි, ඤාපනා පච්‌චයෙහි න.
තථා හි භාවකම්‌මෙසු, විහිතො පච්‌චයො තු යො;
අට්‌ඨවිධෙපි ධාතූනං, ගණස්‌මිං සම්‌පවත්‌තති.
නානාවිධො නයො එවං, මයා එත්‌ථ පකාසිතො.
යෙ ලොකෙ අප්‌පයුත්‌තා විවිධවිකරණාඛ්‍යාතසද්‌දෙස්‌වඡෙකා,
තෙ පත්‌වාඛ්‍යාතසද්‌දෙ අවිගතවිමතී හොන්‌ති ඤාණීපි තස්‌මා;
අච්‌චන්‌තඤ්‌ඤෙව ධීරො සපරහිතරතො සාසනෙ දළ්‌හපෙමො,
යොගං තෙසං පයොගෙ පටුතරමතිතං පත්‌ථයානො කරෙය්‍ය.
ඉති නවඞ්‌ගෙ සාට්‌ඨකථෙ පිටකත්‌තයෙ බ්‍යප්‌පථගතීසු
විඤ්‌ඤූනං කොසල්‌ලත්‌ථාය කතෙ සද්‌දනීතිප්‌පකරණෙ
සවිකරණාඛ්‍යාතවිභාගො නාම
පඨමො පරිච්‌ඡෙදො.
2. භවතික්‍රියාපදමාලාවිභාග
ඉතො පරං පවක්‌ඛාමි, සොතූනං මතිවඩ්‌ඪනං;
ක්‍රියාපදක්‌කමං නාම, විභත්‌තාදීනි දීපයං.
තත්‍ර ආඛ්‍යාතිකස්‌ස ක්‍රියාලක්‌ඛණත්‌තසූචිකා ත්‍යාදයො විභත්‌තියො, තා අට්‌ඨවිධා වත්‌තමානාපඤ්‌චමීසත්‌තමීපරොක්‌ඛාහිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීභවිස්‌සන්‌තී කාලාතිපත්‌තිවසෙන.
තත්‌ථති අන්‌ති, සි ථ, මි ම, තෙ අන්‌තෙ, සෙ ව්‌හෙ, එ ම්‌හෙ ඉච්‌චෙතා වත්‌තමානාවිභත්‌තියො නාම.
තු අන්‌තු, හි ථ, මි ම, තං අන්‌තං, සු ව්‌හො, එ ආමසෙ ඉච්‌චෙතා පඤ්‌චමීවිභත්‌තියො නාම.
එය්‍ය එය්‍යුං, එය්‍යාසි එය්‍යාථ, එය්‍යාමි එය්‍යාම, එථ එරං, එථො එය්‍යාව්‌හො, එය්‍යං එය්‍යාම්‌හෙ ඉච්‌චෙතා සත්‌තමීවිභත්‌තියො නාම.
අ උ, එ ත්‌ථ, අං ම්‌හ, ත්‌ථ රෙ, ත්‌ථො ව්‌හො, ඉං ම්‌හෙ ඉච්‌චෙතා පරොක්‌ඛාවිභත්‌තියො නාම.
ආ ඌ, ඔ ත්‌ථ, අං ම්‌හා, ත්‌ථ ත්‌ථුං, සෙ ව්‌හං, ඉං ම්‌හසෙ ඉච්‌චෙතා හිය්‍යත්‌තනීවිභත්‌තියො නාම.
ඊ උං, ඔ ත්‌ථ, ඉං ම්‌හා, ආ ඌ, සෙ ව්‌හං, අං ම්‌හෙ ඉච්‌චෙතා අජ්‌ජතනීවිභත්‌තියො නාම.
ස්‌සති ස්‌සන්‌ති, ස්‌සසි ස්‌සථ, ස්‌සාමි ස්‌සාම, ස්‌සතෙ ස්‌සන්‌තෙ, ස්‌සසෙ ස්‌සව්‌හෙ, ස්‌සං ස්‌සාම්‌හෙ ඉච්‌චෙතා භවිස්‌සන්‌තීවිභත්‌තියො නාම.
ස්‌සා ස්‌සංසු, ස්‌සෙ ස්‌සථ, ස්‌සං ස්‌සාම්‌හා, ස්‌සථ ස්‌සිසු, ස්‌සසෙ ස්‌සව්‌හෙ, ස්‌සිං ස්‌සාම්‌හසෙ ඉච්‌චෙතා කාලාතිපත්‌තිවිභත්‌තියො නාම.
සබ්‌බාසමෙතාසං විභත්‌තීනං යානි යානි පුබ්‌බකානි ඡ පදානි, තානි තානි පරස්‌සපදානි නාම. යානි යානි පන පරානි ඡ පදානි, තානි තානි අත්‌තනොපදානි නාම. තත්‌ථ පරස්‌සපදානි වත්‌තමානා ඡ, පඤ්‌චමියො ඡ, සත්‌තමියො ඡ, පරොක්‌ඛා ඡ, හිය්‍යත්‌තනියො ඡ, අජ්‌ජතනියො ඡ, භවිස්‌සන්‌තියො ඡ, කාලාතිපත්‌තියො ඡාති අට්‌ඨචත්‌තාලීසවිධානි හොන්‌ති, තථා ඉතරානි, සබ්‌බානි තානි පිණ්‌ඩිතානි ඡන්‌නවුතිවිධානි.
පරස්‌සපදානමත්‌තනොපදානඤ්‌ච ද්‌වෙ ද්‌වෙ පදානි පඨමමජ්‌ඣිමුත්‌තමපුරිසා නාම. තෙ වත්‌තමානාදීසු චත්‌තාරො චත්‌තාරො, අට්‌ඨන්‌නං විභත්‌තීනං වසෙන ද්‌වත්‌තිංස, පිණ්‌ඩිතානි පරිමාණානෙව.
තත්‍ර වත්‌තමානවිභත්‌තීනන්‌ති අන්‌ති, සි ථ, මි ම ඉච්‌චෙතානි පරස්‌සපදානි. තෙ අන්‌තෙ, සෙ ව්‌හෙ, එ ම්‌හෙ ඉච්‌චෙතානි අත්‌තනොපදානි. පරස්‌සපදත්‌තනොපදෙසුපිති අන්‌ති ඉති පඨමපුරිසා, සිථ ඉති මජ්‌ඣිමපුරිසා, මි ම ඉති උත්‌තමපුරිසා, තෙ අන්‌තෙ ඉති පඨමපුරිසා, සෙ ව්‌හෙ ඉති මජ්‌ඣිමපුරිසා, එ ම්‌හෙ ඉති උත්‌තමපුරිසා.
පඨමමජ්‌ඣිමුත්‌තමපුරිසෙසුපි ති-ඉති එකවචනං, අන්‌ති-ඉති බහුවචනන්‌ති එවං එකවචනබහුවචනානි කමතො ඤෙය්‍යානි. එවං සෙසාසු විභත්‌තීසු පරස්‌සපදත්‌තනොපදපඨමමජ්‌ඣිමුත්‌තමපුරිසෙකවචනබහුවචනානි ඤෙය්‍යානි.
තත්‌ථ විභත්‌තීති කෙනට්‌ඨෙන විභත්‌ති? කාලාදිවසෙන ධාත්‌වත්‌ථං විභජතීති විභත්‌ති, ස්‍යාදීහි නාමිකවිභත්‌තීහි සහ සබ්‌බසඞ්‌ගාහකවසෙන පන සකත්‌ථපරත්‌ථාදිභෙදෙ අත්‌ථෙ විභජතීති විභත්‌ති, කම්‌මාදයො වා කාරකෙ එකවචනබහුවචනවසෙන විභජතීති විභත්‌ති, විභජිතබ්‌බා ඤාණෙනාතිපි විභත්‌ති, විභජන්‌ති අත්‌ථෙ එතායාතිපි විභත්‌ති, අථ වා සතිපි ජිනසාසනෙ අවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසෙ සබ්‌බෙන සබ්‌බං විභත්‌තීහි විනා අත්‌ථස්‌සා’නිද්‌දිසිතබ්‌බතො විසෙසෙන විවිධෙන වා ආකාරෙන භජන්‌ති සෙවන්‌ති නං පණ්‌ඩිතාතිපි විභත්‌ති. තත්‌ථ අවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසලක්‌ඛණං වදාම සහ පයොගනිදස්‌සනාදීහි.
අවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසො, නාමිකෙසුපලබ්‌භති;
නාඛ්‍යාතෙසූති විඤ්‌ඤෙය්‍ය-මිදමෙත්‌ථ නිදස්‌සනං.
නිග්‍රොධොව මහාරුක්‌ඛො, ථෙර වාදානමුත්‌තමො;
අනූනං අනධිකඤ්‌ච, කෙවලං ජිනසාසනං.
තත්‍ර ථෙර-ඉති අවිභත්‌තිකො නිද්‌දෙසො, ථෙරානං අයන්‌ති ථෙරො. කො සො? වාදො. ථෙරවාදො අඤ්‌ඤෙසං වාදානං උත්‌තමොති අයමත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.
‘‘කායො තෙ සබ්‌බ සොවණ්‌ණො’’, ඉච්‌චාදිම්‌හිපි නාමිකෙ;
අවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසො, ගහෙතබ්‌බො නයඤ්‌ඤුනා.
අවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසො, නන්‌වාඛ්‍යාතෙපි දිස්‌සති;
‘‘භො ඛාද පිව’’ඉච්‌චත්‍ර, වදෙ යො කොචි චොදකො.
යදි එවං මතෙනස්‌ස, භවෙය්‍ය අවිභත්‌තිකං;
‘‘භික්‌ඛු, භො පුරිසි’’ච්‌චාදි, පදම්‌පි, න හිදං තථා.
‘‘භික්‌ඛු, භො පුරිසි’’ච්‌චාදි, සි ග ලොපෙන වුච්‌චති;
තථා ‘‘ඛාදා’’තිආදීනි, හි ලොපෙන පවුච්‌චරෙ.
එවං අවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසො ආඛ්‍යාතෙසු න ලබ්‌භති, නාමෙසුයෙව ලබ්‌භති. තත්‍රාපි ‘‘අට්‌ඨ ච පුග්‌ගල ධම්‌මදසා තෙ’’ති එත්‌ථ ඡන්‌දවසෙන පුග්‌ගල ඉති රස්‌සකරණං දට්‌ඨබ්‌බං, න ‘‘කකුසන්‌ධ කොණාගමනො ච කස්‌සපො’’ති එත්‌ථ කකුසන්‌ධ ඉති අවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසො විය අවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසො දට්‌ඨබ්‌බො. ‘‘භික්‌ඛු නිසින්‌නෙ මාතුගාමො උපනිසින්‌නො වා හොති උපනිපන්‌නො වා’’ති එත්‌ථ පන භික්‌ඛූති ඉදං භික්‌ඛුම්‌හීති වත්‌තබ්‌බත්‌ථත්‌තා භුම්‌මෙ පච්‌චත්‌තන්‌තිපි අදිට්‌ඨවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසොතිපි වත්‌තුං යුජ්‌ජති. තත්‌ථ පන ඡන්‌දවසෙන කතරස්‌සත්‌තා තානි පදානි අවිභත්‌තිකනිද්‌දෙසපක්‌ඛම්‌පි භජන්‌තීති වත්‌තුං න යුජ්‌ජති.
තත්‌ථ පරස්‌සපදානීති පරස්‌ස අත්‌ථභූතානි පදානි පරස්‌සපදානි. එත්‌ථුත්‌තමපුරිසෙසු අත්‌තනො අත්‌ථෙසුපි අත්‌තනොපදවොහාරො න කරියති.
තථාපි ඉතරෙසාන-මුස්‌සන්‌නත්‌තාව තබ්‌බසා;
තබ්‌බොහාරො ඉමෙසානං, පොරාණෙහි නිරොපිතො.
අත්‌තනොපදානීති අත්‌තනො අත්‌ථභූතානි පදානි අත්‌තනොපදානි. එත්‌ථ පන පඨමමජ්‌ඣිමපුරිසෙසු පරස්‌සත්‌ථෙසුපි පරස්‌සපදවොහාරො න කරියති.
පඨමමජ්‌ඣිමා චෙතෙ, පරස්‌සත්‌ථා තථාපි ච;
ඉතරෙසං නිරූළ්‌හත්‌තා, තබ්‌බොහාරස්‌ස සච්‌චතො.
ඉමස්‌ස පනිමෙසානං, පුබ්‌බවොහාරතාය ච;
තථා සඞ්‌කරදොසස්‌ස, හරණත්‌ථාය සො අයං;
අත්‌තනොපදවොහාරො, එසමාරොපිතො ධුවං.
පරස්‌සපදසඤ්‌ඤාදි-සඤ්‌ඤායො බහුකා ඉධ;
පොරාණෙහි කතත්‌තාතා, සඤ්‌ඤා පොරාණිකා මතා.
තස්‌මා ඉධ පඨමපුරිසාදීනං තිණ්‌ණං පුරිසානං වචනත්‌ථං න පරියෙසාම. රූළ්‌හියා හි පොරාණෙහි ත්‍යාදීනං පුරිසසඤ්‌ඤා විහිතා.
එකවචනබහුවචනෙසු පන එකස්‌සත්‌ථස්‌ස වචනං එකවචනං. බහූනමත්‌ථානං වචනං බහුවචනං. අථ වා බහුත්‌තෙපි සති සමුදායවසෙන ජාතිවසෙන වා චිත්‌තෙන සම්‌පිණ්‌ඩෙත්‌වා එකීකතස්‌සත්‌ථස්‌ස එකස්‌ස විය වචනම්‌පි එකවචනං, බහුත්‌තෙ නිස්‌සිතස්‌ස නිස්‌සයවොහාරෙන වුත්‌තස්‌ස නිස්‌සයවසෙන එකස්‌ස විය වචනම්‌පි එකවචනං, එකත්‌තලක්‌ඛණෙන බව්‌හත්‌ථානං එකවචනං විය වචනම්‌පි එකවචනං. අබහුත්‌තෙපි සති අත්‌තගරුකාරාපරිච්‌ඡෙදමාතිකානුසන්‌ධිනයපුච්‌ඡාසභාගපුථුචිත්‌ත- සමායොගපුථුආරම්‌මණවසෙන එකත්‌ථස්‌ස බහූනං විය වචනං බහුවචනං, තථා යෙ යෙ බහවො තන්‌නිවාසතංපුත්‌තසඞ්‌ඛාතස්‌සෙකස්‌සත්‌ථස්‌ස රූළ්‌හීවසෙන බහූනං විය වචනම්‌පි බහුවචනං, එකස්‌සත්‌ථස්‌ස අඤ්‌ඤෙනත්‌ථෙන එකාභිධානවසෙන බහූනං විය වචනම්‌පි බහුවචනං, එකස්‌සත්‌ථස්‌ස නිස්‌සිතවසෙන බහූනං විය වචනම්‌පි බහුවචනං, එකස්‌සත්‌ථස්‌ස ආරම්‌මණභෙදකිච්‌චභෙදවසෙන බහූනං විය වචනම්‌පි බහුවචනං. එවමිමෙහි ආකාරෙහි එකම්‌හි වත්‌තබ්‌බෙ, එකම්‌හි විය ච වත්‌තබ්‌බෙ එකවචනං, බහුම්‌හි වත්‌තබ්‌බෙ, බහුම්‌හි විය ච වත්‌තබ්‌බෙ බහුවචනං හොතීති දට්‌ඨබ්‌බං. පුථුවචනං, අනෙකවචනන්‌ති ච ඉමස්‌සෙව නාමං.
වචනෙසු අයං අත්‌ථො, නාමාඛ්‍යාතවිභත්‌තිනං;
වසෙන අධිගන්‌තබ්‌බො, සාසනත්‌ථගවෙසිනා.
තස්‌මා තදත්‌ථවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථං ඉධ නාමිකපයොගෙහි සහෙවාඛ්‍යාතපයොගෙ පවක්‌ඛාම – ‘‘රාජා ආගච්‌ඡති, සහායො මෙ ආගච්‌ඡති, එකං චිත්‌ත’’ මිච්‌චෙවමාදයො එකස්‌සත්‌ථස්‌ස එකවචනපයොගා. ‘‘රාජානො ආගච්‌ඡන්‌ති, සහායා මෙ ආගච්‌ඡන්‌ති, න මෙ දෙස්‌සා උභො පුත්‌තා, ද්‌වෙ තීණි’’ ඉච්‌චෙවමාදයො බව්‌හත්‌ථානං බහුවචනපයොගා.
‘‘සා සෙනා මහතී ආසි, බහුජ්‌ජනො පසන්‌නොසි, සබ්‌බො තං ජනො ඔජිනායතු, ඉත්‌ථිගුම්‌බස්‌ස පවරා, බුද්‌ධස්‌සාහං වත්‌ථයුගං අදාසිං, ද්‌වයං වො භික්‌ඛවෙ දෙසෙස්‌සාමි, පෙමං මහන්‌තං රතනත්‌තයස්‌ස, කරෙ පසාදඤ්‌ච නරො අවස්‌සං, භික්‌ඛුසඞ්‌ඝො, බලකායො, දෙවනිකායො, අරියගණො’’- ඉච්‌චෙවමාදයො, ‘‘ද්‌විකං තික’’මිච්‌චාදයො ච සමුදායවසෙන බව්‌හත්‌ථානං එකවචනපයොගා.
කත්‌ථචි පන ඊදිසෙසු ඨානෙසු බහුවචනපයොගාපි දිස්‌සන්‌ති. තථා හි ‘‘පූජිතා ඤාතිසඞ්‌ඝෙහි, දෙවකායා සමාගතා, සබ්‌බෙතෙ දෙවනිකායා, ද්‌වෙ දෙවසඞ්‌ඝා, තීණි දුකානි, චත්‌තාරි නවකානි’’ ඉච්‌චෙවමාදයො පයොගාපි දිස්‌සන්‌ති. ඉමෙ එකවචනවසෙන වත්‌තබ්‌බස්‌ස සමුදායස්‌ස බහුසමුදායවසෙන බහුවචනපයොගාති ගහෙතබ්‌බා, සඞ්‌ගය්‌හමානා ච බව්‌හත්‌ථබහුවචනෙ සඞ්‌ගහං ගච්‌ඡන්‌ති විසුංයෙව වා, තස්‌මා බහුසමුදායාපෙක්‌ඛබහුවචනන්‌ති එතෙසං නාමං වෙදිතබ්‌බං.
‘‘පාණං න හනෙ, සස්‌සො සම්‌පජ්‌ජති’’ ඉච්‌චෙවමාදයො ජාතිවසෙන බව්‌හත්‌ථානං එකවචනපයොගා, තබ්‌භාවසාමඤ්‌ඤෙන බව්‌හත්‌ථානං එකවචනපයොගාතිපි වත්‌තුං වට්‌ටති.
‘‘නාගං රට්‌ඨස්‌ස පූජිතං, සාවත්‌ථී සද්‌ධා අහොසි පසන්‌නා’’ ඉච්‌චෙවමාදයො නිස්‌සයවසෙන පවත්‌තානං නිස්‌සයවොහාරෙන වුත්‌තානමෙකවචනපයොගා.
‘‘තිලක්‌ඛණං, කුසලාකුසලං, විඤ්‌ඤාණපච්‌චයා නාමරූපං, නාමරූපපච්‌චයා සළායතනං, ධම්‌මවිනයො, චිත්‌තසෙනො ච ගන්‌ධබ්‌බො, නතියා අසති ආගතිගති න හොති, ආගතිගතියා අසති චුතූපපාතො න හොති’’ ඉච්‌චෙවමාදයො එකත්‌තලක්‌ඛණෙ බව්‌හත්‌ථානං එකවචනපයොගා.
‘‘එවං මයං ගණ්‌හාම, අම්‌හාකං පකති, පධානන්‌ති ඛො මෙඝිය වදමානං කින්‌ති වදෙය්‍යාම’’ ඉච්‌චෙවමාදයො එකස්‌සත්‌ථස්‌ස අත්‌තවසෙන බහුවචනපයොගා.
‘‘තෙ මනුස්‌සා තං භික්‌ඛුං එතදවොචුං ‘භුඤ්‌ජථ භන්‌තෙ’ති, අහං මනුස්‌සෙසු මනුස්‌සභූතා, අබ්‌භාගතානා’සනකං අදාසිං’’ ඉච්‌චෙවමාදයො එකස්‌සත්‌ථස්‌ස ගරුකාරවසෙන බහුවචනපයොගා.
‘‘අප්‌පච්‌චයා ධම්‌මා, අසඞ්‌ඛතා ධම්‌මා’’ ඉච්‌චෙවමාදයො එකස්‌සත්‌ථස්‌ස අපරිච්‌ඡෙදවසෙන බහුවචනපයොගා, අනියමිතසඞ්‌ඛාවසෙන බහුවචනපයොගා වා.
කෙචි පන ‘‘දෙසනාසොතපාතවසෙන බහුවචනපයොගා’’තිපි වදන්‌ති, තං න ගහෙතබ්‌බං. න හි තථාගතො සතිසම්‌පජඤ්‌ඤරහිතො ධම්‌මං දෙසෙති, යුත්‌ති ච න දිස්‌සති ‘‘මාතිකායං පුච්‌ඡායං විස්‌සජ්‌ජනෙ චාති තීසුපි ඨානෙසු අප්‌පච්‌චයාදිධම්‌මෙ දෙසෙන්‌තො සත්‌ථා පුනප්‌පුනං බහුවචනවසෙන දෙසනාසොතෙ පතිත්‌වා ධම්‌මං දෙසෙතී’’ති.
‘‘කතමෙ ධම්‌මා අප්‌පච්‌චයා’’ ඉච්‌චෙවමාදයො එකස්‌සත්‌ථස්‌ස මාතිකානුසන්‌ධිනයෙන බහුවචනපයොගා.
‘‘ඉමෙ ධම්‌මා අප්‌පච්‌චයා’’ ඉච්‌චෙවමාදයො එකස්‌සත්‌ථස්‌ස පුච්‌ඡානුසන්‌ධිනයෙන බහුවචනපයොගා.
‘‘කතමෙ ධම්‌මා නො පරාමාසා, තෙ ධම්‌මෙ ඨපෙත්‌වා අවසෙසා කුසලාකුසලාබ්‍යාකතා ධම්‌මා’’ ඉච්‌චෙවමාදයො එකස්‌සත්‌ථස්‌ස පුච්‌ඡාසභාගෙන බහුවචනපයොගා.
‘‘අත්‌ථි භික්‌ඛවෙ අඤ්‌ඤෙව ධම්‌මා ගම්‌භීරා දුද්‌දසා දුරනුබොධා සන්‌තා පණීතා අතක්‌කාවචරා නිපුණා පණ්‌ඩිතවෙදනීයා, යෙ තථාගතො සයං අභිඤ්‌ඤා සච්‌ඡිකත්‌වා පවෙදෙතී’’ති අයමෙකස්‌සත්‌ථස්‌ස පුථුචිත්‌තසමායොගපුථුආරම්‌මණවසෙන බහුවචනපයොගො.
‘‘එකං සමයං භගවා සක්‌කෙසු විහරති කපිලවත්‌ථුස්‌මිං මහාවනෙ,
තෙ රජ්‌ජං කාරයිස්‌සන්‌ති, මිථිලායං පජාපති’’ –
ඉච්‌චෙවමාදයො සද්‌දා යෙ යෙ බහවො, තන්‌නිවාසතංපුත්‌තසඞ්‌ඛාතස්‌සෙකත්‌ථස්‌ස රූළ්‌හීවසෙන බහුවචනපයොගා.
‘‘සාරිපුත්‌තමොග්‌ගල්‌ලානෙ ආමන්‌තෙසි ‘ගච්‌ඡථ තුම්‌හෙ සාරිපුත්‌තා කීටාගිරිං ගන්‌ත්‌වා අස්‌සජිපුනබ්‌බසුකානං භික්‌ඛූනං කීටාගිරිස්‌මා පබ්‌බාජනීයකම්‌මං කරොථ, තුම්‌හාකං එතෙ සද්‌ධිවිහාරිනො’ති’’, ‘‘කච්‌චි වො කුලපුත්‌තා, එථ බ්‍යග්‌ඝා නිවත්‌තව්‌හො’’ ඉච්‌චෙවමාදයො එකස්‌සත්‌ථස්‌ස අඤ්‌ඤෙනත්‌ථෙන එකාභිධානවසෙන බහුවචනපයොගා.
‘‘මඤ්‌චා උක්‌කුට්‌ඨිං කරොන්‌ති’’ ඉච්‌චෙවමාදයො එකස්‌සත්‌ථස්‌ස නිස්‌සිතවසෙන බහුවචනපයොගා.
‘‘චත්‌තාරො සතිපට්‌ඨානා’’ති අයමාරම්‌මණභෙදෙන එකස්‌සත්‌ථස්‌ස බහුවචනපයොගො.
‘‘චත්‌තාරො සම්‌මප්‌පධානා’’ති අයං පන කිච්‌චභෙදෙන එකස්‌සත්‌ථස්‌ස බහුවචනපයොගො.
තත්‌ථ එකත්‌ථෙකවචනං, සමුදායාපෙක්‌ඛෙකවචනං, ජාත්‍යාපෙක්‌ඛෙකවචනං, තන්‌නිස්‌සයාපෙක්‌ඛෙකවචනං, එකත්‌තලක්‌ඛණෙකවචනන්‌ති පඤ්‌චවිධං එකවචනං භවති. එත්‌ථ පන ජාත්‍යාපෙක්‌ඛෙකවචනං අත්‌ථතො සාමඤ්‌ඤාපෙක්‌ඛෙකවචනමෙවාති දට්‌ඨබ්‌බං.
බව්‌හත්‌ථබහුවචනං, බහුසමුදායාපෙක්‌ඛබහුවචනං, අත්‌තබහුවචනං, ගරුකාරබහුවචනං, අපරිච්‌ඡෙදබහුවචනං, මාතිකානුසන්‌ධිනයබහුවචනං, පුච්‌ඡානුසන්‌ධිනයබහුවචනං, පුච්‌ඡාසභාගබහුවචනං, පුථුචිත්‌තසමායොගපුථුආරම්‌මණබහුවචනං, තන්‌නිවාසබහුවචනං, තංපුත්‌තබහුවචනං, එකාභිධානබහුවචනං, තන්‌නිස්‌සිතාපෙක්‌ඛබහුවචනං , ආරම්‌මණභෙදබහුවචනං, කිච්‌චභෙදබහුවචනන්‌ති පන්‌නරසවිධං බහුවචනං භවති. ඉච්‌චෙවං වීසධා සබ්‌බානි එකවචනබහුවචනානි සඞ්‌ගහිතානි. අත්‍රිදං පාළිවවත්‌ථානං –
එකත්‌ථෙ දෙකවචන-ඤ්‌චිතරස්‌මිතරම්‌පි ච;
සමුදායජාතිඑකත්‌ත-ලක්‌ඛණෙකවචොපි ච;
සාට්‌ඨකථෙ පිටකම්‌හි, පාඨෙ පායෙන දිස්‌සරෙ.
ගරුම්‌හි චත්‌තනෙකස්‌මිං, බහුවචනකං පන;
පාළියං අප්‌පකං අට්‌ඨ-කථාටීකාසු තං බහුං.
තථා හි බහුකං දෙක-වචනංයෙව පාළියං;
ගරුම්‌හි චත්‌තනෙකස්‌මිං, ඉදමෙත්‌ථ නිදස්‌සනං.
‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්‌ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්‌තම;
තව සාසනමාගම්‌ම, පත්‌තොම්‌හි අමතං පදං’’.
ඉච්‌චෙවමාදයො පාඨා, බහුධා ජිනසාසනෙ;
දිස්‌සන්‌තීති විජානෙය්‍ය, විද්‌වා අක්‌ඛරචින්‌තකො.
සාතිසයං ගරුකාරා-රහස්‌සාපි මහෙසිනො;
එකවචනයොගෙන, නිද්‌දෙසො දිස්‌සතෙ යතො.
තතො වොහාරකුසලො, කරෙය්‍යත්‌ථානුරූපතො;
එකවචනයොගං වා, ඉතරං වා සුමෙධසො.
පායෙන තන්‌නිවාසම්‌හි, බහුවචනකං ඨිතං;
තංපුත්‌තෙ අප්‌පකං තන්‌නි-ස්‌සයෙකවචනම්‌පි ච.
පුථුචිත්‌තාපරිච්‌ඡෙද-මාතිකාසන්‌ධිආදිසු;
බහුවචනකඤ්‌චාපි, අප්‌පකන්‌ති පකාසයෙ.
එකාභිධානතො කිච්‌චා, තථා ගොචරතොපි ච;
බහුවචනකං තන්‌නි-ස්‌සිතාපෙක්‌ඛඤ්‌ච අප්‌පකං.
කාතබ්‌බො පන වොහාරො, යථාපාළි විභාවිනා.
ඉදානි කාලාදිවසෙන ආඛ්‍යාතප්‌පවත්‌තිං දීපයිස්‌සාම – කාලකාරකපුරිසපරිදීපකං ක්‍රියාලක්‌ඛණං ආඛ්‍යාතිකං. තත්‍ර කාලන්‌ති අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නවසෙන තයො කාලා, අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නාණත්‌තිපරිකප්‌පකාලාතිපත්‌තිවසෙන පන ඡ, තෙ එකෙකා තිපුරිසකා.
වුත්‌තප්‌පකාරකාලෙසු, යදිදං වත්‌තතෙ යතො;
ආඛ්‍යාතිකං තතො තස්‌ස, කාලදීපනතා මතා.
කාරකන්‌ති කම්‌මකත්‌තුභාවා. තෙ හි උපචාරමුඛ්‍යසභාවවසෙන කරොන්‌ති කරණන්‌ති ච ‘‘කාරකා’’ති වුච්‌චන්‌ති. තෙව යථාක්‌කමං ක්‍රියානිමිත්‌ත තංසාධක තංසභාවාති වෙදිතබ්‌බා.
කම්‌මං කත්‌තා ච භාවො ච, ඉච්‌චෙවං කාරකා තිධා;
විභත්‌තිපච්‌චයා එත්‌ථ, වුත්‌තා නාඤ්‌ඤත්‍ර සච්‌චතො.
‘‘පරිභවිය්‍යති’’ච්‌චාදී, කම්‌මෙ සිජ්‌ඣන්‌ති කාරකෙ;
‘‘සම්‌භවතී’’තිආදීනි, සිජ්‌ඣරෙ කත්‌තුකාරකෙ.
‘‘විභවිය්‍යති’’ඉච්‌චාදී, භාවෙ සිජ්‌ඣන්‌ති කාරකෙ;
තිවිධෙස්‌වෙවමෙතෙසු, විභත්‌තිපච්‌චයා මතා.
කාරකත්‌තයමුත්‌තං යං, ආඛ්‍යාතං නත්‌ථි සබ්‌බසො;
තස්‌මා තද්‌දීපනත්‌තම්‌පි, තස්‌සාඛ්‍යාතස්‌ස භාසිතං.
කාරකත්‌තං තු භාවස්‌ස, සචෙපි න සමීරිතං;
කාරකලක්‌ඛණෙ තෙන, භාවෙන ච අවත්‌ථුනා.
තථාපාඛ්‍යාතිකෙ තස්‌ස, තබ්‌බොහාරො නිරුත්‌තියං;
පතිට්‌ඨිතනයොවාති, මන්‌ත්‌වා අම්‌හෙහි භාසිතො.
පුරිසොති එකවචනබහුවචනකා පඨමමජ්‌ඣිමුත්‌තමපුරිසා. තත්‌ථ පඨමපුරිසො ආඛ්‍යාතපදෙන තුල්‍යාධිකරණෙ සාධකවාචකෙ වා කම්‌මවාචකෙ වා තුම්‌හා’ම්‌හසද්‌දවජ්‌ජිතෙ පච්‌චත්‌තවචනභූතෙ නාමම්‌හි ‘‘අභිනීහාරො සමිජ්‌ඣති, බොධි වුච්‌චති චතූසු මග්‌ගෙසුඤාණ’’න්‌තිආදීසු විය පයුජ්‌ජමානෙපි, තට්‌ඨානියත්‌තෙ සති ‘‘භාසති වා කරොති වා, පීළියක්‌ඛොති මං විදූ, වුච්‌චතීති වචන’’න්‌තිආදීසු විය අප්‌පයුජ්‌ජමානෙපි සබ්‌බධාතූහි පරො හොති. කත්‌ථචි පන පාළිප්‌පදෙසෙ නාමස්‌ස අප්‌පයුත්‌තත්‌තා පඨමපුරිසපයොගත්‌ථො දුරනුබොධො භවති, යථා ‘‘දුක්‌ඛං තෙ වෙදයිස්‌සාමි, තත්‌ථ අස්‌සාසයන්‌තු ම’’න්‌ති. තථා හි එත්‌ථ ‘‘පාදා’’ති පාඨසෙසො, තස්‌මිං දුක්‌ඛසාසනාරොචනෙ වත්‌තුං අවිසහනවසෙන කිලමන්‌තං මං දෙවස්‌ස උභො පාදා අස්‌සාසෙන්‌තු, විස්‌සට්‌ඨො කථෙහීති මං වදථාති අධිප්‌පායො ච භවති.
අධිප්‌පායො සුදුබ්‌බොධො, යස්‌මා විජ්‌ජති පාළියං;
තස්‌මා උපට්‌ඨහං ගණ්‌හෙ, ගරුං ගරුමතං විදූ.
තත්‍රිමානි භූධාතාධිකාරත්‌තා භූධාතුවසෙන නිදස්‌සනපදානි. සො පරිභවති, තෙ පරිභවන්‌ති, පරිභවති, පරිභවන්‌ති. සපත්‌තො අභිභවියතෙ, සබ්‌බා විත්‍යා’නුභූයතෙ, අභිභවියතෙ, අනුභූයතෙති. යත්‌ථ සතිපි නාමස්‌ස සාධකවාචකත්‌තෙ අපච්‌චත්‌තවචනත්‌තා ආඛ්‍යාතපදෙන තුල්‍යාධිකරණතා න ලබ්‌භති, තත්‌ථ කම්‌මවාචකං පච්‌චත්‌තවචනභූතං තුල්‍යාධිකරණපදං පටිච්‌ච පඨමපුරිසාදයො තයො ලබ්‌භන්‌ති. තං යථා? පරිභවිය්‍යතෙ පුරිසො දෙවදත්‌තෙන, පරිභවිය්‍යසෙ ත්‌වං දෙවදත්‌තෙන, පරිභවිය්‍යම්‌හෙ මයං අකුසලෙහි ධම්‌මෙහි. එත්‌ථ පනිදං වචනං න වත්‌තබ්‌බං ‘‘නින්‌දන්‌ති තුණ්‌හිමාසින’න්‌තිආදීසු සතිපි නාමස්‌ස කම්‌මවාචකත්‌තෙ අපච්‌චත්‌තවචනත්‌තා ආඛ්‍යාතපදෙන තුල්‍යාධිකරණතා න ලබ්‌භතීති පඨමපුරිසුප්‌පත්‌ති න සියා’’ති. කස්‌මාති චෙ? ‘‘නින්‌දන්‌ති තුණ්‌හිමාසින’’න්‌තිආදීසු ‘‘ජනා’’ති අජ්‌ඣාහරිතබ්‌බස්‌ස සාධකවාචකස්‌ස නාමස්‌ස සද්‌ධිමාඛ්‍යාතපදෙන තුල්‍යාධිකරණභාවස්‌ස ඉච්‌ඡිතත්‌තා. එවමුත්‌තරත්‍රාපි නයො.
මජ්‌ඣිමපුරිසො ආඛ්‍යාතපදෙන තුල්‍යාධිකරණෙ සාධකවාචකෙ වා කම්‌මවාචකෙ වා පච්‌චත්‌තවචනභූතෙ තුම්‌හසද්‌දෙ පයුජ්‌ජමානෙපි, තට්‌ඨානියත්‌තෙ සති අප්‌පයුජ්‌ජමානෙපි සබ්‌බධාතූහි පරො හොති. ත්‌වං අතිභවසි, තුම්‌හෙ අතිභවථ, අතිභවසි, අතිභවථ. ත්‌වං පරිභවියසෙ දෙවදත්‌තෙන, තුම්‌හෙ පරිභවියව්‌හෙ. යත්‌ථ සතිපි තුම්‌හසද්‌දස්‌ස සාධකවාචකත්‌තෙ අපච්‌චත්‌තවචනත්‌තා ආඛ්‍යාතපදෙන තුල්‍යාධිකරණතා න ලබ්‌භති, න තත්‌ථ මජ්‌ඣිමපුරිසො හොති. ඉතරෙ පන ද්‌වෙ හොන්‌ති කම්‌මවාචකං පච්‌චත්‌තවචනභූතං තුල්‍යාධිකරණපදං පටිච්‌ච. තං යථා? තයා අභිභවියතෙ සපත්‌තො, තයා අභිභවියෙ අහං.
උත්‌තමපුරිසො ආඛ්‍යාතපදෙන තුල්‍යාධිකරණෙ සාධකවාචකෙ වා කම්‌මවාචකෙ වා පච්‌චත්‌තවචනභූතෙ අම්‌හසද්‌දෙ පයුජ්‌ජමානෙපි, තට්‌ඨානියත්‌තෙ සති අප්‌පයුජ්‌ජමානෙපි සබ්‌බධාතූහි පරො හොති. අහං පරිභවාමි, මයං පරිභවාම, පරිභවාමි, පරිභවාම. අහං පරිභවිය්‍යාමි අකුසලෙහි ධම්‌මෙහි, මයං පරිභවිය්‍යාම, පරිභවිය්‍යාමි, පරිභවිය්‍යාම. යත්‌ථ සතිපි අම්‌හසද්‌දස්‌ස සාධකවාචකත්‌තෙ අපච්‌චත්‌තවචනත්‌තා ආඛ්‍යාතපදෙන තුල්‍යාධිකරණතා න ලබ්‌භති, න තත්‌ථ උත්‌තමපුරිසො හොති. ඉතරෙ පන ද්‌වෙ හොන්‌ති කම්‌මවාචකං පච්‌චත්‌තවචනභූතං තුල්‍යාධිකරණපදං පටිච්‌ච. තං යථා? මයා අනුභවියතෙ සම්‌පත්‌ති, මයා අභිභවියසෙ ත්‌වං. එවං යත්‌ථ යත්‌ථ සාධකවාචකානං වා කම්‌මවාචකානං වා නාමාදීනං පච්‌චත්‌තවචනභූතානං ආඛ්‍යාතපදෙහි තුල්‍යාධිකරණත්‌තෙ ලද්‌ධෙ තත්‌ථ තත්‌ථ පඨමපුරිසාදයො ලබ්‌භන්‌ති, තස්‌මා නාමාදීනං පච්‌චත්‌තවචනභූතානං තුල්‍යාධිකරණභාවොයෙව පඨමපුරිසාදීනමුප්‌පත්‌තියා කාරණං.
ද්‌වින්‌නං තිණ්‌ණං වා පුරිසානමෙකාභිධානෙ පරො පුරිසො ගහෙතබ්‌බො. එත්‌ථ එකාභිධානං නාම එකතො අභිධානං එකකාලාභිධානඤ්‌ච. තඤ්‌ච ඛො චසද්‌දපයොගෙයෙව, අචසද්‌දපයොගෙ භින්‌නකාලාභිධානෙ තග්‌ගහණාභාවතො. ‘‘තුම්‌හෙ අත්‌ථකුසලා භවථ, මයමත්‌ථකුසලා භවාම’’ ඉච්‌චෙවමාදයො තප්‌පයොගා. තත්‌ථ තුම්‌හෙ අත්‌ථකුසලා භවථ – ඉච්‌චෙතස්‌මිං වොහාරෙ ‘‘සො ච අත්‌ථකුසලො භවති, ත්‌වඤ්‌ච අත්‌ථකුසලො භවසි, තුම්‌හෙ අත්‌ථකුසලා භවථා’’ති එවං ද්‌වින්‌නමෙකාභිධානෙ පරො පුරිසො ගහෙතබ්‌බො. ‘‘මයමත්‌ථකුසලා භවාම’’ ඉච්‌චෙතස්‌මිං පන ‘‘සො ච අත්‌ථකුසලො භවති, අහඤ්‌ච අත්‌ථකුසලො භවාමි, මයමත්‌ථකුසලා භවාමා’’ති වා ‘‘ත්‌වඤ්‌ච අත්‌ථකුසලො භවසි, අහඤ්‌ච අත්‌ථකුසලො භවාමි, මයමත්‌ථකුසලා භවාමා’’ති වා එවම්‌පි ද්‌වින්‌නමෙකාභිධානෙ පරො පුරිසො ගහෙතබ්‌බො. ‘‘සො ච අත්‌ථකුසලො භවති, ත්‌වඤ්‌ච අත්‌ථකුසලො භවසි, අහඤ්‌ච අත්‌ථකුසලො භවාමි, මයමත්‌ථකුසලා භවාමා’’ති වා ‘‘සො ච අත්‌ථකුසලො භවති, තෙ ච අත්‌ථකුසලා භවන්‌ති, ත්‌වඤ්‌ච අත්‌ථකුසලො භවසි, තුම්‌හෙ ච අත්‌ථකුසලා භවථ, අහඤ්‌ච අත්‌ථකුසලො භවාමි, මයමත්‌ථකුසලා භවාමා’’ති වා එවං තිණ්‌ණමෙකාභිධානෙ පරො පුරිසො ගහෙතබ්‌බො.
අපරොපි අත්‌ථනයො වුච්‌චති – ‘‘ත්‌වඤ්‌ච අත්‌ථකුසලො භවසි, සො ච අත්‌ථකුසලො භවති, තුම්‌හෙ අත්‌ථකුසලා භවථා’’ති වා ‘‘අහඤ්‌ච අත්‌ථකුසලො භවාමි, සො ච අත්‌ථකුසලො භවති, මයමත්‌ථකුසලා භවාමා’’ති වා ඉමිනා නයෙන අනෙකප්‌පභෙදො අත්‌ථනයො. එවං සෙසාසු විභත්‌තීසු පඤ්‌චමීසත්‌තමියාදීසු පරොපුරිසො ගහෙතබ්‌බො. සබ්‌බෙසු ච ක්‍රියාපදෙසු බව්‌හත්‌ථවාචකෙසු බහුවචනන්‌තෙසු, න පන බහුවචනන්‌තෙසුපි එකස්‌සත්‌තනො වාචකෙසු ගරුකාතබ්‌බස්‌සෙකස්‌සත්‌ථස්‌ස වාචකෙසු ච ක්‍රියාපදෙසු. එත්‌ථ චොදනාසන්‌දීපනියො ඉමා ගාථා –
‘‘ත්‌වඤ්‌ච භවසි සො චාපි, භවති’’ච්‌චාදිභාසනෙ;
‘‘තුම්‌හෙ භවථ’’ ඉච්‌චාදි, පරොපොසො කථං සියා?;
‘‘අහං භවාමි සො චාපි, භවති’’ච්‌චාදිභාසනෙ;
‘‘මයං භවාම’’ඉච්‌චාදි, උත්‌තමො ච කථං සියා?;
එත්‌ථ ච වුච්‌චතෙ –
පච්‌ඡා වුත්‌තො පරො නාම, සඤ්‌ඤාය පටිපාටියා;
එවං පන ගහෙතබ්‌බො, පරොපුරිසනාමකො.
පඨමම්‌හා පරො නාම, මජ්‌ඣිමො උත්‌තමොපි ච;
මජ්‌ඣිමම්‌හා පරො නාම, උත්‌තමො පුරිසො රුතො.
එවං තු ගහණඤ්‌හෙත්‌ථ, වොහාරස්‌සානුලොමකං;
දොසො තදනුලොමම්‌හි, ගහණස්‌මිං න විජ්‌ජති.
‘‘ත්‌වඤ්‌ච භද්‌දෙ සුඛී හොහි, එසො චාපි මහාමිගො’’;
ඉති පාඨො යතො දිට්‌ඨො, තස්‌මා එවං වදෙමසෙ.
‘‘තුම්‌හෙ ද්‌වෙ සුඛිතා හොථ’’, ඉච්‌චත්‌ථො තත්‌ථ දිස්‌සති;
එවංප්‍යයං නයො වුත්‌තො, අත්‌තනොමතියා මම.
තථාපි නයමාදාය, කථිතත්‌තා අකොපියා.
‘‘ධම්‌මෙන රජ්‌ජං කාරෙන්‌තං, රට්‌ඨා පබ්‌බාජයිත්‌ථ මං;
ත්‌වඤ්‌ච ජානපදා චෙව, නෙගමා ච සමාගතා’’.
‘‘අහඤ්‌ච මද්‌දිදෙවී ච, ජාලීකණ්‌හාජිනා චුභො;
අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං සොකනුදා, වසාම අස්‌සමෙ තදා’’.
එතා ගාථාපි එතස්‌ස, අත්‌ථස්‌ස පන සාධිකා;
තාසු වුත්‌තනයෙනෙව, අත්‌ථො සුපාකටො සියා;
එවං විඤ්‌ඤූහි විඤ්‌ඤෙය්‍යං, බහුනා භාසිතෙන කිං.
ආකාරෙන මනාපෙන, කථනෙ යෙන කෙනචි;
න විරුජ්‌ඣති චෙ අත්‌ථො, තං පමාණං සුධීමතං.
පුරිසත්‌තයතො එසො, පරොපුරිසනාමකො;
නුපලබ්‌භති පච්‌චෙකං, තදන්‌තොගධතොව යං.
පාටවත්‌ථාය සොතූනං, වොහාරත්‌ථෙසු සබ්‌බසො;
විසුං අලබ්‌භමානොපි, ලබ්‌භමානොව උද්‌ධටො.
සඞ්‌ඛෙපතොපෙත්‌ථ පුරිසප්‌පවත්‌ති එවං උපලක්‌ඛිතබ්‌බා ‘‘අම්‌හවචනත්‌ථෙ උත්‌තමො, තුම්‌හවචනත්‌ථෙ මජ්‌ඣිමො, අඤ්‌ඤෙසං වචනත්‌ථෙ පඨමො’’ති.
ත්‍යාදීනං පුරිසසඤ්‌ඤා, යස්‌මා වුත්‌තා තතො ඉදං;
තබ්‌බන්‌තාඛ්‍යාතිකං ඤෙය්‍යං, පුරිසපරිදීපකං.
එවං සබ්‌බථාපි ආඛ්‍යාතිකස්‌ස කාලකාරකපුරිසපරිදීපනතා වුත්‌තා.
ක්‍රියාලක්‌ඛණන්‌ති එත්‌ථ කථං ආඛ්‍යාතිකස්‌ස ක්‍රියාලක්‌ඛණතා වෙදිතබ්‌බා?
ක්‍රියාලක්‌ඛණතා එවං, වෙදිතබ්‌බා තථා හි ච.
‘‘ගච්‌ඡති’’ච්‌චාදිකං සුත්‌වා, ක්‍රියාසන්‌දීපනං පදං;
‘‘ආඛ්‍යාතික’’න්‌ති ධීරෙහි, ආඛ්‍යාතඤ්‌ඤූහි සඤ්‌ඤිතං.
ලක්‌ඛණං හොති නාමස්‌ස, යථා සත්‌වාභිධානතා;
ක්‍රියාභිධානතා එවං, ආඛ්‍යාතස්‌සෙව ලක්‌ඛණං.
අත්‌ථතො පන එතස්‌ස, ක්‍රියාවාචකතා ඉධ;
ලක්‌ඛණං ඉති විඤ්‌ඤෙය්‍යං, ලක්‌ඛණඤ්‌ඤූහි ලක්‌ඛිතං.
‘‘කිං කරොසී’’ති පුට්‌ඨස්‌ස, ‘‘පචාමි’’ච්‌චාදිනා ‘‘අහං’’;
පටිවාචාය දානෙන, ක්‍රියාවාචකතා මතා.
එවමාඛ්‍යාතිකස්‌ස ක්‍රියාලක්‌ඛණතා වෙදිතබ්‌බා;
ඉදානි කාලෙසු විභත්‌තිප්‌පවත්‌ති එවං වෙදිතබ්‌බා –
පච්‌චුප්‌පන්‌නම්‌හි කාලස්‌මිං, වත්‌තමානා පවත්‌තති;
ආසිට්‌ඨාණාපනත්‌ථෙසු, පච්‌චුප්‌පන්‌නම්‌හි පඤ්‌චමී.
පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ පරිකප්‌පා-නුමත්‍යත්‌ථෙසු සත්‌තමී;
අප්‌පච්‌චක්‌ඛෙ අතීතම්‌හි, පරොක්‌ඛා සම්‌පවත්‌තති.
හිය්‍යො පභුති කාලස්‌මිං, අතීතම්‌හි පවත්‌තති;
පච්‌චක්‌ඛෙ වා අපච්‌චක්‌ඛෙ, හිය්‍යත්‌තනී නිරුත්‌තිතා.
අජ්‌ජප්‌පභුති කාලස්‌මිං, අතීතම්‌හි පවත්‌තති;
පච්‌චක්‌ඛෙ වා අපච්‌චක්‌ඛෙ, සමීපෙජ්‌ජතනව්‌හයා.
අනාගතෙ භවිස්‌සන්‌තී, කාලස්‌මිං සම්‌පවත්‌තති;
ක්‍රියාතිපන්‌නමත්‌තම්‌හි, තීතෙ කාලාතිපත්‌තිකා;
අනාගතෙපි හොතීති, නිරුත්‌තඤ්‌ඤූහි භාසිතා.
එවං කාලෙසු විභත්‌තිප්‌පවත්‌තිං ඤත්‌වා යෙ තෙ සුත්‌තන්‌තෙසු විචිත්‌තා සුවිසදවිපුලතිඛිණබුද්‌ධිවිසයභූතා පයොගා දිස්‌සන්‌ති, තෙසු පාටවමිච්‌ඡන්‌තෙහි ත්‍යාදික්‌කමෙන වුච්‌චමානා ක්‍රියාපදමාලා සල්‌ලක්‌ඛිතබ්‌බා – භවති, භවන්‌ති. භවසි, භවථ. භවාමි, භවාම. භවතෙ, භවන්‌තෙ. භවසෙ, භවව්‌හෙ. භවෙ, භවාම්‌හෙ. අයං අඤ්‌ඤයොගාදිරහිතා ක්‍රියාපදමාලා.
දිස්‌සන්‌ති ච සුත්‌තන්‌තෙසු අත්‌ථසම්‌භවෙපි අඤ්‌ඤයොගාදිරහිතානි ක්‍රියාපදානි. සෙය්‍යථිදං? ‘‘සබ්‌බෙ සඞ්‌ඛාරා අනිච්‌චාති, යදා පඤ්‌ඤාය පස්‌සති. යං මං භණසි සාරථි. අඤ්‌ඤං සෙපණ්‌ණි ගච්‌ඡාමි’’ ඉච්‌චෙවමාදීනි එතස්‌සත්‌ථස්‌ස පරිදීපනියා ක්‍රියාපදමාලා.
එත්‌ථ තිවිධො ක්‍රියාපදෙසු යොගො තයොගො, මයොගො, අඤ්‌ඤයොගො ච. තත්‌ථ මජ්‌ඣිමපුරිසා තයොගවසෙන ගහෙතබ්‌බා, උත්‌තමපුරිසා මයොගවසෙන. පඨමපුරිසා අඤ්‌ඤයොගවසෙන. ත්‍යාදීනමෙත්‌ථ පටිපාටියා අයං අනුගීති –
අඤ්‌ඤයොගෙන පඨමා, තයොගෙන තු මජ්‌ඣිමා;
මයොගෙනුත්‌තමා හොන්‌ති, ගහෙතබ්‌බා විභාවිනා.
සොතූනං පයොගෙසු කොසල්‌ලත්‌ථං අඤ්‌ඤයොගාදිසහිතමපරම්‌පි ක්‍රියාපදමාලං වදාම – සො භවති, තෙ භවන්‌ති. ත්‌වං භවසි, තුම්‌හෙ භවථ. අහං භවාමි, මයං භවාම. සො භවතෙ, තෙ භවන්‌තෙ. ත්‌වං භවසෙ, තුම්‌හෙ භවව්‌හෙ. අහං භවෙ, මයං භවාම්‌හෙ. අයං අඤ්‌ඤයොගාදිසහිතා ක්‍රියාපදමාලා.
දිස්‌සන්‌ති ච සුත්‌තන්‌තෙසු අඤ්‌ඤයොගාදිසහිතානිපි ක්‍රියාපදානි. සෙය්‍යථිදං? ‘‘යංපායං දෙව කුමාරො සුප්‌පතිට්‌ඨිතපාදො, ඉදම්‌පිමස්‌ස මහාපුරිසස්‌ස මහාපුරිසලක්‌ඛණං භවති, තස්‌සිමානි සත්‌ත රතනානි භවන්‌ති. යො දන්‌ධකාලෙ තරති , තරණීයෙ ච දන්‌ධති, ත්‌වංසි ආචරියො මම, අහම්‌පි දට්‌ඨුකාමොස්‌මි, පිතරං මෙ ඉධාගතං’’ ඉච්‌චෙවමාදීනි එතස්‌සත්‌ථස්‌ස පරිදීපනියා ක්‍රියාපදමාලා.
යො තුම්‌හසද්‌දෙන වත්‌තබ්‌බෙ අත්‌ථෙ නිපතති, න පන හොති තුම්‌හත්‌ථවාචකො, නෙසො සද්‌දො ක්‍රියාපදස්‌ස තයොගසහිතත්‌තං සාධෙති, අඤ්‌ඤදත්‌ථු අඤ්‌ඤයොගසහිතත්‌තඤ්‌ඤෙව සාධෙති. යො ච අම්‌හසද්‌දෙන වත්‌තබ්‌බෙ අත්‌ථෙ නිපතති, න පන හොති අම්‌හත්‌ථවාචකො, න සොපි සද්‌දො ක්‍රියාපදස්‌ස මයොගසහිතත්‌තං සාධෙති, අඤ්‌ඤදත්‌ථු අඤ්‌ඤයොගසහිතත්‌තඤ්‌ඤෙව සාධෙති.
තත්‍ර තුම්‌හසද්‌දෙන තාව වත්‌තබ්‌බත්‌ථෙ – ‘‘න භවං එති පුඤ්‌ඤත්‌ථං, සිවිරාජස්‌ස දස්‌සනං. මායස්‌මා සමග්‌ගස්‌ස සඞ්‌ඝස්‌ස භෙදාය පරක්‌කමි. ඉධ භන්‌තෙ භගවා පංසුකූලං ධොවතූ’’ති ඉච්‌චෙවමාදයො පයොගා. අම්‌හසද්‌දෙන පන වත්‌තබ්‌බත්‌ථෙ ‘‘උපාලි තං මහාවීර, පාදෙ වන්‌දති සත්‌ථුනො. සාවකො තෙ මහාවීර, සරණො වන්‌දති සත්‌ථුනො’’ති ච ඉච්‌චෙවමාදයො පයොගා. ඉදමෙත්‌ථුපලක්‌ඛිතබ්‌බං ‘‘ත්‌වං තුම්‌හෙ අහං මය’’න්‌ති අත්‌ථදීපක තයොග මයොගතො අඤ්‌ඤො අඤ්‌ඤත්‌ථදීපනො පයොගොයෙව අඤ්‌ඤයොගො නාම, තත්‌ථ පඨමපුරිසො භවතීති.
යජ්‌ජෙවං ‘‘සබ්‌බායසං කූටමතිප්‌පමාණං, පග්‌ගය්‌හ සො තිට්‌ඨසි අන්‌තලික්‌ඛෙ. එස සුත්‌වා පසීදාමි, වචො තෙ ඉසිසත්‌තමා’’තිආදීසු කථං. එත්‌ථ හි මජ්‌ඣිමුත්‌තමපුරිසසම්‌භවොයෙව දිස්‌සති, න තු පඨමපුරිසසම්‌භවොති? වුච්‌චතෙ – ‘‘සබ්‌බායසං කූටමතිප්‌පමාණං, පග්‌ගය්‌හ සො තිට්‌ඨසි අන්‌තලික්‌ඛෙ’’තිආදීසු ‘‘සො’’තිආදිකස්‌ස නාමසද්‌දස්‌ස තුම්‌හ’ම්‌හසද්‌දස්‌සත්‌ථවාචකසද්‌දෙහි‘‘තිට්‌ඨසී’’තිආදීනං ස්‍යාද්‍යන්‌තානං පදානං දස්‌සනතො අච්‌චන්‌තමජ්‌ඣාහරිතබ්‌බෙහි සමානාධිකරණත්‌තා තග්‌ගුණභූතත්‌තා ච මජ්‌ඣිමුත්‌තමපුරිසසම්‌භවො සමධිගන්‌තබ්‌බො. ඊදිසෙසු පයොගෙසු ස්‍යාද්‍යන්‌තානං දස්‌සනවසෙන අවිජ්‌ජමානානිපි අජ්‌ඣාහරිතබ්‌බානි ‘‘ත්‌වමහ’’මිච්‌චාදීනි පදානි භවන්‌ති. කත්‌ථචි පන පරිපුණ්‌ණානි දිස්‌සන්‌ති ‘‘සාත්‌වං වඞ්‌කමනුප්‌පත්‌තා, කථං මද්‌දි කරිස්‌සසි. සො අහං විචරිස්‌සාමි, ගාමා ගාමං පුරා පුර’’න්‌ති ඉච්‌චෙවමාදීසු.
ආඛ්‍යාතිකස්‌ස ක්‍රියාලක්‌ඛණත්‌තා අලිඞ්‌ගභෙදත්‌තා ච තිණ්‌ණං ලිඞ්‌ගානං සාධාරණභාවපරිදීපනත්‌ථං අපරම්‌පි ක්‍රියාපදමාලං වදාම –
පුරිසො භවති, කඤ්‌ඤා භවති, චිත්‌තං භවති, පුරිසා භවන්‌ති, කඤ්‌ඤායො භවන්‌ති, චිත්‌තානි භවන්‌ති. භො පුරිස ත්‌වං භවසි, භොති කඤ්‌ඤෙ ත්‌වං භවසි, භො චිත්‌ත ත්‌වං භවසි, භවන්‌තො පුරිසා තුම්‌හෙ භවථ, භොතියො කඤ්‌ඤායො තුම්‌හෙ භවථ, භවන්‌තො චිත්‌තානි තුම්‌හෙ භවථ. අහං පුරිසො භවාමි, අහං කඤ්‌ඤා භවාමි, අහං චිත්‌තං භවාමි, මයං පුරිසා භවාම, මයං කඤ්‌ඤායො භවාම, මයං චිත්‌තානි භවාම.
එස නයො අත්‌තනොපදෙසු, සෙසවිභත්‌තීනං සබ්‌බපදෙසුපි. අයමාඛ්‍යාතිකස්‌ස තිණ්‌ණං ලිඞ්‌ගානං සාධාරණභාවපරිදීපනී ක්‍රියාපදමාලාව.
වුත්‌තඤ්‌හෙතං නිරුත්‌තිපිටකෙ ‘‘ක්‍රියාලක්‌ඛණමාඛ්‍යාතිකමලිඞ්‌ගභෙද’’මිති. තත්‍ර අලිඞ්‌ගභෙදමිති කො අත්‌ථො? ඉත්‌ථිපුමනපුංසකානං අවිසෙසත්‌ථො වුච්‌චතෙ ‘‘අලිඞ්‌ගභෙද’’මිති. යථා ‘‘පුරිසො ගච්‌ඡති, කඤ්‌ඤා ගච්‌ඡති, චිත්‌තං ගච්‌ඡතී’’ති. චතුධා උද්‌දිට්‌ඨක්‍රියාපදෙසු යථා ‘‘භවතී’’ති අකාරානන්‌තරත්‍යන්‌තපදං ගහෙත්‌වා ‘‘භවති භවන්‌ති භවසී’’තිආදිනා ක්‍රියාපදමාලා සබ්‌බථා කතා, එවං ‘‘උබ්‌භවති’’ච්‌චාදීනිපි අකාරානන්‌තරත්‍යන්‌තපදානි ගහෙත්‌වා ‘‘උබ්‌භවති උබ්‌භවන්‌ති උබ්‌භවසී’’තිආදිනා ක්‍රියාපදමාලා සබ්‌බථා කාතබ්‌බා. ‘‘භොති සම්‌භොතී’’තිආදීනි පන ඔකාරානන්‌තරත්‍යන්‌තපදානි, ‘‘භාවෙති විභාවෙතී’’තිආදීනි ච එකාරානන්‌තරත්‍යන්‌තපදානි ගහෙත්‌වා පාළිනයානුසාරෙනෙව පදමාලා කාතබ්‌බා, නයිධ වුත්‌තනයානුසාරෙන. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු දුරනුබොධා ක්‍රියාපදගති. අතො ලබ්‌භමානවසෙන ක්‍රියාපදමාලා කාතබ්‌බා. න හි ලොකෙ ලොකියා සබ්‌බෙ ධාතුසද්‌දෙ පච්‌චෙකං සබ්‌බෙහිපි ඡන්‌නවුතියා වචනෙහි යොජෙත්‌වා වදන්‌ති, එවං අවදන්‌තානම්‌පි නෙසං කථා අපරිපුණ්‌ණා නාම න හොති, තස්‌මා වජ්‌ජෙතබ්‌බට්‌ඨානං වජ්‌ජෙත්‌වා යථාසම්‌භවං පදමාලා කාතබ්‌බා. එවං පඤ්‌චමියාදීසුපි විභත්‌තීසු. අයං වත්‌තමානවිභත්‌තිවසෙන ක්‍රියාපදමාලානිද්‌දෙසො.
ඉතො පට්‌ඨාය පන යථුද්‌දිට්‌ඨපදානෙව පරිණාමෙත්‌වා පරිණාමෙත්‌වා පඤ්‌චමියාදීනං මාතිකාභාවෙන ගහෙතබ්‌බානි. ඉදානි පන තයොගාදිසහිතාසහිතවසෙන ද්‌විධා ක්‍රියාපදමාලායො දස්‌සෙස්‌සාම ක්‌වචාදෙසවසෙන සම්‌භූතානි ච රූපන්‌තරානි සොතූනං සුඛධාරණත්‌ථඤ්‌චෙව පුරිසප්‌පයොගෙ අසම්‌මොහත්‌ථඤ්‌ච.
භවතු, භවන්‌තු. භවාහි, භව, භවථ. භවාමි, භවාම. භවතං, භවන්‌තං. භවස්‌සු, භවව්‌හො. භවෙ, භවාමසෙ. සො භවතු, තෙ භවන්‌තු. ත්‌වං භවාහි, භව, තුම්‌හෙ භවථ. අහං භවාමි, මයං භවාම. සො භවතං, තෙ භවන්‌තං. ත්‌වං භවස්‌සු, තුම්‌හෙ භවව්‌හො. අහං භවෙ, මයං භවාමසෙ. අයං පඤ්‌චමීවිභත්‌තිවසෙන ක්‍රියාපදමාලානිද්‌දෙසො.
භවෙය්‍ය, භවෙ, භවෙය්‍යුං. භවෙය්‍යාසි, භවෙය්‍යාථ. භවෙය්‍යාමි, භවෙය්‍යාම, භවෙමු. භවෙථ, භවෙරං. භවෙථො, භවෙය්‍යාව්‌හො. භවෙය්‍යං, භවෙය්‍යාම්‌හෙ ඉති වා, සො භවෙය්‍ය , භවෙ, තෙ භවෙය්‍යුං. ත්‌වං භවෙය්‍යාසි, තුම්‌හෙ භවෙය්‍යාථ. අහං භවෙය්‍යාමි, මයං භවෙය්‍යාම, භවෙමු. සො භවෙථ, තෙ භවෙරං. ත්‌වං භවෙථො, තුම්‌හෙ භවෙය්‍යාව්‌හො. අහං භවෙය්‍යං, මයං භවෙය්‍යාම්‌හෙ ඉති වා. අයං සත්‌තමීවිභත්‌තිවසෙන ක්‍රියාපදමාලානිද්‌දෙසො.
බභූව, බභූවු. බභූවෙ, බභූවිත්‌ථ. බභූවං, බභූවිම්‌හ. බභූවිත්‌ථ, බභූවිරෙ. බභූවිත්‌ථො, බභූවිව්‌හො. බභූවිං, බභූවිම්‌හෙ ඉති වා, සො බභූව, තෙ බභූවු. ත්‌වං බභූවෙ, තුම්‌හෙ බභූවිත්‌ථ. අහං බභූවං, මයං බභූවිම්‌හ. සො බභූවිත්‌ථ, තෙ බභූවිරෙ. ත්‌වං බභූවිත්‌ථො, තුම්‌හෙ බභූවිව්‌හො. අහං බභූවිං, මයං බභූවිම්‌හෙ ඉති වා. අයං පරොක්‌ඛාවිභත්‌තිවසෙන ක්‍රියාපදමාලානිද්‌දෙසො.
අභවා, අභවූ. අභවො, අභවත්‌ථ. අභවං, අභවම්‌හා. අභවත්‌ථ, අභවත්‌ථුං. අභවසෙ, අභවව්‌හං. අභවිං, අභවම්‌හසෙ ඉති වා, සො අභවා, තෙ අභවූ. ත්‌වං අභවො, තුම්‌හෙ අභවත්‌ථ. අහං අභවං, මයං අභවම්‌හා. සො අභවත්‌ථ, තෙ අභවත්‌ථුං. ත්‌වං අභවසෙ, තුම්‌හෙ අභවව්‌හං. අහං අභවිං, මයං අභවම්‌හසෙ ඉති වා. අයං හිය්‍යත්‌තනීවිභත්‌තිවසෙන ක්‍රියාපදමාලානිද්‌දෙසො.
අභවි, අභවුං. අභවො, අභවිත්‌ථ. අභවිං, අභවිම්‌හා. අභවා, අභවූ. අභවසෙ, අභවිව්‌හං. අභව්‌හං, අභවිම්‌හෙ ඉති වා, සො අභවි, තෙ අභවුං. ත්‌වං අභවො, තුම්‌හෙ අභවිත්‌ථ. අහං අභවිං, මයං අභවිම්‌හා. සො අභවා, තෙ අභවූ. ත්‌වං අභවසෙ, තුම්‌හෙ අභවිව්‌හං. අහං අභවං, මයං අභවිම්‌හෙ ඉති වා. අයං අජ්‌ජතනීවිභත්‌තිවසෙන ක්‍රියාපදමාලානිද්‌දෙසො.
එත්‌ථ පනජ්‌ජතනියා උංවචනස්‌ස ඉංසුමාදෙසවසෙන භවතිනො රූපන්‌තරානිපි වෙදිතබ්‌බානි. සෙය්‍යථිදං? තෙ භවිංසු, සමුබ්‌භවිංසු, පභවිංසු, පරාභවිංසු, සම්‌භවිංසු, පාතුභවිංසු, පාතුබ්‌භවිංසු , ඉමානි අකම්‌මකපදානි. පරිභවිංසු, අභිභවිංසු, අධිභවිංසු, අතිභවිංසු, අනුභවිංසු, සමනුභවිංසු, අභිසම්‌භවිංසු.
‘‘අධිභොසු’’න්‌ති රූපම්‌පි, යස්‌මා දිස්‌සති පාළියං;
තස්‌මා හි නයතො ඤෙ ය්‍යං, ‘‘පරිභොසු’’න්‌තිආදිකං.
තත්‍රායං පාළි – ‘‘එවංවිහාරිඤ්‌චාවුසො භික්‌ඛුං රූපා අධිභොසුං, න භික්‌ඛු රූපෙ අධිභොසී’’ති. ඉමානි සකම්‌මකපදානි, එවමජ්‌ජතනියා උංවචනස්‌ස ඉංසුමාදෙසවසෙන භවතිනො රූපන්‌තරානි භවන්‌ති. අපිච
‘‘අන්‌වභි’’ ඉතිරූපම්‌පි, අජ්‌ජතන්‍යා පදිස්‌සති;
තස්‌මා හි නයතො ඤෙය්‍යං, ‘‘අජ්‌ඣභි’’ච්‌චාදිකම්‌පි ච.
තත්‍රායං පාළි – සො තෙන කම්‌මෙන දිවං සමක්‌කමි, සුඛඤ්‌ච ඛිඩ්‌ඩාරතියො ච අන්‌වභීති. තත්‌ථ අන්‌වභීති අනු අභීති ඡෙදො. අනූති උපසග්‌ගො. අභීති ආඛ්‍යාතිකපදන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
භවිස්‌සති, භවිස්‌සන්‌ති. භවිස්‌සසි, භවිස්‌සථ. භවිස්‌සාමි, භවිස්‌සාම. භවිස්‌සතෙ, භවිස්‌සන්‌තෙ. භවිස්‌සසෙ, භවිස්‌සව්‌හෙ. භවිස්‌සං, භවිස්‌සාම්‌හෙ ඉති වා, සො භවිස්‌සති, තෙ භවිස්‌සන්‌ති. ත්‌වං භවිස්‌සසි, තුම්‌හෙ භවිස්‌සථ. අහං භවිස්‌සාමි, මයං භවිස්‌සාම. සො භවිස්‌සතෙ, තෙ භවිස්‌සන්‌තෙ. ත්‌වං භවිස්‌සසෙ, තුම්‌හෙ භවිස්‌සව්‌හෙ. අහං භවිස්‌සං, මයං භවිස්‌සාම්‌හෙ ඉති වා. අයං භවිස්‌සන්‌තීවිභත්‌තිවසෙන ක්‍රියාපදමාලානිද්‌දෙසො.
අභවිස්‌සා, අභවිස්‌සංසු. අභවිස්‌සෙ, අභවිස්‌සථ. අභවිස්‌සං, අභවිස්‌සාම්‌හා. අභවිස්‌සථ, අභවිස්‌සිසු. අභවිස්‌සසෙ, අභවිස්‌සව්‌හෙ. අභවිස්‌සිං, අභවිස්‌සාම්‌හසෙ ඉති වා, සො අභවිස්‌සා, තෙ අභවිස්‌සංසු. ත්‌වං අභවිස්‌සෙ, තුම්‌හෙ අභවිස්‌සථ. අහං අභවිස්‌සං, මයං අභවිස්‌සාම්‌හා. සො අභවිස්‌සථ, තෙ අභවිස්‌සිසු. ත්‌වං අභවිස්‌සසෙ, තුම්‌හෙ අභවිස්‌සව්‌හෙ. අහං අභවිස්‌සිං, මයං අභවිස්‌සාම්‌හසෙ ඉති වා. අයං කාලාතිපත්‌තිවිභත්‌තිවසෙන ක්‍රියාපදමාලානිද්‌දෙසො.
වොහාරභෙදකුසලෙන සුබුද්‌ධිනා යො,
කච්‌චායනෙන කථිතො ජිනසාසනත්‌ථං;
ත්‍යාදික්‌කමො තදනුගං කිරියාපදානං,
කත්‌වා කමො භවතිධාතුවසෙන වුත්‌තො.
ඉති නවඞ්‌ගෙ සාට්‌ඨකථෙ පිටකත්‌තයෙ බ්‍යප්‌පථගතීසු විඤ්‌ඤූනං
කොසල්‌ලත්‌ථාය කතෙ සද්‌දනීතිප්‌පකරණෙ
භවතිනො ක්‍රියාපදමාලාවිභාගො නාම
දුතියො පරිච්‌ඡෙදො.
3. පකිණ්‌ණකවිනිච්‌ඡය
ඉතො පරං පවක්‌ඛාමි, පකිණ්‌ණකවිනිච්‌ඡයං;
සප්‌පයොගෙසු අත්‌ථෙසු, විඤ්‌ඤූනං පාටවත්‌ථයා.
තත්‌ථ අත්‌ථුද්‌ධාරො, අත්‌ථසද්‌දචින්‌තා, අත්‌ථාතිසයයොගො, සමානාසමානවසෙනවචනසඞ්‌ගහො, ආගමලක්‌ඛණවසෙන විභත්‌තිවචනසඞ්‌ගහො, කාලවසෙන විභත්‌තිවචනසඞ්‌ගහො, කාලසඞ්‌ගහො, පකරණසංසන්‌දනා, වත්‌තමානාදීනං වචනත්‌ථවිභාවනා චාති නවධා විනිච්‌ඡයො වෙදිතබ්‌බො.
අත්‌ථුද්‌ධාරෙ තාව සමානසුතිකපදානමත්‌ථුද්‌ධාරණං කරිස්‌සාම. එත්‌ථාඛ්‍යාතපදසඤ්‌ඤිතානං භොතිසද්‌ද භවෙසද්‌දානමත්‌ථො උද්‌ධරිතබ්‌බො. තථා හෙතෙ නාමිකපදසඤ්‌ඤිතෙහි අපරෙහි භොතිසද්‌ද භවෙසද්‌දෙහි සමානසුතිකාපි අසමානත්‌ථා චෙව හොන්‌ති අසමානවිභත්‌තිකා ච. සාසනස්‌මිඤ්‌හි කෙචි සද්‌දා අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං සමානසුතිකා සමානාපි අසමානත්‌ථා අසමානපවත්‌තිනිමිත්‌තා අසමානලිඞ්‌ගා අසමානවිභත්‌තිකා අසමානවචනකා අසමානන්‌තා අසමානකාලිකා අසමානපදජාතිකා ච භවන්‌ති.
තෙසමසමානත්‌ථත්‌තෙ ‘‘සබ්‌බඤ්‌හි තං ජීරති දෙහනිස්‌සිතං. අප්‌පස්‌සුතායං පුරිසො, බලිබද්‌දොව ජීරති. සන්‌තො තසිතො. පහු සන්‌තො න භරති. සන්‌තො ආචික්‌ඛතෙ මුනි. සන්‌තො සප්‌පුරිසා ලොකෙ. සන්‌තො සංවිජ්‌ජමානා ලොකස්‌මි’’න්‌ති එවමාදයො පයොගා. එත්‌ථ ජීරතිසද්‌දද්‌වයං යථාසම්‌භවං නවභාවාපගමවඩ්‌ඪනවාචකං. සන්‌තොසද්‌දපඤ්‌චකං යථාසම්‌භවං පරිස්‌සමප්‌පත්‌තසමානොපසන්‌තොපලබ්‌භමානවාචකන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
අසමානපවත්‌තිනිමිත්‌තත්‌තෙ පන ‘‘අකතඤ්‌ඤූ මිත්‌තදුබ්‌භී, අස්‌සද්‌ධො අකතඤ්‌ඤූචා’’තිඑවමාදයො. එත්‌ථ ච අකතඤ්‌ඤූසද්‌දද්‌වයං කතාකතාජානනජානනපවත්‌තිනිමිත්‌තං පටිච්‌ච සම්‌භූතත්‌තා අසමානපවත්‌තිනිමිත්‌තකන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
අසමානලිඞ්‌ගත්‌තෙ ‘‘සුඛී හොතු පඤ්‌චසිඛ සක්‌කො දෙවානමින්‌දො. ත්‌වඤ්‌ච භද්‌දෙ සුඛී හොහි. යත්‌ථ සා උපට්‌ඨිතො හොති. මාතා මෙ අත්‌ථි, සා මයා පොසෙතබ්‌බා’’ති එවමාදයො. එත්‌ථ සුඛීසද්‌දද්‌වයං සාසද්‌දද්‌වයඤ්‌ච පුමිත්‌ථිලිඞ්‌ගවසෙන අසමානලිඞ්‌ගන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
අසමානවිභත්‌තිකත්‌තෙ ‘‘ආහාරෙ උදරෙ යතො. යතො පජානාති සහෙතුධම්‌ම’’න්‌ති එවමාදයො. එත්‌ථ යතොසද්‌දද්‌වයං පඨමාපඤ්‌චමීවිභත්‌තිසහිතත්‌තා අසමානවිභත්‌තිකන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
අසමානවචනකත්‌තෙ ඉමෙ පයොගා –
‘‘යාය මාතු භතො පොසො, ඉමං ලොකං අවෙක්‌ඛති;
තම්‌පි පාණදදිං සන්‌තිං, හන්‌ති කුද්‌ධො පුථුජ්‌ජනො’’ති
ආදීසු හන්‌තිසද්‌දො එකවචනො.
‘‘ඉමෙ නූන අරඤ්‌ඤස්‌මිං, මිගසඞ්‌ඝානි ලුද්‌දකා;
වාකුරාහි පරික්‌ඛිප්‌ප, සොබ්‌භං පාතෙත්‌වා තාවදෙ;
වික්‌කොසමානා තිබ්‌බාහි, හන්‌ති නෙසං වරං වර’’න්‌ති.
ආදීසු පන බහුවචනො. ‘‘සීලවා වත්‌තසම්‌පන්‌නො. එථ තුම්‌හෙ ආයස්‌මන්‌තො සීලවා හොථ. සන්‌තො දන්‌තො නියතො බ්‍රහ්‌මචාරී. සන්‌තො හවෙ සබ්‌භි පවෙදයන්‌ති. මහාරාජා යසස්‌සී සො. චත්‌තාරො මහාරාජා’’ති එවමාදීසු සීලවාසද්‌දාදයො එකවචනබහුවචනකා.
අසමානන්‌තත්‌තෙ පන යත්‌ථ සමානසුතිකානං අසමානවිභත්‌තිකත්‌තං වා අසමානවචනත්‌තං වා උපලබ්‌භති. තෙයෙව පයොගා. තං යථා? ‘‘සතං සම්‌පජානං, සතං ධම්‌මො, සන්‌තො දන්‌තො, සන්‌තො සප්‌පුරිසා’’ ඉච්‌චෙවමාදයො.
අසමානකාලත්‌තෙ ‘‘නනු තෙ සුතං බ්‍රාහ්‌මණ භඤ්‌ඤමානෙ, දෙවා න ඉස්‌සන්‌ති පුරිසපරක්‌කමස්‌ස. තෙ ජනා පාරමිස්‌සන්‌ති, මච්‌චුධෙය්‍යං සුදුත්‌තර’’න්‌ති එවමාදයො. එත්‌ථ ඉස්‌සන්‌තිසද්‌දද්‌වයං වත්‌තමානාභවිස්‌සන්‌තීකාලවසෙන අසමානකාලන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. වත්‌තමානාභවිස්‌සන්‌තීවිභත්‌තිවසෙන පන අසමානවිභත්‌තිකන්‌තිපි.
අසමානපදජාතිකත්‌තෙ ‘‘සයං සමාහිතො නාගො, සයං අභිඤ්‌ඤාය කමුද්‌දිසෙය්‍යං. පථෙ ධාවන්‌තියා පති, එකංසං අජිනං කත්‌වා, පාදෙසු සිරසා පති. ගිරිං චණ්‌ඩොරණං පතී’’ති එවමාදයො. එත්‌ථ සයංසද්‌දද්‌වයං නාමනිපාතවසෙන පතිසද්‌දත්‌තයං නාමාඛ්‍යාතොපසග්‌ගවසෙන අසමානපදජාතිකන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.
ඉමිනා නයෙන සබ්‌බත්‌ථ විත්‌ථාරෙතබ්‌බං. එවං සාසනස්‌මිං කෙචි සද්‌දා අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං සමානසුතිකා සමානාපි අසමානත්‌ථා අසමානපවත්‌තිනිමිත්‌තා අසමානලිඞ්‌ගා අසමානවිභත්‌තිකා අසමානවචනකා අසමානන්‌තා අසමානකාලිකා අසමානපදජාතිකා ච භවන්‌ති. එතාදිසෙසු සද්‌දෙසු යො ක්‍රියාපදත්‌තං පකාසෙති, න සො නාමිකපදත්‌තං. යො ච නාමිකපදත්‌තං පකාසෙති, න සො ක්‍රියාපදත්‌තං. එවං සන්‌තෙපි සුතිසාමඤ්‌ඤතො එකත්‌තෙන ගහෙත්‌වා අත්‌ථුද්‌ධාරො කරණීයොති යථාවුත්‌තක්‍රියාපදානං නාමපදෙහි සමානසුතිකානං භොතිසද්‌ද භවෙ සද්‌දානමත්‌ථුද්‌ධාරං වදාම.
කථං? භොතිසද්‌දො කත්‌තුයොගෙ ක්‍රියාපදං, ක්‍රියායොගෙ නාමිකපදං, තස්‌මා සො ද්‌වීසු අත්‌ථෙසු වත්‌තති ක්‍රියාපදත්‌ථෙ නාමිකපදත්‌ථෙ ච. තත්‌ථ ක්‍රියාපදත්‌ථෙ වත්‌තමානවසෙන, නාමිකපදත්‌ථෙ පනාලපනවසෙන. ක්‍රියාපදත්‌ථෙ තාව ‘‘එකො භොති’’, නාමිකපදත්‌ථෙ ‘‘මා භොති පරිදෙවෙසි’’. අත්‍රිදං වුච්‌චති –
භාවෙ නාමපදත්‌ථෙ ච, ආලපනවිසෙසිතෙ;
ඉමෙසු ද්‌වීසු අත්‌ථෙසු, භොතිසද්‌දො පවත්‌තති.
භවෙසද්‌දො පන ‘‘භවාමී’’තිමස්‌ස වත්‌තමානාවිභත්‌තියුත්‌තස්‌ස සද්‌දස්‌සත්‌ථෙපි වත්‌තති. ‘‘භවාමී’’තිමස්‌ස පඤ්‌චමීවිභත්‌තියුත්‌තස්‌ස සද්‌දස්‌ස ආණත්‍යාසීසනත්‌ථෙසුපි වත්‌තති. ‘‘භවෙය්‍යාමී’’තිමස්‌ස සත්‌තමීවිභත්‌තිසහිතස්‌ස සද්‌දස්‌ස අනුමතිපරිකප්‌පත්‌ථෙසුපි වත්‌තති. තත්‍රිදං පඨමත්‌ථස්‌ස සාධකං ආහච්‌චවචනං –
‘‘දෙවානං අධිකො හොමි, භවාමි මනුජාධිපො;
රූපලක්‌ඛණසම්‌පන්‌නො, පඤ්‌ඤාය අසමො භවෙ’’ති.
අයං පන සබ්‌බෙසං තෙසමත්‌ථානං සාධිකා අම්‌හාකං ගාථාරචනා –
‘‘සුඛී භවති එසො ච, අහඤ්‌චාපි සුඛී භවෙ;
සුඛී භවතු එසො ච, අහඤ්‌චාපි සුඛී භවෙ.
ඉමාය බුද්‌ධපූජාය, භවන්‌තු සුඛිතා පජා;
භවෙ’හඤ්‌ච සුඛප්‌පත්‌තො, සාමච්‌චො සහ ඤාතිභි.
සුඛී භවෙය්‍ය එසො ච, අහඤ්‌චාපි සුඛී භවෙ;
සුඛී භවෙය්‍ය චෙ එසො, අහඤ්‌චාපි සුඛී භවෙ’’ති.
ඉච්‌චෙවං –
වත්‌තමානාය පඤ්‌චම්‍යං, සත්‌තම්‍යඤ්‌ච විභත්‌තියං;
එතෙසු තීසු ඨානෙසු, භවෙසද්‌දො පවත්‌තති.
එකධා වත්‌තමානායං, පඤ්‌චමීසත්‌තමීසු ච;
ද්‌වෙධා ද්‌වෙධාතිමස්‌සත්‌ථං, පඤ්‌චධා පරිදීපයෙ.
ද්‌වෙධා වා වත්‌තමානාය-මාදිපුරිසවාචකො;
අත්‌ථො ‘‘භවෙ’’ති එතස්‌ස, ‘‘භවතී’’තිපියුජ්‌ජති.
ඉදානි පන එතස්‌ස, වුත්‌තස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං;
එත්‌ථ පාළිප්‌පදෙසං තු, ආහරිස්‌සං සුණාථ මෙ.
කං ත්‌වං අත්‌ථවසං ඤත්‌වා, එවං වායමසෙ භුසං.
නිසම්‌ම වත්‌තං ලොකස්‌ස, වායාමස්‌ස ච දෙවතෙ;
තස්‌මා මජ්‌ඣෙසමුද්‌දස්‌මිං, අපස්‌සං තීරමායුහෙ.
අස්‌සං පුරිමගාථායං, ‘‘ආයුහෙ’’තිපදස්‌ස හි;
‘‘ආයූහතී’’ති අත්‌ථොති, විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විභාවිනා.
විභත්‌තියා විපල්‌ලාස-වසෙනායං සමීරිතො;
වත්‌තමානෙ සත්‌තමීති, තිස්‌සෙකාරවසෙන වා.
පච්‌ඡිමාය ච ගාථායං, ‘‘ආයුහෙ’’තිපදස්‌ස තු;
‘‘ආයූහාමී’’ති අත්‌ථොති, සද්‌දත්‌ථඤ්‌ඤූ විභාවයෙ.
තථා ‘‘භවෙ’’තිඑතස්‌ස, වත්‌තමානාවිභත්‌තියං;
‘‘භවතී’’ති, ‘‘භවාමී’’ති, චත්‌ථං ද්‌වෙධා විභාවයෙ.
එවංවිධෙසු අඤ්‌ඤෙසු, පාඨෙසුපි අයං නයො;
නෙතබ්‌බො නයදක්‌ඛෙන, නයසාගරසාසනෙ.
එවමයං භවෙසද්‌දො පඤ්‌චසු ඡසු වා ක්‍රියාපදත්‌ථෙසු පවත්‌තති. තථා සත්‌තමීවිභත්‍යන්‌තනාමිකපදස්‌ස වුද්‌ධිසංසාරකම්‌මභවූපපත්‌තිභවසඞ්‌ඛාතෙසු අත්‌ථෙසුපි. තථා හි ‘‘අභවෙ නන්‌දති තස්‌ස, භවෙ තස්‌ස න නන්‌දතී’’තිආදීසු වුද්‌ධිම්‌හි. ‘‘භවෙ විචරන්‌තො’’තිආදීසු සංසාරෙ. ‘‘භවෙ ඛො සති ජාති හොති, ජාතිපච්‌චයා ජරාමරණ’’න්‌තිආදීසු කම්‌මභවෙ. ‘‘එවං භවෙවිජ්‌ජමානෙ’’තිආදීසු උපපත්‌තිභවෙති දට්‌ඨබ්‌බං. ඉමිනා නයෙන භූධාතුතො නිප්‌ඵන්‌නානං අඤ්‌ඤතොපි අඤ්‌ඤෙසං ක්‍රියාපදානං යථාසම්‌භවමත්‌ථො උද්‌ධරිතබ්‌බො.
අත්‌ථුද්‌ධාරවසෙනෙතෙ, උද්‌ධටා නාමතො යතො.
ඉදමෙත්‌ථ සඞ්‌ඛෙපතො අත්‌ථුද්‌ධාරනයනිදස්‌සනං.
අත්‌ථසද්‌දචින්‌තායං පන එවමුපලක්‌ඛෙතබ්‌බං – ‘‘භවන්‌තෙ, පරාභවන්‌තෙ, පරාභවෙ’’ඉච්‌චාදයො ගච්‌ඡති ගච්‌ඡං ගච්‌ඡතොසද්‌දාදයො විය විසෙසසද්‌දා, න යාචනොපතාපනත්‌ථාදිවාචකො නාථතිසද්‌දො විය, න ච රාජදෙවතාදිවාචකො දෙවසද්‌දො විය සාමඤ්‌ඤසද්‌දා. යෙ චෙත්‌ථ විසෙසසද්‌දා, තෙ සබ්‌බකාලං විසෙසසද්‌දාව. යෙ ච සාමඤ්‌ඤසද්‌දා, තෙපි සබ්‌බකාලං සාමඤ්‌ඤසද්‌දාව.
තත්‍ර ගච්‌ඡතීතිආදීනං විසෙසසද්‌දතා එවං දට්‌ඨබ්‌බා – ගච්‌ඡතීති එකං නාමපදං, එකමාඛ්‍යාතං. තථා ගච්‌ඡන්‌ති එකං නාමපදං, එකමාඛ්‍යාතං. ගච්‌ඡතොති එකො කිතන්‌තො, අපරො රූළ්‌හීසද්‌දො. සතිපි විසෙසසද්‌දත්‌තෙ සදිසත්‌තා සුතිසාමඤ්‌ඤතො තබ්‌බිසයං බුද්‌ධිං නුප්‌පාදෙති විනාව’ත්‌ථප්‌පකරණසද්‌දන්‌තරාභිසම්‌බන්‌ධෙන. තථා හි සද්‌දන්‌තරාභිසම්‌බන්‌ධෙන ‘‘ගච්‌ඡති පතිට්‌ඨිත’’න්‌ති වුත්‌තෙ සත්‌තම්‍යන්‌තං නාමපදන්‌ති විඤ්‌ඤායති. ‘‘ගච්‌ඡති තිස්‌සො’’ති වුත්‌තෙ පනාඛ්‍යාතන්‌ති. තථා ‘‘ස ගච්‌ඡං න නිවත්‌තතී’’ති වුත්‌තෙ පඨමන්‌තං නාමපදන්‌ති විඤ්‌ඤායති. ‘‘ගච්‌ඡං පුත්‌තනිවෙදකො’’ති වුත්‌තෙ ආඛ්‍යාතන්‌ති විඤ්‌ඤායති. ‘‘ගච්‌ඡතො හයතො පතිතො’’ති වුත්‌තෙ කිතන්‌තොති විඤ්‌ඤායති. ‘‘ගච්‌ඡතො පණ්‌ණපුප්‌ඵානි පතන්‌තී’’ති වුත්‌තෙ රුක්‌ඛවාචකො රූළ්‌හීසද්‌දොති. ඉති විසෙසසද්‌දානං ආඛ්‍යාතනාමානං නාමාඛ්‍යාතෙහි සමානසුතිකානං අත්‌ථාභිසම්‌බන්‌ධාදීසු යො කොචි අත්‌ථවිසෙසඤාපකො සම්‌බන්‌ධො අවස්‌සමිච්‌ඡිතබ්‌බො. එවං ‘‘ගච්‌ඡතී’’තිආදීනං ආඛ්‍යාතනාමත්‌තාදිවසෙන පච්‌චෙකං ඨිතානං එකෙකත්‌ථවාචකානං විසෙසසද්‌දතා දට්‌ඨබ්‌බා.
‘‘නාථති දෙවො’’තිආදීනං පන ආඛ්‍යාතනාමානං නාමාඛ්‍යාතෙහි අසමානසුතිකානං අනෙකත්‌ථවාචකානං සාමඤ්‌ඤසද්‌දතා එව දට්‌ඨබ්‌බා. අත්‌ථසම්‌බන්‌ධාදීසු හි විනා යෙන කෙනචි සම්‌බන්‌ධෙන ‘‘නාථතී’’ති වුත්‌තෙ ‘‘යාචතී’’ති වා ‘‘උපතාපෙතී’’ති වා ‘‘ඉස්‌සරියං කරොතී’’ති වා ‘‘ආසීසතී’’ති වා අත්‌ථො පටිභාති, තථා ‘‘දෙවො’’ති වුත්‌තෙ ‘‘මෙඝො’’ති වා ‘‘ආකාසො’’ති වා ‘‘රාජා’’ති වා ‘‘දෙවතා’’ති වා ‘‘විසුද්‌ධිදෙවො’’ති වා අත්‌ථො පටිභාති. යදා පන සද්‌දන්‌තරාභිසම්‌බන්‌ධෙන ‘‘නාථති සුප්‌පටිපත්‌ති’’න්‌ති වුත්‌තෙ තදා ‘‘නාථතී’’ති ක්‍රියාපදස්‌ස ‘‘යාචතී’’ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායති, ‘‘නාථති සබ්‌බකිලෙසෙ’’ති වුත්‌තෙ ‘‘උපතාපෙතී’’ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායති. ‘‘නාථති සකචිත්‌තෙ’’ති වුත්‌තෙ ‘‘ඉස්‌සරියං කරොතී’’ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායති. ‘‘නාථති ලොකස්‌ස හිත’’න්‌ති වුත්‌තෙ ‘‘ආසීසතී’’ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායති. තථා ‘‘දෙවො ගජ්‌ජතී’’ති වුත්‌තෙ ‘‘දෙවො’’ති නාමපදස්‌ස ‘‘මෙඝො’’ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායති. ‘‘විද්‌ධො විගතවලාහකො දෙවො’’ති වුත්‌තෙ ‘‘ආකාසො’’ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායති. ‘‘පිවතු දෙවො පානීය’’න්‌ති වුත්‌තෙ ‘‘රාජා’’ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායති. ‘‘දෙවො දෙවකායා චවති ආයුසඞ්‌ඛයා’’ති වුත්‌තෙ ‘‘දෙවතා’’ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායති. ‘‘දෙවාතිදෙවො සතපුඤ්‌ඤලක්‌ඛණො’’ති වුත්‌තෙ ‘‘විසුද්‌ධිදෙවො’’ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායති. ඉමිනා නයෙන අඤ්‌ඤෙපි සාමඤ්‌ඤසද්‌දා ඤාතබ්‌බා.
සබ්‌බමෙතං ඤත්‌වා යථා අත්‌ථො සද්‌දෙන, සද්‌දො චත්‌ථෙන න විරුජ්‌ඣති, තථාත්‌ථසද්‌දා චින්‌තනීයා. තත්‍රිදං උපලක්‌ඛණමත්‌තං චින්‌තාකාරනිදස්‌සනං – ‘‘අත්‌ථකුසලා භවන්‌තෙ’’ති වා ‘‘කිච්‌චානි භවන්‌තෙ’’ති වා වුත්‌තෙ ‘‘භවන්‌තෙ’’ති ඉදං ‘‘භවන්‌තී’’තිමිනා සමානත්‌ථමාඛ්‍යාතපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘භවන්‌තෙ පස්‌සාමී’’ති වා ‘‘ඉච්‌ඡාමී’’ති වා වුත්‌තෙ උපයොගත්‌ථවං නාමපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘භවන්‌තෙ ජනෙ පසංසතී’’ති වා ‘‘කාමෙතී’’ති වා වුත්‌තෙ පච්‌චත්‌තොපයොගත්‌ථවන්‌තානි ද්‌වෙ නාමපදානීති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘චොරා පරාභවන්‌තෙ’’ති වුත්‌තෙ ‘‘පරාභවන්‌තෙ’’ති ඉදං ‘‘පරාභවන්‌තී’’තිමිනා සමානත්‌ථමාඛ්‍යාතිකපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘පරාභවන්‌තෙ ජනා ඉච්‌ඡන්‌ති අමිත්‌තාන’’න්‌ති වුත්‌තෙ ‘‘පරාභවන්‌තෙ’’ති ඉමානි උපයොගපච්‌චත්‌තත්‌ථවන්‌තානි ද්‌වෙ නාමපදානීති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘එසො පරාභවෙ’’ති වුත්‌තෙ ‘‘පරාභවෙ’’ති ඉදං ‘‘පරාභවෙය්‍යා’’තිමිනා සමානත්‌ථමාඛ්‍යාතපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘එතෙ පරාභවෙ ලොකෙ, පණ්‌ඩිතො සමවෙක්‌ඛියා’’ති වුත්‌තෙ ‘‘පරාභවෙ’’ති ඉදං උපයොගත්‌ථවං බහුවචනං නාමපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘පරාභවෙ සතී’’ති වුත්‌තෙ භාවලක්‌ඛණභුම්‌මත්‌ථෙකවචනකං නාමපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘තුම්‌හෙ මෙ පසාදා සම්‌භවෙ’’ති වුත්‌තෙ ‘‘සම්‌භවෙ’’ති ඉදං ‘‘සම්‌භවථා’’තිමිනා සමානත්‌ථමාඛ්‍යාතපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘එහි ත්‌වං සම්‌භවව්‌හෙ’’ති වුත්‌තෙ ‘‘සම්‌භවව්‌හෙ’’ති ඉදං සම්‌භවාය නාම ඉත්‌ථියා වාචකං ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං සාලපනං නාමිකපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘එහි ත්‌වං සම්‌භවව්‌හෙපතිට්‌ඨිත’’න්‌ති වුත්‌තෙ සම්‌භවනාමකස්‌ස පුරිසස්‌ස වාචකං පුල්‌ලිඞ්‌ගං භුම්‌මවචනන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො.
‘‘වරුණො බ්‍රහ්‌මදෙවො ච, අහෙසුං අග්‌ගසාවකා;
සම්‌භවො නාමුපට්‌ඨාකො, රෙවතස්‌ස මහෙසිනො’’ති –
හි පාළි. ‘‘ධම්‌මා පාතුභවන්‌තෙ’’ති වුත්‌තෙ ‘‘පාතුභවන්‌තෙ’’ති ඉදං ‘‘පාතුභවන්‌තී’’තිමිනා සමානත්‌ථං සනිපාතමාඛ්‍යාතපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘පාතු භවන්‌තෙ ජනෙ’’ති වුත්‌තෙ ‘‘තෙ ජනෙ භවං රක්‌ඛතූ’’ති අත්‌ථවාචකානි ආඛ්‍යාතකිතන්‌තසබ්‌බනාමිකපදානීති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘පාතුභවසෙ ත්‌වං ගුණෙහී’’ති වුත්‌තෙ ‘‘පාතුභවසෙ’’ති ඉදං ‘‘පාතුභවසී’’තිමිනා සමානත්‌ථමාඛ්‍යාතපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘පාතුභවසෙ ගුණෙ යො ත්‌ව’’න්‌ති වුත්‌තෙ ‘‘පාතුභවාහි අත්‌තනො ගුණහෙතු ත්‌ව’’න්‌ති අත්‌ථවාචකානිනිපාතයුත්‌තාඛ්‍යාතනාමපදානීති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘අහමත්‌තනො ගුණෙහි පාතුභවෙ’’ති වුත්‌තෙ ‘‘පාතුභවෙ’’ති ඉදං ‘‘පාතුභවාමී’’තිමිනා සමානත්‌ථං සනිපාතමාඛ්‍යාතපදන්‌ති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ‘‘මං පාතු භවෙ ඉදං පුඤ්‌ඤකම්‌ම’’න්‌ති වුත්‌තෙ ‘‘මං රක්‌ඛතු සංසාරෙ ඉදං පුඤ්‌ඤකම්‌ම’’න්‌ති අත්‌ථවාචකානි ආඛ්‍යාතනාමපදානීති එවමත්‌ථො ච සද්‌දො ච චින්‌තනීයො. ඉමිනා නයෙන සබ්‌බත්‌ථ යථාරහමත්‌ථසද්‌දා චින්‌තනීයා. තත්‌ථ සමානසුතිකානං කෙසඤ්‌චි සද්‌දානං ‘‘න තෙසං කොට්‌ඨෙ ඔපෙන්‌ති. න තෙසං අන්‌තරා ගච්‌ඡෙ. සත්‌ත වො ලිච්‌ඡවී අපරිහානීයෙ ධම්‌මෙ දෙසෙස්‌සාමි, ඉමෙ තෙ දෙව සත්‌තවො, ත්‌වඤ්‌ච උත්‌තමසත්‌තවො’’තිආදීසු සමානසුතිකානං විය උච්‌චාරණවිසෙසො ඉච්‌ඡනීයො. උච්‌චාරණවිසෙසෙ හි සති පදානි පරිබ්‍යත්‌තානි, පදෙසු පරිබ්‍යත්‌තෙසු අත්‌ථො පරිබ්‍යත්‌තො හොති, අත්‌ථපරිග්‌ගාහකානං අත්‌ථාධිගමො අකිච්‌ඡො හොති, සුපරිසුද්‌ධාදාසතලෙ පටිබිම්‌බදස්‌සනං විය, සො ච ගහිතපුබ්‌බසඞ්‌කෙතස්‌ස අත්‌ථසම්‌බන්‌ධාදීසු අඤ්‌ඤතරස්‌මිං ඤාතෙයෙව හොති, න ඉතරථා. වුත්‌තඤ්‌හෙතං පොරාණෙහි –
‘‘විසයත්‌තමනාපන්‌නා, සද්‌දා නෙවත්‌ථබොධකා;
න පදමත්‌තතො අත්‌ථෙ, තෙ අඤ්‌ඤාතා පකාසකා’’ති.
යදිදමෙත්‌ථ වුත්‌තමම්‌හෙහි ‘‘උච්‌චාරණවිසෙසො ඉච්‌ඡනීයො’’ති. අත්‍රායමුච්‌චාරණවිසෙසදීපනී ගාථා සහත්‌ථප්‌පකාසනනයදානගාථාය.
පදං ‘‘න තෙ’’ති ඡින්‌දිත්‌වා, ‘‘සං කොට්‌ඨෙ’’ති පඨෙය්‍ය වෙ.
‘‘සං න ඔපෙන්‌ති කොට්‌ඨෙ තෙ, භික්‌ඛූ’’ති අත්‌ථමීරයෙ;
එවමිමෙසු අඤ්‌ඤෙසු, පාඨෙසුපි අයං නයො.
අථ යං පනිදම්‌පි වුත්‌තං ‘‘කෙසඤ්‌චී’’ති, තං කිමත්‌ථං? ‘‘ගච්‌ඡති පතිට්‌ඨිතං, ගච්‌ඡති තිස්‌සො, භවන්‌තෙ පස්‌සාමි, අත්‌ථකුසලා භවන්‌තෙ, වදන්‌තං එකපොක්‌ඛරා, වදන්‌තං පටිවදතී’’තිආදීසු සමානසුතිකානමුච්‌චාරණවිසෙසො න ලබ්‌භතීති දස්‌සනත්‌ථං. තස්‌මා ඉදමෙත්‌ථ සල්‌ලක්‌ඛෙතබ්‌බං – යත්‌ථ සමානසුතිකානමුච්‌චාරණවිසෙසො ලබ්‌භති අත්‌ථවිසෙසො ච පදානං විභාගවසෙන වා අවිභාගවසෙන වා, තත්‌ථ පයොගෙ සමානසුතිකමෙකච්‌චං පදං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා උච්‌චාරෙතබ්‌බං. සෙය්‍යථිදං? ‘‘හෙතු හෙතුසම්‌පයුත්‌තකානං ධම්‌මානං තංසමුට්‌ඨානානඤ්‌ච රූපානං හෙතුපච්‌චයෙන පච්‌චයො. සො තෙන සද්‌ධිං භාසති, සොතෙන වුය්‌හති. භවන්‌තෙ ජනෙ පසංසති, භවන්‌තෙ පස්‌සාමී’’ති එවමාදයො පයොගා. එත්‌ථ ‘‘හෙතූ’’ති ඊසකං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා ‘‘හෙතුසම්‌පයුත්‌තාන’’න්‌ති උච්‌චාරෙතබ්‌බං. තථා ‘‘සො’’ති විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා ‘‘තෙන සද්‌ධි’’න්‌ති උච්‌චාරෙතබ්‌බං. ‘‘භව’’න්‌ති විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා ‘‘තෙ ජනෙ’’ති උච්‌චාරෙතබ්‌බං.
සෙසං පන සමානසුතිකං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා න උච්‌චාරෙතබ්‌බං. අවිච්‌ඡින්‌දනීයස්‌මිඤ්‌හි ඨානෙ විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා පඨිතස්‌ස අත්‌ථො දුට්‌ඨො හොති. එවං පදවිභාගාවිභාගවසෙන සමානසුතිකානමත්‌ථුච්‌චාරණවිසෙසො වෙදිතබ්‌බො. එත්‌ථ හි ‘‘සො තෙනා’’තිආදීසු ද්‌විපදත්‌ථග්‌ගහණං විභාගො, එකපදත්‌ථග්‌ගහණමවිභාගොති අධිප්‌පෙතො. එත්‌ථ ච විසුං වවත්‌ථිතානං අසමානසුතිකානං එකතො කත්‌වා සමානසුතිකභාවපරිකප්‌පනං අත්‌ථන්‌තරවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථඤ්‌චෙව උච්‌චාරණවිසෙසදස්‌සනත්‌ථඤ්‌ච. න හි එතානි ‘‘සප්‌පො සප්‌පො’’තිආදීසු විය එකස්‌මිංයෙවත්‌ථෙ සමානසුතිකානි. එවං සන්‌තෙපි එකජ්‌ඣකරණෙන ලද්‌ධං සමානසුතිලෙසං ගහෙත්‌වා අත්‌ථන්‌තරවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථං උච්‌චාරණවිසෙසදස්‌සනත්‌ථඤ්‌ච ‘‘සමානසුතිකානී’’ති වුත්‌තානි. එස නයො අඤ්‌ඤත්‍රාපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු. ඉදමෙත්‌ථ සල්‌ලක්‌ඛෙතබ්‌බං –
යත්‌ථ සමානසුතිකානං අට්‌ඨාරසාකාරෙසු යෙන කෙනචි ආකාරෙන අත්‌ථවිසෙසො ලබ්‌භති, විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා පන උච්‌චාරණෙ සද්‌දවිලාසො න හොති, අත්‌ථො වා දුට්‌ඨො හොති, න තාදිසෙසු පයොගෙසු සමානසුතිකානි පදානි විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා උච්‌චාරෙතබ්‌බානි. තත්‍ර කතමෙන චාකාරෙන අත්‌ථවිසෙසලාභො භවති? පදානං විභාගවසෙන වා අවිභාගවසෙන වා අක්‌ඛරසන්‌නිධානවසෙන වා පදසන්‌නිධානවසෙන වා පදක්‌ඛරසන්‌නිධානවසෙන වා විච්‌ඡාවසෙන වා කම්‌මප්‌පවචනීයවසෙන වා භයකොධාදීසු උප්‌පන්‌නෙසු කථිතාමෙඩිතවචනවසෙන වා ගුණවාචකසද්‌දස්‌ස ද්‌විරුත්‌තවසෙන වා ක්‍රියාපදස්‌ස ද්‌විරුත්‌තවසෙන වා සංහිතාපදච්‌ඡෙදවසෙන වා අගාරවත්‌ථපරිදීපනවසෙන වා නිරන්‌තරත්‌ථපරිදීපනවසෙන වා නනිරන්‌තරත්‌ථපරිදීපනවසෙන වා ‘‘පුනප්‌පුන’’මිච්‌චත්‌ථපරිදීපනවසෙන වා උපමානෙ ඉව සද්‌දවසෙන වා ඉතිසද්‌දං පටිච්‌ච සද්‌දපදත්‌ථවාචකත්‌ථපරිදීපනවසෙන වා තථාපවත්‌තචිත්‌තපරිදීපනවසෙන වාති ඉමෙසුට්‌ඨාරසාකාරෙසු, විත්‌ථාරතො පන ඡබ්‌බීසාය ආකාරෙසු තතො වාධිකෙසු යෙන කෙනචි ආකාරෙන අත්‌ථවිසෙසලාභො භවති.
එත්‌ථ පදානං තාව විභාගවසෙන වා අවිභාගවසෙන වා සමානසුතිකානමත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘සා නං සඞ්‌ගති පාලෙති, අභික්‌කමො සානං පඤ්‌ඤායති. මා නො දෙව අවධි, මානො මය්‌හං න විජ්‌ජතී’’ති එවමාදයො පයොගා.
අක්‌ඛරසන්‌නිධානවසෙන පන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘සන්‌තෙහි මහිතො හිතො. සඞ්‌ගා සඞ්‌ගාමජිං මුත්‌තං, තමහං බ්‍රූමි බ්‍රාහ්‌මණං. දාඨී දාඨීසු පක්‌ඛන්‌දි, මඤ්‌ඤමානො යථා පුරෙ. සබ්‌බාභිභුංව සිරසාසිරසා නමාමි. භූමිතො උට්‌ඨිතා යාව, බ්‍රහ්‌මලොකා විධාවති. අච්‌චි අච්‌චිමතො ලොකෙ, ඩය්‌හමානම්‌හි තෙජසා’’ති එවමාදයො පයොගා.
පදසන්‌නිධානවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘ආපො ආපොගතං. රාජරාජමහාමත්‌තාදයො, සුඛො’ලොකස්‌ස ලොකස්‌ස, කාරකො ඤාණචක්‌ඛුදො, නිරාපදෙ පදෙ නින්‌නො, අනන්‌තඤාණං කරුණාලයං ලයං, මලස්‌ස බුද්‌ධං සුසමාහිතං හිතං. නමාමි ධම්‌මං භවසංවරං වරං, ගුණාකරඤ්‌චෙව නිරඞ්‌ගණං ගණ’’න්‌ති එවමාදයො පයොගා.
පදක්‌ඛරසන්‌නිධානවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘පමාණරහිතං හිතං, සිද්‌ධත්‌ථො සබ්‌බසිද්‌ධත්‌ථො, තිලොකමහිතො හිතො. උපගන්‌ත්‌වාන සම්‌බුද්‌ධො, ඉදං වචනමබ්‍රවී’’ති එවමාදයො පයොගා. තත්‍රිමා අක්‌ඛරසන්‌නිධානාදීසු අධිප්‌පායවිඤ්‌ඤාපනියො ගාථා –
මහිතොඉති සද්‌දම්‌හා, මකාරො චෙ විවෙචිතො;
සද්‌දො නිරත්‌ථකො එත්‌ථ, ‘‘අක්‌ඛර’’න්‌ති වදෙ බුධො.
ඤෙය්‍යා අක්‌ඛරයොගෙන,
‘‘සන්‌තෙහි මහිතො හිතො’’;
ඉච්‌චාදීසු සරූපානං,
හොති අත්‌ථවිසෙසතා.
උපසග්‌ගා නිපාතා ච, යඤ්‌චඤ්‌ඤං අත්‌ථජොතකං;
එකක්‌ඛරම්‌පි විඤ්‌ඤූහි, තං ‘‘පද’’න්‌ති සමීරිතං.
සමාසෙ ලබ්‌භමානත්‌තං, සන්‌ධාය ලපිතං මයා.
විච්‌ඡාවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘ගාමෙ ගාමෙ සතං කුම්‌භා, ගාමො ගාමො රමණීයො’’ති එවමාදයො පයොගා. එත්‌ථ හි විච්‌ඡාවසෙන සබ්‌බෙපි ගාමා පරිග්‌ගහිතා.
නානාධිකරණානං තු, වත්‌තුමෙකක්‌ඛණම්‌හි යා;
ඉච්‌ඡතො බ්‍යාපිතුං ඉච්‌ඡා, සා විච්‌ඡාති පකිත්‌තිතා.
කම්‌මප්‌පවචනීයවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘රුක්‌ඛං රුක්‌ඛං පති විජ්‌ජොතතෙ චන්‌දො, රුක්‌ඛං රුක්‌ඛං පරි විජ්‌ජොතතෙ චන්‌දො’’ති පයොගා, රුක්‌ඛානං උපරි උපරි විජ්‌ජොතතෙති අත්‌ථො.
භයකොධාදීසු උප්‌පන්‌නෙසු කථිතාමෙඩිතවචනවසෙන පන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ඉමෙ පයොගා – භයෙ තාව ‘‘චොරො චොරො, සප්‌පො සප්‌පො’’ඉච්‌චාදයො. කොධෙ ‘‘වසල වසල, චණ්‌ඩාල චණ්‌ඩාල, විජ්‌ඣ විජ්‌ඣ, පහර පහර’’ඉච්‌චාදයො. පසංසායං ‘‘සාධු සාධු සාරිපුත්‌ත, අභික්‌කන්‌තං භන්‌තෙ අභික්‌කන්‌තං භන්‌තෙ’’ඉච්‌චාදයො. තුරිතෙ ‘‘අභික්‌කම වාසෙට්‌ඨ අභික්‌කම වාසෙට්‌ඨ, ගච්‌ඡ ගච්‌ඡ, ලුනාහි ලුනාහි’’ඉච්‌චාදයො. කොතූහලෙ ‘‘ආගච්‌ඡ ආගච්‌ඡ’’ඉච්‌චාදයො. අච්‌ඡරියෙ ‘‘අහො බුද්‌ධො අහො බුද්‌ධො’’ඉච්‌චාදයො. හාසෙ ‘‘අහො සුඛං අහො සුඛං, අහො මනාපං අහො මනාපං’’ඉච්‌චාදයො. සොකෙ ‘‘කහං එකපුත්‌තක කහං එකපුත්‌තක’’ඉච්‌චාදයො. පසාදෙ ‘‘භවිස්‌සන්‌ති වජ්‌ජී භවිස්‌සන්‌ති වජ්‌ජී’’ඉච්‌චාදයො. එවං භයකොධාදීසු උප්‌පන්‌නෙසු කථිතාමෙඩිතවචනවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභො භවති. එත්‌ථ පන අත්‌ථන්‌තරාභාවෙපි දළ්‌හීකම්‌මවසෙන පදානමත්‌ථජොතකභාවොයෙව අත්‌ථවිසෙසලාභො.
තුරිතෙ කොතූහල’ච්‌ඡරෙ;
හාසෙ සොකෙ පසාදෙ ච,
කරෙ ආමෙඩිතං බුධො.
චසද්‌දො අවුත්‌තසමුච්‌චයත්‌ථො, තෙන ගරහාඅසම්‌මානාදීනං සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො. ‘‘පාපො පාපො’’තිආදීසු හි ගරහායං. ‘‘අභිරූපක අභිරූපකා’’තිආදීසු අසම්‌මානෙ. ‘‘ක්‌වායං අබලබලො වියා’’තිආදීසු අතිසයත්‌ථෙ ආමෙඩිතං දට්‌ඨබ්‌බං. ගුණවාචකස්‌ස ද්‌විරුත්‌තවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘කණ්‌හො කණ්‌හො ච ඝොරො චා’’ති එවමාදයො. ‘‘කණ්‌හො කණ්‌හො’’ති හි අතීව කණ්‌හොති අත්‌ථො. ක්‍රියාපදස්‌ස ද්‌විරුත්‌තවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘ධමෙ ධමෙ නාතිධමෙ’’ති එවමාදයො. තත්‌ථ ධමෙ ධමෙති ධමෙය්‍ය නො න ධමෙය්‍ය. නාතිධමෙති පමාණාතික්‌කන්‌තං පන න ධමෙය්‍ය. සංහිතාපදච්‌ඡෙදවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘නරානරා, සුරාසුරා, කතාකතකුසලාකුසලවිසයං විප්‌පටිසාරාකාරෙන පවත්‌තං අනුසොචනං කුක්‌කුච්‌ච’’න්‌ති එවමාදයො. එත්‌ථ පන විඤ්‌ඤූනං පරමකොසල්‌ලජනනත්‌ථං සිලොකං රචයාම –
හිතාහිතා හිතංහිතං, ආනුභාවෙන තෙ ජින;
පවරාපවරාහච්‌ච, භවාමා’නාමයා මයන්‌ති.
අගාරවත්‌ථපරිදීපනවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘තුවංතුවං පෙසුඤ්‌ඤකලහවිග්‌ගහවිවාදා’’ති එවමාදයො. නිරන්‌තරත්‌ථපරිදීපනවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘දිවසෙ දිවසෙ පරිභුඤ්‌ජතී’’ති එවමාදයො. නනිරන්‌තරත්‌ථපරිදීපනවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘ඛණෙ ඛණෙ පීති උප්‌පජ්‌ජතී’’ති එවමාදයො. ‘‘පුනප්‌පුන’’මිච්‌චත්‌ථපරිදීපනවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘මුහුං මුහුං භායයතෙ කුමාරෙ’’ති එවමාදයො. උපමානෙ ඉවසද්‌දවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘රාජා රක්‌ඛතු ධම්‌මෙන, අත්‌තනොව පජං පජ’’න්‌ති එවමාදයො. ඉතිසද්‌දං පටිච්‌ච සද්‌දපදත්‌ථවාචකත්‌තපරිදීපනවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘බුද්‌ධො බුද්‌ධොති කථයන්‌තො, සොමනස්‌සං පවෙදයි’’න්‌ති එවමාදයො. තථාපවත්‌තචිත්‌තපරිදීපනවසෙන අත්‌ථවිසෙසලාභෙ ‘‘බුද්‌ධො බුද්‌ධොති චින්‌තෙන්‌තො, මග්‌ගං සොධෙමහං තදා’’ති එවමාදයො. එවං ඊදිසෙසු පයොගෙසු සමානසුතිකපදං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා න උච්‌චාරෙතබ්‌බං. විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා හි උච්‌චාරණෙ සති සද්‌දවිලාසො න භවති, කත්‌ථචි පන ‘‘කතාකතාකුසලාකුසලවිසය’’න්‌ති එවමාදීසු විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා උච්‌චාරිතස්‌ස අත්‌ථො දුට්‌ඨො හොති, තස්‌මා විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා න උච්‌චාරෙතබ්‌බං, එකාබද්‌ධංයෙව කත්‌වා උච්‌චාරෙතබ්‌බං. ඉති සමානසුතිකෙසු විනිච්‌ඡයො ඡබ්‌බීසාය ආකාරෙහි අධිකෙහි ච මණ්‌ඩෙත්‌වා දස්‌සිතො.
යස්‌මා පන සමානසුතිකෙසු විනිච්‌ඡයෙ දස්‌සිතෙ අසමානසුතිකෙසුපි විනිච්‌ඡයො දස්‌සෙතබ්‌බො හොති, තස්‌මා තම්‌පි දස්‌සෙස්‌සාම – යත්‌ථ නිග්‌ගහීතම්‌හා පරාකාරලොපොපි පාඨො පඤ්‌ඤායති, සංයොගබ්‍යඤ්‌ජනස්‌ස විසංයොගත්‌තම්‌පි. තෙසු පයොගෙසු නිග්‌ගහීතපදං අනන්‌තරපදෙන සද්‌ධිං එකාබද්‌ධංයෙව කත්‌වා උච්‌චාරෙතබ්‌බං. කතමානි තානි? ‘‘සචෙ භුත්‌තො භවෙය්‍යාහං-සා’ජීවො ගරහිතො මම. පුප්‌ඵං’සා උප්‌පජ්‌ජි. ඛයමත්‌තං න නිබ්‌බානං’ස ගම්‌භීරාදිවාචතො’’ති එවමාදයො. එත්‌ථ හි ‘‘සචෙ භුත්‌තො භවෙය්‍යාහ’’න්‌තිආදිනා විච්‌ඡෙදමකත්‌වා අනන්‌තරෙ ද්‌වීසු ගාථාපදෙසු අන්‌තරීභූතානං ද්‌වින්‌නං සමානසුතිකපදානං එකතො උච්‌චාරණමිව අනන්‌තරපදෙහි සද්‌ධිං එකාබද්‌ධුච්‌චාරණවසෙන ‘‘සචෙ භුත්‌තො භවෙය්‍යාහං-සා’ජීවො ගරහිතො මමා’’තිආදිනා උච්‌චාරෙතබ්‌බං. එවරූපොයෙව හි උච්‌චාරණවිසෙසො සකලෙහිපි පොරාණෙහි විඤ්‌ඤූහි අනුමතො උච්‌චාරිතො ච ‘‘අස්‌ස ආජීවො ගරහිතො මම, අස්‌සා උප්‌පජ්‌ජි, අස්‌ස ගම්‌භීරාදිවාචතො’’තිඑවමාදිඅත්‌ථප්‌පටිපාදනස්‌සානුරූපත්‌තා.
යත්‌ථ පන යාදිසෙ උච්‌චාරණෙ කරියමානෙ අත්‌ථො පරිබ්‍යත්‌තො හොති, තෙසු පයොගෙසු ක්‌වචි චසද්‌ද පනසද්‌දාදියොගට්‌ඨානෙ ඊසකං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා පදමුච්‌චාරෙතබ්‌බං. සෙය්‍යථිදං? ‘‘වාළා ච ලපසක්‌ඛරා. අච්‌චන්‌තසන්‌තා පන යා, අයං නිබ්‌බානසම්‌පදා, ‘‘ඉදං දුක්‌ඛ’’න්‌ති වාචං භාසතො ‘‘ඉදං දුක්‌ඛ’’න්‌ති ඤාණං පවත්‌තතීති? ආමන්‌තා. ඉති ච දන්‌ති ච දුති ච ඛන්‌ති ච ඤාණං පවත්‌තතීති? න හෙවං වත්‌තබ්‌බෙ’’ති එවමාදයො පයොගා.
එතෙසු හි පඨමපයොගෙ ‘‘වාළා චා’’ති ඊසකං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා ‘‘ලපසක්‌ඛරා’’ති උච්‌චාරෙතබ්‌බං. තත්‌ථ ලපසක්‌ඛරාති සක්‌ඛරසදිසමධුරවචනා. ජාතකට්‌ඨකථායං පන ‘‘නිරත්‌ථකවචනෙහි සක්‌ඛරා විය මධුරා’’ති වුත්‌තං, තස්‌මාත්‍ර බහුබ්‌බීහිතප්‌පුරිසවසෙන ද්‌විධා සමාසො දට්‌ඨබ්‌බො ‘‘ලපා සක්‌ඛරා විය යාසං තා ලපසක්‌ඛරා, ලපෙහි වා සක්‌ඛරා වියාති ලපසක්‌ඛරා’’ති.
දුතියපයොගෙ ‘‘අච්‌චන්‌තසන්‌තා පන’’ඉති ඊසකං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා ‘‘යා’’ති උච්‌චාරෙතබ්‌බං. යා පන අයං නිබ්‌බානසම්‌පදා අච්‌චන්‌තසන්‌තාති හි අත්‌ථො.
තතියපයොගෙ ඉති ච දන්‌ති ච දුති ච ඛන්‌ති චාති එතෙසු චතූසු ඨානෙසු ඉකාරඤ්‌ච දංකාරඤ්‌ච දුකාරඤ්‌ච ඛංකාරඤ්‌ච ඊසකං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා තදනන්‌තරං ති ච සද්‌දා උච්‌චාරෙතබ්‌බා.
එත්‌ථ හි අවිච්‌ඡින්‌දිත්‌වා උච්‌චාරණෙ සති අඤ්‌ඤථා ගහෙතබ්‌බත්‌තා අත්‌ථො දුට්‌ඨො භවති. කථං? ඊදිසෙසු ඨානෙසු අවිච්‌ඡින්‌දිත්‌වා උච්‌චාරණෙ සති ඉතිසද්‌දො එවන්‌ති අත්‌ථවාචකො නිපාතො සියා, සන්‌ධිවසෙන පන ඉකාරත්‌ථවාචකො රූළ්‌හීසද්‌දො න සියා. දන්‌තිසද්‌දො දමනත්‌ථො සියා, දංකාරවාචකො න සියා. දුතිසද්‌දො නිරත්‌ථකො සියා, දුකාරවාචකො න සියා. ඛන්‌තිසද්‌දො ඛමනත්‌ථො සියා, ඛංකාරවාචකො න සියා. තස්‌මා ඉකාර දංකාර දුකාර ඛංකාරානි ඊසකං විච්‌ඡින්‌දිතබ්‌බානි.
එත්‌ථ හි ඉඉති දංඉති දුඉති ඛංඉතීතිආදිනා සංහිතාපදච්‌ඡෙදො වෙදිතබ්‌බො, පරභූතස්‌ස ච ඉකාරස්‌ස ලොපො. න පනෙත්‌ථ ඉදං වත්‌තබ්‌බං ‘‘සරූපසරානං විසයෙ පරභූතස්‌ස සරූපසරස්‌ස ලොපො න හොති, පුබ්‌බසරස්‌සෙව ලොපො හොති තත්‍රායන්‌ති එත්‌ථ වියා’’ති ‘‘අකිලාසුනො වණ්‌ණපථෙ ඛණන්‌තා, උදඞ්‌ගණෙ තත්‌ථ පපං අවින්‌දු’’න්‌ති පාළියං සරූපපරසරස්‌ස ලොපදස්‌සනතො. තථා හි අට්‌ඨකථාචරියෙහි ‘‘පවද්‌ධං ආපං පප’’න්‌ති අත්‌ථො සංවණ්‌ණිතො. තස්‌මා ‘‘ඉති චා’’ති එත්‌ථාපි ඉඉති චාති ඡෙදං කත්‌වා ද්‌වීසු ඉකාරෙසු පරස්‌ස ඉකාරස්‌ස ලොපො කාතබ්‌බො, න පුබ්‌බස්‌ස.
පුබ්‌බස්‌මිඤ්‌හි ඉකාරවාචකෙ ඉකාරෙ නට්‌ඨෙ සති නිපාතභූතෙන ඉතිසද්‌දෙන ඉකාරසඞ්‌ඛාතො අත්‌ථො න විඤ්‌ඤායෙය්‍ය, නිපාතභූතස්‌ස පන ඉතිසද්‌දස්‌ස ඉකාරෙ නට්‌ඨෙපි සො අත්‌ථො විඤ්‌ඤායතෙව ‘‘දෙවදත්‌තොති මෙ සුත’’න්‌ති එත්‌ථ දෙවදත්‌තපදත්‌ථො විය. තස්‌මා ඉතිසද්‌දස්‌ස පරභූතස්‌ස ඉකාරස්‌සෙව ලොපො කාතබ්‌බො, න පුබ්‌බස්‌ස ඉකාරවාචකස්‌ස ඉකාරස්‌ස. කච්‌චායනෙ පන යෙභුය්‍යප්‌පවත්‌තිං සන්‌ධාය අසරූපසරතො පරස්‌සෙව අසරූපසරස්‌ස ලොපො වුත්‌තො, න සරූපසරතො පරස්‌ස සරූපසරස්‌ස. මහාපදෙසසුත්‌තෙහි වා සරූපස්‌ස පරසරස්‌ස ලොපො වුත්‌තොති දට්‌ඨබ්‌බං.
‘‘අන්‌තරා ච රාජගහං අන්‌තරා ච නාළන්‌ද’’න්‌තිආදීසු පන චසද්‌දාදියොගට්‌ඨානෙපි සති විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා පදං න උච්‌චාරෙතබ්‌බං. යත්‌ථ ච ආගමක්‌ඛරාදීනි දිස්‌සන්‌ති, තෙසු පයොගෙසු පුබ්‌බපදානි විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා න උච්‌චාරෙතබ්‌බානි, ආගමක්‌ඛරවන්‌තෙහි පරපදෙහි සද්‌ධිංයෙව උච්‌චාරෙතබ්‌බානි. සෙය්‍යථිදං? ‘‘නක්‌ඛත්‌තරාජාරිව තාරකානං. භගවා එතදවොච’’ඉච්‌චෙවමාදයො පයොගා. යත්‌ථ යෙසං විසුං විසුං සම්‌බන්‌ධො දිස්‌සති, අත්‌ථො ච යුජ්‌ජති, තත්‌ථ තානි අත්‌ථානුරූපං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා උච්‌චාරෙතබ්‌බානි. සෙය්‍යථිදං? ‘‘නහානෙ උස්‌සුක්‌කං අකාසි, උස්‌සුක්‌කම්‌පි අකාසි යාගුයා ඛාදනීයෙ භත්‌තස්‌මිං’’ ඉච්‌චෙවමාදයො පයොගා. එත්‌ථ හි ‘‘නහානෙ උස්‌සුක්‌කං අකාසී’’ති විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා ‘‘උස්‌සුක්‌කම්‌පි අකාසි යාගුයා ඛාදනීයෙ භත්‌තස්‌මි’’න්‌ති උච්‌චාරෙතබ්‌බං. එවඤ්‌හි සති න කෙවලං සො භික්‌ඛු නහානෙයෙව උස්‌සුක්‌කං අකාසි, අථ ඛො යාගුයාපි ඛාදනීයෙපි භත්‌තස්‌මිම්‌පි උස්‌සුක්‌කං අකාසීති අත්‌ථප්‌පකාසනෙ සමත්‌ථො භවති, අට්‌ඨානප්‌පයුත්‌තො සමුච්‌චයත්‌ථවාචකො අපිසද්‌දො.
යත්‌ථ පන යෙසමිතරෙන වා ඉතරෙන වා එකෙකපදෙන උභයපදෙහි වා සම්‌බන්‌ධො දිස්‌සති සහෙවත්‌ථයුත්‌තියා, තත්‌ථ තානි යථාරහං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා උච්‌චාරෙතබ්‌බානි. සෙය්‍යථිදං? ‘‘සො ධම්‌මං දෙසෙතිආදිකල්‍යාණං මජ්‌ඣෙකල්‍යාණං පරියොසානකල්‍යාණං සාත්‌ථං සබ්‍යඤ්‌ජනං කෙවලපරිපුණ්‌ණං පරිසුද්‌ධං බ්‍රහ්‌මචරියං පකාසෙති. පටිච්‌චසමුප්‌පාදං වො භික්‌ඛවෙ දෙසෙස්‌සාමි, තං සුණාථ සාධුකං මනසිකරොථ. අජ්‌ඣත්‌තං සම්‌පසාදනං චෙතසො එකොදිභාව’’න්‌ති එවමාදයො පයොගා. තත්‍රිමා අධිප්‌පායවිඤ්‌ඤාපිකා ගාථා –
ධම්‌මසද්‌දෙන වා බ්‍රහ්‌ම-චරියසද්‌දෙන වා පදං;
යොජෙත්‌වා ඊරයෙ විඤ්‌ඤූ, ‘‘සාත්‌ථං සබ්‍යඤ්‌ජන’’න්‌තිදං.
‘‘සාධුක’’න්‌ති පදං විඤ්‌ඤූ, ‘‘සුණාථා’’ති පදෙන වා;
තථා ‘‘මනසිකරොථ’’, ඉති වුත්‌තපදෙන වා;
ඊරයෙ යොජයිත්‌වාන, උභයෙහි පදෙහි වා.
එකමෙකෙන සම්‌බන්‌ධො, සම්‌බන්‌ධො උභයෙහි වා;
දිස්‌සතීති විජානෙය්‍ය, සද්‌ධිමෙවත්‌ථයුත්‌තියා.
නත්‌තනොමතියා එසො, අත්‌ථො එත්‌ථ මයා රුතො;
පුබ්‌බාචරියසීහානං, නයං නිස්‌සාය මෙ රුතො.
එවංවිධෙසු අඤ්‌ඤෙසු, පාඨෙසුපි අයං නයො;
නෙතබ්‌බො නයදක්‌ඛෙන, සාසනත්‌ථගවෙසිනා.
අත්‌ථානුරූපතො සද්‌දං, අත්‌ථං සද්‌දානුරූපතො;
චින්‌තයිත්‌වාන මෙධාවී, වොහරෙ න යථා තථාති.
අයමෙත්‌ථ අත්‌ථසද්‌දචින්‌තා.
අත්‌ථාතිසයයොගෙ එවං උපලක්‌ඛෙතබ්‌බං – භූධාතුඅත්‌ථාතිසයයොගතො වඩ්‌ඪනෙ දිට්‌ඨා ‘‘එකමන්‌තං නිසින්‌නො ඛො මහානාමො ලිච්‌ඡවී උදානං උදානෙසි ‘භවිස්‌සන්‌ති වජ්‌ජී භවිස්‌සන්‌ති වජ්‌ජී’ති’’ ඉති වා ‘‘අහමෙව දූසියා භූනහතා, රඤ්‌ඤො මහාපතාපස්‌සා’’ති වා ‘‘වෙදා න තාණාය භවන්‌තිදස්‌ස, මිත්‌තද්‌දුනො භූනහුනො නරස්‌සා’’ති වා ‘‘භූනහච්‌චං කතං මයා’’ති වා එවං වඩ්‌ඪනෙ දිට්‌ඨා.
වචනසඞ්‌ගහෙ එවං උපලක්‌ඛෙතබ්‌බං – වත්‌තමානාය විභත්‌තියා පරස්‌සපදං මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනං පඤ්‌චමියා පරස්‌සපදෙන මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනෙන සදිසං. තුම්‌හෙ භවථ.
වත්‌තමානපඤ්‌චමීනං පරස්‌සපදෙ උත්‌තමපුරිසචතුක්‌කෙ එකවචනං එකවචනෙන, බහුවචනම්‌පි බහුවචනෙන සදිසං. අහං භවාමි, මයං භවාම.
වත්‌තමානාය අත්‌තනොපදං මජ්‌ඣිමපුරිසෙකවචනං හිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීනං අත්‌තනොපදෙහි ද්‌වීහි මජ්‌ඣිමපුරිසෙකවචනෙහි සදිසං කත්‌ථචි වණ්‌ණසමුදායවසෙන කිඤ්‌චි විසෙසං වජ්‌ජෙත්‌වා, එස නයො උත්‌තරත්‍රාපි යොජෙතබ්‌බො. ත්‌වං භවසෙ, ඉදං වත්‌තමානාය රූපං. ත්‌වං අභවසෙ, ඉදං හිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීනං රූපං.
වත්‌තමානාය අත්‌තනොපදං උත්‌තමපුරිසෙකවචනං පඤ්‌චමියා අත්‌තනොපදෙනුත්‌තමපුරිසෙකවචනෙන ච පරොක්‌ඛාය පරස්‌සපදෙන මජ්‌ඣිමපුරිසෙකවචනෙන චාති ද්‌වීහි වචනෙහි සදිසං. අහං භවෙ, ඉදං වත්‌තමානපඤ්‌චමීනං රූපං. ත්‌වං බභූවෙ, ඉදං පරොක්‌ඛාය රූපං.
වත්‌තමානාය අත්‌තනොපදං උත්‌තමපුරිසබහුවචනං පරොක්‌ඛජ්‌ජතනීනං අත්‌තනොපදෙහි ද්‌වීහි උත්‌තමපුරිසබහුවචනෙහි සදිසං. මයං භවාම්‌හෙ, ඉදං වත්‌තමානාය රූපං. මයං බභූවිම්‌හෙ, ඉදං පරොක්‌ඛාය රූපං. මයං අභවිම්‌හෙ, ඉදමජ්‌ජතනියා රූපං.
පඤ්‌චමියා අත්‌තනොපදං මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනං පරොක්‌ඛාය අත්‌තනොපදෙන මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනෙන සදිසං. තුම්‌හෙ භවව්‌හො, ඉදං පඤ්‌චමියා රූපං. තුම්‌හෙ බභූවිව්‌හො, ඉදං පරොක්‌ඛාය රූපං.
පරොක්‌ඛාය පරස්‌සපදං පඨමපුරිසබහුවචනං හිය්‍යත්‌තනියා පරස්‌සපදෙන පඨමපුරිසබහුවචනෙන ච අජ්‌ජතනියා අත්‌තනොපදෙන පඨමපුරිසබහුවචනෙන චාති ද්‌වීහි වචනෙහි සදිසං. තෙ බභූවු, ඉදං පරොක්‌ඛාය රූපං. තෙ අභවු, ඉදං හිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීනං රූපං.
පරොක්‌ඛාය පරස්‌සපදං මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනං අත්‌තනොපදෙන පඨමපුරිසෙකවචනෙන ච හිය්‍යත්‌තනියා පරස්‌සපදෙන මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනෙන ච අත්‌තනොපදෙන පඨමපුරිසෙකවචනෙන ච අජ්‌ජතනියා පරස්‌සපදෙන මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනෙන චාති චතූහි වචනෙහි සදිසං. තුම්‌හෙ බභූවිත්‌ථ, සො බභූවිත්‌ථ, ඉමානි පරොක්‌ඛාය රූපානි. තුම්‌හෙ අභවත්‌ථ, සො අභවත්‌ථ, ඉමානි හිය්‍යත්‌තනියා රූපානි. තුම්‌හෙ අභවිත්‌ථ, ඉදමජ්‌ජතනියා රූපං.
පරොක්‌ඛාය පරස්‌සපදං උත්‌තමපුරිසෙකවචනං හිය්‍යත්‌තනියා පරස්‌සපදෙනුත්‌තමපුරිසෙකවචනෙන ච අජ්‌ජතනියා අත්‌තනොපදෙනුත්‌තමපුරිසෙකවචනෙන චාති ද්‌වීහි වචනෙහි සදිසං. අහං බභූවං, ඉදං පරොක්‌ඛාය රූපං. අහං අභවං, ඉදං හිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීනං රූපං.
පරොක්‌ඛාය පරස්‌සපදං උත්‌තමපුරිසබහුවචනං හිය්‍යත්‌තනියා පරස්‌සපදෙනුත්‌තමපුරිසබහුවචනෙන සදිසං. මයං බභූවිම්‌හ, ඉදං පරොක්‌ඛාය රූපං. මයං අභවම්‌හ, ඉදං හිය්‍යත්‌තනියා රූපං.
පරොක්‌ඛාය අත්‌තනොපදඋත්‌තමපුරිසෙකවචනං හිය්‍යත්‌තනියා අත්‌තනොපදෙනුත්‌තමපුරිසෙකවචනෙන ච අජ්‌ජතනියා පරස්‌සපදෙනුත්‌තමපුරිසෙකවචනෙන චාති ද්‌වීහි වචනෙහි සදිසං. අහං බභූවිං, ඉදං පරොක්‌ඛාය රූපං. අහං අභවිං, ඉදං හිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීනං රූපං.
හිය්‍යත්‌තනියා පරස්‌සපදං පඨමපුරිසෙකවචනං අජ්‌ජතනියා අත්‌තනොපදෙන පඨමපුරිසෙකවචනෙන සදිසං. සො අභවා.
හිය්‍යත්‌තනියා පරස්‌සපදං මජ්‌ඣිමපුරිසෙකවචනං අජ්‌ජතනියා පරස්‌සපදෙන මජ්‌ඣිමපුරිසෙකවචනෙන සදිසං. ත්‌වං අභවො.
භවිස්‌සන්‌තියා පරස්‌සපදං මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනං කාලාතිපත්‌තියා පරස්‌සපදෙන මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනෙන අත්‌තනොපදෙන පඨමපුරිසෙකවචනෙන චාති ද්‌වීහි වචනෙහි සදිසං. තුම්‌හෙ භවිස්‌සථ, ඉදං භවිස්‌සන්‌තියා රූපං. තුම්‌හෙ අභවිස්‌සථ, සො අභවිස්‌සථ, ඉමානි කාලාතිපත්‌තියා රූපානි.
භවිස්‌සන්‌තියා අත්‌තනොපදං මජ්‌ඣිමපුරිසෙකවචනං කාලාතිපත්‌තියා අත්‌තනොපදෙන මජ්‌ඣිමපුරිසෙකවචනෙන සදිසං. ත්‌වං භවිස්‌සසෙ, ඉදං භවිස්‌සන්‌තියා රූපං. ත්‌වං අභවිස්‌සසෙ, ඉදං කාලාතිපත්‌තියා රූපං.
භවිස්‌සන්‌තියා අත්‌තනොපදං මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනං කාලාතිපත්‌තියා අත්‌තනොපදෙන මජ්‌ඣිමපුරිසබහුවචනෙන සදිසං. තුම්‌හෙ භවිස්‌සව්‌හෙ, ඉදං භවිස්‌සන්‌තියා රූපං. තුම්‌හෙ අභවිස්‌සව්‌හෙ, ඉදං කාලාතිපත්‌තියා රූපං.
භවිස්‌සන්‌තියා අත්‌තනොපදං උත්‌තමපුරිසෙකවචනං කාලාතිපත්‌තියා පරස්‌සපදෙනුත්‌තමපුරිසෙකවචනෙන සදිසං. අහං භවිස්‌සං, ඉදං භවිස්‌සන්‌තියා රූපං. අහං අභවිස්‌සං, ඉදං කාලාතිපත්‌තියා රූපං. සෙසානි සබ්‌බාසමට්‌ඨන්‌නං විභත්‌තීනං වචනානි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං විසදිසානීති දට්‌ඨබ්‌බං. භවන්‌ති චත්‍ර –
වත්‌තමානාපඤ්‌චමීසු, ථද්‌වයං සමුදීරිතං;
‘‘තුම්‌හෙ භවථ’’ඉච්‌චත්‍ර, උදාහරණකං ද්‌විධා.
මිද්‌වයං මද්‌වයඤ්‌චෙව, තාසු වුත්‌තං ද්‌විධා ද්‌විධා;
‘‘භවාමී’’ති ‘‘භවාමා’’ති, චෙත්‌ථ රූපානි නිද්‌දිසෙ.
වත්‌තමානකහිය්‍යත්‌ත-නජ්‌ජතනීවිභත්‌තිසු;
සෙත්‌තයං ‘‘භවසෙ ත්‌ව’’න්‌ති, වත්‌තමානාවිභත්‌තිතො;
‘‘අභවසෙ’’ති හිය්‍යත්‌ත-නජ්‌ජතනීවිභත්‌තිතො.
වත්‌තමානාපඤ්‌චමිකා-පරොක්‌ඛාසු විභත්‌තිසු;
එත්‌තයං ලපිතං තත්‌ථ, ආදො ද්‌වින්‌නං වසෙන තු.
ජඤ්‌ඤා ‘‘අහං භවෙ’’ති ‘‘ත්‌වං, බභූවෙ’’ති පරොක්‌ඛතො;
වත්‌තමානාපරොක්‌ඛජ්‌ජ-තනීසු තීසු සද්‌දිතං.
‘‘සම්‌භවාම්‌හෙ බභූවිම්‌හෙ, අභවිම්‌හෙ’’ති නිද්‌දිසෙ.
පඤ්‌චමිකාපරොක්‌ඛාසු, ව්‌හොද්‌වයං රූපමෙත්‌ථ හි;
‘‘භවව්‌හො බභූවිව්‌හො’’ති, තුම්‌හෙසද්‌දවිසෙසියං.
පරොක්‌ඛම්‌හි වා හිය්‍යත්‌ත-නජ්‌ජතනීවිභත්‌තිසු;
උත්‌තයං ‘‘තෙ බභූවූ’’ති, රූපං ජඤ්‌ඤා පරොක්‌ඛතො;
හිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනිතො, ජඤ්‌ඤා ‘‘තෙ අභවූ’’ඉති.
පරොක්‌ඛම්‌හි වා හිය්‍යත්‌ත-නජ්‌ජතනීවිභත්‌තිසු;
සද්‌දිතං තථසංයොග- පඤ්‌චකං ඉති නිද්‌දිසෙ.
බභූවිත්‌ථද්‌වයං තත්‌ථ, රූපං ජඤ්‌ඤා පරොක්‌ඛජං;
බව්‌හත්‌තෙකත්‌තතො වුත්‌තං, මජ්‌ඣිමපඨමව්‌හයං.
අභවත්‌ථද්‌වයං ඤෙය්‍යං, හිය්‍යත්‌තනීවිභත්‌තිජං;
බව්‌හත්‌තෙකත්‌තතො වුත්‌තං, මජ්‌ඣිමො පඨමො ච සො;
‘‘අභවිත්‌ථා’’තිදං රූපං, අජ්‌ජතනීවිභත්‌තිජං.
තඤ්‌ච ඛො බහුකත්‌තම්‌හි, තුම්‌හෙසද්‌දෙන යොජයෙ;
පරොක්‌ඛාව්‌හයහිය්‍යත්‌ත-නජ්‌ජතනීසු කිත්‌තිතං.
අංතයං තත්‌ථ ආදියං, ‘‘බභූවං’’රූපමීරිතං;
දුවින්‌නං අභවංරූපං, අහංසද්‌දෙන යොජයෙ.
පරොක්‌ඛකාහිය්‍යත්‌තනී-වසෙන ම්‌හදුකං ‘‘මයං;
බභූවිම්‌හ අභවිම්‌හ’’, ඉති රූපද්‌වයං කමා.
පරොක්‌ඛාව්‌හයහිය්‍යත්‌ත-නජ්‌ජතනීවිභත්‌තිසු;
ඉංතයං තු තහිං රූපං, ‘‘බභූවි’’න්‌ති පරොක්‌ඛජං;
‘‘අභවි’’න්‌තීතරාසං තු, අහංසද්‌දයුතාඛිලං.
‘‘අභවා’’ ඉති එකත්‌තෙ, රූපං පඨමපොරිසං.
හිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීසු, ඔද්‌වයං වුත්‌තමෙත්‌ථ තු;
‘‘අභවො’’ඉති එකත්‌තෙ, රූපං මජ්‌ඣිමපොරිසං.
භවිස්‌සන්‌තියකාලාති-පත්‌තීසු ද්‌වීසු භාසිතං;
බව්‌හත්‌තෙ බහුඑකත්‌තෙ, සසංයොගං ස්‌සථත්‌තයං.
‘‘තුම්‌හෙ භවිස්‌සථි’’ච්‌චෙතං, භවිස්‌සන්‌තියතො මතං;
‘‘අභවිස්‌සථ තුම්‌හෙ’’ති, ‘‘අභවිස්‌සථ සො’’ති ච;
කාලාතිපත්‌තිතො වුත්‌තං, එතඤ්‌හි වචනද්‌වයං.
භවිස්‌සන්‌තියකාලාති-පත්‌තීසු සමුදීරිතං;
මජ්‌ඣිමපුරිසට්‌ඨානෙ, සසංයොගං ස්‌සසෙයුගං.
‘‘භවිස්‌සසෙ ත්‌ව’’මිච්‌චෙතං, ‘‘ත්‌වං අභවිස්‌සසෙ’’ති ච;
ඉමානි තු පයොගානි, තත්‌ථ විඤ්‌ඤූ පකාසයෙ.
ස්‌සව්‌හෙද්‌වයං සෙන යුතං, ස්‌සංද්‌වයඤ්‌ච චතුක්‌කකං;
ඉදම්‌පි කථිතං ද්‌වීසු, යථාරුතවිභත්‌තිසු.
‘‘භවිස්‌සව්‌හෙ’’ති බව්‌හත්‌තෙ, භවිස්‌සන්‌තිකමජ්‌ඣිමො;
බව්‌හත්‌තෙ ‘‘අභවිස්‌සව්‌හෙ’’, කාලාතිපත්‌තිමජ්‌ඣිමො.
‘‘භවිස්‌සං’’ ඉති එකත්‌තෙ, භවිස්‌සන්‌තිකමුත්‌තමො;
‘‘අභවිස්‌ස’’න්‌ති එකත්‌තෙ, කාලාතිපත්‌තිකුත්‌තමො.
ඉති වුත්‌තානි වුත්‌තෙහි, වචනෙහි සමානතං;
යන්‌තෙ’කච්‌චෙහි තං සබ්‌බං, එකතාලීසධා ඨිතං.
සෙසානි පඤ්‌චපඤ්‌ඤාස, අසමානානි සබ්‌බථා;
එතං නයං ගහෙත්‌වාන, වදෙ සබ්‌බත්‌ථ සම්‌භවාති.
අයමෙත්‌ථ සමානාසමානවසෙන වචනසඞ්‌ගහො.
භවිස්‌සන්‌තීපරොක්‌ඛජ්‌ජ-තනීකාලාතිපත්‌තිසු;
නිච්‌චං ක්‌වචි ක්‌වචා’නිච්‌චං, ඉකාරාගමනං භවෙ.
ඉකාරාගමනං තඤ්‌හි, පරොක්‌ඛායං විභත්‌තියං;
බව්‌හත්‌තෙ මජ්‌ඣිමට්‌ඨානෙ, බව්‌හත්‌තෙ චුත්‌තමෙ සියා;
පරස්‌සපදං සන්‌ධාය, ඉදං වචනමීරිතං.
උත්‌තමෙකවචො චාපි, නෙතස්‌ස අත්‌තනොපදෙ;
හොතීති අවගන්‌තබ්‌බං, භවිස්‌සන්‌තිම්‌හි සබ්‌බසො.
හිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනික-කාලාතිපත්‌තීසු පන;
අකාරාගමනං හොති, සබ්‌බසො ඉති ලක්‌ඛයෙ.
අජ්‌ජතනිම්‌හි බව්‌හත්‌තෙ, මජ්‌ඣිමෙ උත්‌තමෙ තථා;
බව්‌හත්‌තම්‌හි අකාරෙන, ඉකාරාගමනං භවෙ.
ඉකාරාගමනං නිච්‌චං, කාලාතිපත්‌තියං භවෙ;
අකාරාගමනං තත්‌ථ, අනෙකන්‌තිකමීරිතං.
අකාරාගමනංයෙව, හිය්‍යත්‌තන්‍යං පකාසති;
පරොක්‌ඛායං භවිස්‌සන්‌ත්‍ය-ඤ්‌චිකාරොයෙව දිස්‌සති.
අකාරාගමනඤ්‌චෙව, ඉකාරාගමනම්‌පි ච;
අජ්‌ජතනිකකාලාති-පත්‌තීසු පන දිස්‌සති.
තීසු සෙසවිභත්‌තීසු, නා’කාරත්‌තයමීරිතං;
වත්‌තමානාය පඤ්‌චම්‍යං, සත්‌තමියන්‌ති සබ්‌බසො.
ඉකාරෙනෙව සහිතා, ද්‌වෙ භවන්‌ති විභත්‌තියො;
සත්‌ත ද්‌වාදස හොන්‌තෙත්‌ථ, වචනානීති ලක්‌ඛයෙ.
අකාරෙනෙව සහිතා, එකායෙව විභත්‌ති තු;
ද්‌වාදස වචනානෙත්‌ථ, භවන්‌තීති ච ලක්‌ඛයෙ.
චත්‌තාරි ද්‌වාදසඤ්‌චෙව, වචනානි භවන්‌තිධ.
ආකාරත්‌තයමුත්‌තා තු, තිස්‌සොයෙව විභත්‌තියො;
වචනානෙත්‌ථ ඡත්‌තිංස, හොන්‌තීති පරිදීපයෙ.
පරොක්‌ඛාඅජ්‌ජතනීසු, පඤ්‌චට්‌ඨ ච යථාක්‌කමං;
ඉකාරතො විමුත්‌තානි, වචනානි භවන්‌තිති.
එවමෙත්‌ථ විභත්‌තීනං, ඡන්‌නවුතිවිධාන ච;
සඞ්‌ගහො වචනානන්‌ති, විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විභාවිනාති.
අයමෙත්‌ථ ආගමලක්‌ඛණවසෙන විභත්‌තිවචනසඞ්‌ගහො.
කාලවසෙන පන විභත්‌තිවචනසඞ්‌ගහෙ දුවිධො සඞ්‌ගහො කාලත්‌තයවසෙන සඞ්‌ගහො, කාලඡක්‌කවසෙන සඞ්‌ගහො චාති. තත්‌ථ වත්‌තමානාපඤ්‌චමීසත්‌තමීවිභත්‌තියො පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකා, වත්‌තමානාපඤ්‌චමීසත්‌තමීවිභත්‍යන්‌තානි පදානි පච්‌චුප්‌පන්‌නවචනානි. පරොක්‌ඛාහිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීවිභත්‌තියො අතීතකාලිකා, පරොක්‌ඛාහිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීවිභත්‍යන්‌තානි පදානි අතීතවචනානි. භවිස්‌සන්‌තීවිභත්‌ති අනාගතකාලිකා, භවිස්‌සන්‌තීවිභත්‍යන්‌තානි පදානි අනාගතවචනානි. කාලාතිපත්‌තිවිභත්‌ති පන කත්‌ථචි අතීතකාලිකා කත්‌ථචි අනාගතකාලිකා, තස්‌මා තදන්‌තානි පදානි අතීතවචනානිපි අනාගතවචනානිපි හොන්‌ති. අයං කාලත්‌තයවසෙන විභත්‌තිවචනසඞ්‌ගහො.
අයං පන කාලඡක්‌කවසෙන විභත්‌තිවචනසඞ්‌ගහො – පරොක්‌ඛාහිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීවිභත්‌තියො අතීතකාලිකා, පරොක්‌ඛාහිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීවිභත්‍යන්‌තානි පදානි අතීතවචනානි. භවිස්‌සන්‌තීවිභත්‌ති අනාගතකාලිකා, භවිස්‌සන්‌තීවිභත්‍යන්‌තානි පදානි අනාගතවචනානි. වත්‌තමානාවිභත්‌ති පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකා, වත්‌තමානාවිභත්‍යන්‌තානි පදානි පච්‌චුප්‌පන්‌නවචනානි. පඤ්‌චමීවිභත්‌ති ආණත්‌තිකාලිකා , පඤ්‌චමීවිභත්‍යන්‌තානි පදානි ආණත්‌තිවචනානි. සත්‌තමීවිභත්‌ති පරිකප්‌පකාලිකා, සත්‌තමීවිභත්‍යන්‌තානි පදානි පරිකප්‌පවචනානි. එත්‌ථ පන ‘‘ආණත්‌තිවචනානී’’ති ච ‘‘පරිකප්‌පවචනානී’’ති ච ඉදං තථාසීසමත්‌තං ආසිට්‌ඨානුමත්‍යාදීසු පඤ්‌චම්‍යාදීනං දිස්‌සනතො. කාලාතිපත්‌තිවිභත්‌ති කාලාතිපත්‌තිකාලිකා, කාලාතිපත්‌තිවිභත්‍යන්‌තානි පදානි කාලාතිපත්‌තිවචනානි. එවං කාලඡක්‌කවසෙන විභත්‌තිවචනසඞ්‌ගහො වෙදිතබ්‌බො.
කාලසඞ්‌ගහෙ තිවිධො කාලසඞ්‌ගහො කාලත්‌තයසඞ්‌ගහො කාලචතුක්‌කසඞ්‌ගහො කාලඡක්‌කසඞ්‌ගහො චාති.
පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ වත්‌තමානා, පඤ්‌චමී සත්‌තමී චිමා;
හොන්‌තාතීතෙ පරොක්‌ඛාදී, සහ කාලාතිපත්‌තියා.
අනාගතෙ භවිස්‌සන්‌තී, කාලාතිපත්‌තිකාපි වා;
එවං කාලත්‌තයං ඤෙය්‍යං, ආඛ්‍යාතං තප්‌පකාසකං.
නනු කච්‌චායනෙ ගන්‌ථෙ, කාලො වුත්‌තො චතුබ්‌බිධො;
පච්‌චුප්‌පන්‌නෙනුත්‌තකාලෙ, අතීතෙනාගතෙ ඉති.
සච්‌චං වුත්‌තො නුත්‌තකාලො, පච්‌චුප්‌පන්‌නොති ඉච්‌ඡිතො;
සමීපෙ වුත්‌තකාලොති, අත්‌ථසම්‌භවතො පන.
තථා හි ‘‘යං තිකාල’’න්‌ති, වුත්‌තමාචරියෙහිපි;
න කාලතො විනිමුත්‌තං, ආඛ්‍යාතං කිඤ්‌චි දිස්‌සති.
නනු චාවුත්‌තකාලෙති, අත්‌ථො තත්‍ර තු යුජ්‌ජති;
තථා හි ඡබ්‌බිධො කාලො, නිරුත්‌තිම්‌හි පකාසිතො.
අතීතානාගතො පච්‌චු-ප්‌පන්‌නො ආණත්‌තිමෙව ච;
පරිකප්‌පො ච කාලස්‌ස, අතිපත්‌තීති ඡබ්‌බිධො.
දුවෙ විභත්‌තියො තත්‌ථ, ආණත්‌තිපරිකප්‌පිකා;
කාලමනාමසිත්‌වාපි, නිරුත්‌තඤ්‌ඤූහි භාසිතා.
ක්‍රියා නිප්‌ඵජ්‌ජති නිට්‌ඨං, නාගතා නාතිපන්‌නිකා.
කාලාතිපත්‌තිකා සද්‌දා, අතීතෙනාගතෙපි ච;
භවන්‌තීති යථාවුත්‌තා, නිරුත්‌තිම්‌හි විදූහි වෙ.
පඤ්‌චමීසත්‌තමීව්‌හිතා, ආණත්‌තිපරිකප්‌පිකා;
පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ භවන්‌තීති, න තථා තත්‌ථ භාසිතා.
තස්‌මා කච්‌චායනෙ ගන්‌ථෙ, ‘‘නුත්‌තකාලෙ’’ති යං පදං;
අත්‌ථො ‘‘අවුත්‌තකාලෙ’’ති, තස්‌ස ඤායතිමෙවිදං.
සච්‌චමෙවං තු සන්‌තෙපි, ආණත්‌තිපරිකප්‌පිකා;
පච්‌චුප්‌පන්‌නෙපි දට්‌ඨබ්‌බා, පණ්‌ඩිතෙන නයඤ්‌ඤුනා.
කස්‌මාති චෙ ආණාපනං, පරිකප්‌පො ච සච්‌චතො;
පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ යතො අත්‌ථා, නිප්‌ඵන්‌නා දිස්‌සරෙ ඉමෙ.
‘‘අනුත්‌තකාලෙ’’ති පදං, එතස්‌සත්‌ථස්‌ස ජොතකං;
‘‘සමීපෙ වුත්‌තකාලෙ’’ති, අත්‌ථදීපනතොථ වා.
අත්‌ථානං ගමනාදීනං, නිප්‌ඵත්‌ති න තු දිස්‌සති;
‘‘ගච්‌ඡතු ගච්‌ඡෙය්‍යි’’ච්‌චාදි, වුත්‌තකාලෙ යතො තතො;
අවුත්‌තකාලෙ නිද්‌දිට්‌ඨා, තද්‌දීපකවිභත්‌තියො.
කාලො වා වුත්‌තකාලොති, ඉච්‌චෙවං ගහිතො ඉධ;
දක්‌ඛිණාසුද්‌ධිපාඨම්‌හි, කතාව තතියා අයං;
කාලදීපනතා තාසං, ඉති යුජ්‌ජති නාඤ්‌ඤථා.
අත්‌ථද්‌වයං පකාසෙතුං, ගන්‌ථෙ කච්‌චායනව්‌හයෙ;
ථෙරො කච්‌චායනො ‘‘නුත්‌ත-කාලෙ’’ති පදමබ්‍රවි.
එවං තිධා චතුධාපි, වුත්‌තො කාලාන සඞ්‌ගහො;
ඡධා ඉදානි කාලානං, සඞ්‌ගහො නාම නිය්‍යතෙ.
අථ අජ්‌ජතනී චාති, තිස්‌සො’තීතෙ පකාසිතා.
අනාගතෙ භවිස්‌සන්‌තී, භවතීති පකිත්‌තිතා;
පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ වත්‌තමානා, තිකාලෙ පඤ්‌චධා කතා.
පඤ්‌චමීසත්‌තමීව්‌හිතා, ආණත්‌තිපරිකප්‌පිකා;
සඞ්‌ගය්‌හමානා තා යන්‌ති, පච්‌චුප්‌පන්‌නම්‌හි සඞ්‌ගහං.
යස්‌මා පඤ්‌චමිභූතාය, වත්‌තමානාය ඨානතො;
සමානා පඤ්‌චමී හොති, තස්‌මා සා පඤ්‌චමී මතා.
සත්‌තමී පන කිඤ්‌චාපි, සමානා තාහි සත්‌තමා;
හොති යස්‌මා තතො වුත්‌තා, සත්‌තමීත්‌වෙව නො මති.
කාලාතිපත්‌තියාදීහි, යජ්‌ජෙවං වත්‌තමානිකා;
ඡට්‌ඨී භවෙය්‍ය කාලාති-පත්‌තිකාතීතවාචිකා.
පඤ්‌චමී තාය ඡට්‌ඨස්‌ස, තුල්‍යත්‌තා ඨානතො නනු;
තාහි සත්‌තවිභත්‌තීහි, සත්‌තමී අට්‌ඨමී සියා.
ඉති චෙ කොචි භාසෙය්‍ය, ‘‘තන්‌නා’’ති පටිසෙධයෙ;
අතීතෙනාගතෙ චාපි, කාලාතිපත්‌තිසම්‌භවා.
තථා හි භාසිතා චූළ-නිරුත්‌තිම්‌හි විසුං අයං;
කාලාතිපත්‍යතීතම්‌හා-නාගතෙ චාති දීපයෙ.
ක්‍රියාතිපන්‌නෙතීතෙති, කස්‌මා කච්‌චායනෙ රුතං;
අථාපි චෙ වදෙය්‍යත්‍ර, ‘‘පායෙනා’’ති පකාසයෙ.
යෙභුය්‍යෙන හි ලොකස්‌මිං, අතීතම්‌හි පවත්‌තති;
කාලාතිපත්‌තිසංයුත්‌තො, වොහාරො ඉති ලක්‌ඛයෙ.
අත්‍රිදං කාලාතිපත්‌තියා අතීතවචනං – ‘‘සචායං භික්‌ඛවෙ රාජා පිතරං ධම්‌මිකං ධම්‌මරාජානං ජීවිතා න වොරොපෙස්‌සථ, ඉමස්‌මිංයෙවස්‌ස ආසනෙ විරජං වීතමලං ධම්‌මචක්‌ඛු උප්‌පජ්‌ජිස්‌සථා’’ති. ‘‘පස්‌සානන්‌ද ඉමං මහාධනසෙට්‌ඨිපුත්‌තං ඉමස්‌මිංයෙව නගරෙ ද්‌වෙඅසීතිකොටිධනං ඛෙපෙත්‌වා භරියං ආදාය භික්‌ඛාය චරන්‌තං. සචෙ හි අයං පඨමවයෙ භොගෙ අඛෙපෙත්‌වා කම්‌මන්‌තෙ පයොජයිස්‌සා, ඉමස්‌මිංයෙව නගරෙ අග්‌ගසෙට්‌ඨි අභවිස්‌සා. සචෙ පන නික්‌ඛමිත්‌වා පබ්‌බජිස්‌සා, අරහත්‌තං පාපුණිස්‌සා, භරියාපිස්‌ස අනාගාමිඵලෙ පතිට්‌ඨහිස්‌සා. සචෙ මජ්‌ඣිමවයෙ භොගෙ අඛෙපෙත්‌වා කම්‌මන්‌තෙ පයොජයිස්‌සා, දුතියසෙට්‌ඨි අභවිස්‌සා. නික්‌ඛමිත්‌වා පබ්‌බජන්‌තො අනාගාමී අභවිස්‌සා, භරියාපිස්‌ස සකදාගාමිඵලෙ පතිට්‌ඨහිස්‌සා. සචෙ පච්‌ඡිමවයෙ භොගෙ අඛෙපෙත්‌වා කම්‌මන්‌තෙ පයොජයිස්‌සා, තතියසෙට්‌ඨි අභවිස්‌සා. නික්‌ඛමිත්‌වා පබ්‌බජන්‌තො සකදාගාමී අභවිස්‌සා, භරියාපිස්‌ස සොතාපත්‌තිඵලෙ පතිට්‌ඨහිස්‌සා’’ ඉති වා, ‘‘සචෙ සත්‌ථා අගාරං අජ්‌ඣාවසිස්‌සා, චක්‌කවත්‌තිරාජා අභවිස්‌සා. රාහුලසාමණෙරො පරිණායකරතනං, ථෙරී ඉත්‌ථිරතනං, සකලචක්‌කවාළරජ්‌ජං එතෙසඤ්‌ඤෙව අභවිස්‌සා’’ ඉති වා එවං කාලාතිපත්‌තියා අතීතවචනං භවති.
කථං කාලාතිපත්‌තියා අනාගතවචනං භවති? ‘‘චිරම්‌පි භක්‌ඛො අභවිස්‌සා, සචෙ න විවදාමසෙ. අසීසකං අනඞ්‌ගුට්‌ඨං, සිඞ්‌ගාලො හරති රොහිතං’’ඉතිවා, ‘‘සචෙ ආනන්‌ද නාලභිස්‌සා මාතුගාමො තථාගතප්‌පවෙදිතෙ ධම්‌මවිනයෙ අගාරස්‌මා අනගාරියං පබ්‌බජ්‌ජං, චිරට්‌ඨිතිකං ආනන්‌ද බ්‍රහ්‌මචරියං අභවිස්‌සා’’ති ඉති වා, ‘‘අයං අඞ්‌ගුලිමාලස්‌ස මාතා ‘අඞ්‌ගුලිමාලං ආනෙස්‌සාමී’ති ගච්‌ඡති, සචෙ සමාගමිස්‌සති, අඞ්‌ගුලිමාලො ‘අඞ්‌ගුලිසහස්‌සං පූරෙස්‌සාමී’ති මාතරං මාරෙස්‌සති. සචාහං න ගමිස්‌සාමි, මහාජානිකො අභවිස්‌සා’’ ඉති වා එවං කාලාතිපත්‌තියා අනාගතවචනං භවති . කච්‌චායනෙ පන යෙභුය්‍යෙන අතීතප්‌පවත්‌තිං සන්‌ධාය කාලාතිපත්‌තිවිභත්‌තියා අතීතකාලිකතා වුත්‌තාති දට්‌ඨබ්‌බං.
කච්‌චායනෙපි වා එසා, කාලාතිපත්‌තිකා පන;
අනාගතෙපි හොතීති, අයමත්‌ථොපි දිස්‌සති.
අප්‌පච්‌චක්‌ඛෙ පරොක්‌ඛාය-තීතෙ ඉති හි ලක්‌ඛණෙ;
සන්‌තෙප්‍යතීතග්‌ගහණෙ, අනපෙක්‌ඛිය තං ඉදං.
අනාගතෙ භවිස්‌සන්‌තී, ඉති සුත්‌තස්‌සනන්‌තරං;
කාලාතිපත්‌තිවචනා, අනාගතානුකඩ්‌ඪනං;
තස්‌මා අනියතං කාලං, කාලාතිපත්‌තිකං විනා.
අතීතානාගතපච්‌චු-ප්‌පන්‌නිකාහි විභත්‌තිහි;
සත්‌තමී සත්‌තමීයෙව, භවතෙ න තු අට්‌ඨමී.
පඤ්‌චමීසත්‌තමීනං තු, පච්‌චුප්‌පන්‌නවිභත්‌තියං;
සඞ්‌ගණ්‌හනත්‌ථමෙතාසං, මජ්‌ඣෙ ඡට්‌ඨී න වුච්‌චති.
තථා පඤ්‌ච උපාදාය, භවිතබ්‌බඤ්‌ච ඡට්‌ඨියා;
පඤ්‌චමියා තු සා එසා, ‘‘ඡට්‌ඨී’’ති න සමීරිතා.
ඡට්‌ඨීභාවම්‌හි සන්‌තෙපි, ‘‘පඤ්‌චමී’’ති වචො පන;
පඤ්‌චමියා විභත්‌තියා, පච්‌චුප්‌පන්‌නවිභත්‌තියං.
සඞ්‌ගණ්‌හනත්‌ථං වුත්‌තන්‌ති, විඤ්‌ඤාතබ්‌බා විභාවිනා;
පඤ්‌චමිං තු උපාදාය, සත්‌තමියා විභත්‌තියා.
ඡට්‌ඨියා ච භවිතබ්‌බං, න සා ‘‘ඡට්‌ඨී’’ති ඊරිතා;
ඡට්‌ඨිං පන උපාදාය, ‘‘සත්‌තමී’’ත්‌වෙව ඊරිතා.
මජ්‌ඣෙ ඡට්‌ඨිං අදස්‌සෙත්‌වා, එවං තු කථනම්‌පි ච;
සත්‌තමියා විභත්‌තියා, පච්‌චුප්‌පන්‌නවිභත්‌තියං;
සඞ්‌ගණ්‌හනත්‌ථං වුත්‌තන්‌ති, අධිප්‌පායං විභාවයෙ.
සභාවො හෙස වත්‌ථූනං, ගම්‌භීරත්‌ථෙසු අත්‌තනො;
යෙන කෙනචාකාරෙන, අධිප්‌පායස්‌ස ඤාපනං.
වත්‌වා තතො පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ, කථෙතබ්‌බා විභත්‌තියො.
කච්‌චායනව්‌හයෙ ගන්‌ථෙ, කස්‌මා එවං න භාසිතා;
පච්‌චුප්‌පන්‌නවිභත්‍යොව, කස්‌මා ආදිම්‌හි භාසිතා?
යස්‌මා වදන්‌ති වොහාර-පථෙ එතාව පායතො;
තස්‌මා බහුප්‌පයොගත්‌තං, හොතෙතාසං විභත්‌තිනං.
ආදොබහුප්‌පයොගොව, කථෙතබ්‌බොති ඤායතො;
පච්‌චුප්‌පන්‌නම්‌හි සම්‌භූතා, විභත්‍යොවාදිතො මතා.
අතීතානාගතං වත්‌වා, පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ තතො පරං;
යස්‌මා වුත්‌තම්‌හි ලොකස්‌මිං, හොති වාචාසිලිට්‌ඨතා.
තස්‌මා සිලිට්‌ඨකථනෙ, අතීතාදිමපෙක්‌ඛිය;
පඤ්‌චමී සත්‌තමී චෙතා, වත්‌තමානායනන්‌තරං;
සඞ්‌ගණ්‌හනත්‌ථමක්‌ඛාතා, පච්‌චුප්‌පන්‌නවිභත්‌තිසු.
එත්‌ථ හි යථා ‘‘මාතාපිතරො’’ති වුත්‌තෙ සිලිට්‌ඨකථනං හොති, තස්‌මිංයෙව වචනෙ විපරියයං කත්‌වා සමාසවසෙන ‘‘පිතාමාතරො’’ති වුත්‌තෙ සිලිට්‌ඨකථනං න හොති, තස්‌මා තාදිසී සද්‌දරචනා අපූජනීයා, ‘‘පිතා මාතා ච මෙ දජ්‌ජු’’න්‌ති පාඨො පන බ්‍යාසවසෙන යථිච්‌ඡිතප්‌පයොගත්‌තා පූජනීයො, එවමෙව ‘‘අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌න’’න්‌ති වුත්‌තෙ සිලිට්‌ඨකථනං හොති, ‘‘අතීතපච්‌චුප්‌පන්‌නානාගත’’න්‌ති එවමාදිනා වුත්‌තෙ සිලිට්‌ඨකථනං න හොති, තස්‌මා තාදිසී සද්‌දරචනා අපූජනීයා සියා. ‘‘අතීතාරම්‌මණා පච්‌චු-ප්‌පන්‌නානාගතගොචරා’’ති වචනං පන ගාථාබන්‌ධසුඛත්‌ථං යථිච්‌ඡිතප්‌පයොගත්‌තා පූජනීයමෙව. අයමෙත්‌ථ පාළි වෙදිතබ්‌බා –
‘‘යංකිඤ්‌චි රූපං අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌න’’න්‌ති ච,
මග්‌ගං පජානාති හිතානුකම්‌පී;
එතෙන මග්‌ගෙන අතංසු පුබ්‌බෙ,
තරිස්‌සන්‌ති යෙ ච තරන්‌ති ඔඝ’’න්‌ති ච,
‘‘යෙ චබ්‌භතීතා සම්‌බුද්‌ධා, යෙ ච බුද්‌ධා අනාගතා;
යෙ චෙතරහි සම්‌බුද්‌ධා, බහූනං සොකනාසකා.
සබ්‌බෙ සද්‌ධම්‌මගරුනො, විහංසු විහරන්‌ති ච;
අථොපි විහරිස්‌සන්‌ති, එසා බුද්‌ධාන ධම්‌මතා’’ති ච
එවමනෙකෙසු සද්‌දප්‌පයොගෙසු. ඉධ යථිච්‌ඡිතප්‌පයොගවසෙන අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකාසු අට්‌ඨසු විභත්‌තීසු තිස්‌සො පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකා විභත්‌තියො ආදිම්‌හි කථිතා, තඤ්‌ච කථනං තාසඤ්‌ඤෙව වොහාරපථෙ යෙභුය්‍යෙන පවත්‌තිතො බහුප්‌පයොගතාඤාපනත්‌ථං. තාසු පන ද්‌වින්‌නං විභත්‌තීනං ‘‘පඤ්‌චමීසත්‌තමී’’තිසඤ්‌ඤා සිලිට්‌ඨකථනිච්‌ඡායං කමෙන වත්‌තබ්‌බා, අතීතානාගතකාලිකා විභත්‌තියො අපෙක්‌ඛිත්‌වා කතා. ඉච්‌චෙවං
යථිච්‌ඡිතප්‌පයොගෙන, පච්‌චුප්‌පන්‌නවිභත්‌තියො;
තිධා කත්‌වාන ආදිම්‌හි, කච්‌චානෙන උදීරිතා.
ආදිම්‌හි කථනං තඤ්‌ච, තාසං පායෙන වුත්‌තිතො;
බහුප්‌පයොගභාවස්‌ස, ඤාපනත්‌ථන්‌ති නිද්‌දිසෙ.
අතීතාදිමපෙක්‌ඛිත්‌වා, සිලිට්‌ඨකථනෙ ධුවං;
‘‘පඤ්‌චමී සත්‌තමි’’ච්‌චෙව, ද්‌වින්‌නං නාමං කතන්‌ති ච;
කාලාතිපත්‌තිං වජ්‌ජෙත්‌වා, ඉදං වචනමීරිතං.
යදි එවං අයං දොසො, ආපජ්‌ජති න සංසයො;
ඉති චෙ කොචි භාසෙය්‍ය, අත්‌ථෙ අකුසලොනරො.
අසඞ්‌ගහොව හොතීති, ‘‘තන්‌නා’’ති පටිසෙධයෙ.
තෙකාලිකාඛ්‍යාතපදෙ, න නො කාලාතිපත්‌තියා;
ඉට්‌ඨො අසඞ්‌ගහො තත්‌ථ, සඞ්‌ගහොයෙව ඉච්‌ඡිතො.
පඤ්‌චමීසත්‌තමීසඤ්‌ඤා, කාලාතිපත්‌තිකං පන;
විභත්‌තිමනපෙක්‌ඛිත්‌වා, කතා ඉච්‌චෙව නො මති.
නානානයං ගහෙත්‌වාන,
පච්‌චෙතබ්‌බං තු සාරතො;
යාය එසො රුතො අත්‌ථො,
තස්‌මා එසා න දුබ්‌බලා.
අත්‌ථො ලබ්‌භති පාසංසො,
යත්‌ථ යත්‌ථ යථා යථා;
තථා තථා ගහෙතබ්‌බො,
තත්‌ථ තත්‌ථ විභාවිනා.
වුත්‌තඤ්‌හෙතං අභිධම්‌මටීකායං ‘‘යත්‌ථ යත්‌ථ යථා යථා අත්‌ථො ලබ්‌භති, තත්‌ථ තත්‌ථ තථා තථා ගහෙතබ්‌බො’’ති.
පඤ්‌චමීසත්‌තමීසඤ්‌ඤා, රූළ්‌හීසඤ්‌ඤාති කෙචන;
න පනෙවං ගහෙතබ්‌බං, අජානිත්‌වා වදන්‌ති තෙ.
නෙසා පුරිසසඤ්‌ඤාදි, ඣල සඤ්‌ඤාදයො විය;
රූළ්‌හියා භාසිතා සඤ්‌ඤා, භූතෙනත්‌ථෙන භාසිතා.
උපනිධාය පඤ්‌ඤත්‌ති, එසා සඤ්‌ඤා යතො තතො;
අන්‌වත්‌ථසඤ්‌ඤා ඨපිතා, පොරාණෙහීති ලක්‌ඛයෙ.
ඉච්‌චෙවං කාලඡක්‌කං තු, සඞ්‌ඛෙපෙන තිධා මතං;
එතමත්‌ථඤ්‌හි සන්‌ධාය, ‘‘යං තිකාල’’න්‌ති භාසිතං.
අයමෙත්‌ථ කාලඡක්‌කසඞ්‌ගහො.
කාලභෙදං විභාවෙය්‍ය, කාලඤ්‌ඤූහි විභාවිතං.
අතීතානාගතං කාලං, විසුං කාලාතිපත්‌තිකං;
ගහෙත්‌වා පඤ්‌චධා හොති, එවඤ්‌චාපි විභාවයෙ.
එත්‌ථ නයොව ‘‘අජ්‌ඣත්‌ත-බහිද්‌ධා වා’’ති පාළියං;
අතීතානාගතකාලී, විභත්‌ති සමුදීරිතා.
ඉච්‌චෙවං සබ්‌බථාපි කාලසඞ්‌ගහො සමත්‌තො.
ඉදානි විඤ්‌ඤූනං අත්‌ථග්‌ගහණෙ කොසල්‌ලජනනත්‌ථං පකරණන්‌තරවසෙනපි ඉමස්‌මිං පකරණෙ වත්‌තමානානන්‌තරං වුත්‌තානං ආණත්‌තිපරිකප්‌පකාලිකානං ‘‘පඤ්‌චමීසත්‌තමී’’තිසඞ්‌ඛාතානං ද්‌වින්‌නං විභත්‌තීනං පටිපාටිට්‌ඨපනෙ පකරණසංසන්‌දනං කථයාම – කාතන්‌තප්‌පකරණස්‌මිඤ්‌හි සක්‌කතභාසානුරූපෙන දසධා ආඛ්‍යාතවිභත්‌තියො ඨපිතා, කච්‌චායනප්‌පකරණෙ පන මාගධභාසානුරූපෙන අට්‌ඨධා ඨපිතා, නිරුත්‌තියඤ්‌ච පන මාගධභාසානුරූපෙනෙව අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නාණත්‌තිපරිකප්‌පකාලාතිපත්‌තිවසෙන ඡධා ඨපිතා. තෙසු හි කාතන්‌තෙ වත්‌තමානා, සත්‌තමී, පඤ්‌චමී, හිය්‍යත්‌තනී, අජ්‌ජතනී, පරොක්‌ඛා, ස්‌වාතනී, ආසී, භවිස්‌සන්‌තී, ක්‍රියාතිපත්‌ති චාති දසධා විභත්‌තා. කච්‌චායනෙ පන වත්‌තමානා, පඤ්‌චමී, සත්‌තමී, පරොක්‌ඛා, හිය්‍යත්‌තනී, අජ්‌ජතනී, භවිස්‌සන්‌තී, කාලාතිපත්‌ති චාති අට්‌ඨධා විභත්‌තා. ඉති එතෙසු ද්‌වීසු කාතන්‌තකච්‌චායනෙසු විභත්‌තියො විසදිසාය පටිපාටියා ඨපිතා. කිඤ්‌චාපෙත්‌ථ විසදිසා පටිපාටි, තථාපෙතා නිරුත්‌තියං වුත්‌තාතීතාදිකාලවිභාගවසෙන එකතො සංසන්‌දන්‌ති සමෙන්‌ති කිඤ්‌චි විසෙසං ඨපෙත්‌වා.
කථං ? කාතන්‌තෙ තාව හිය්‍යත්‌තනී අජ්‌ජතනී පරොක්‌ඛා චාති ඉමා තිස්‌සො එකන්‌තෙන අතීතකාලිකා, ස්‌වාතනී ආසී භවිස්‌සන්‌ති චාති ඉමා තිස්‌සො එකන්‌තෙන අනාගතකාලිකා, වත්‌තමානා එකායෙව පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකා, සත්‌තමී පන පඤ්‌චමී ච පච්‌චුප්‌පන්‌නානාගතකාලවසෙන ද්‌විකාලිකා ‘‘අජ්‌ජ පුඤ්‌ඤං කරෙය්‍ය, ස්‌වෙපි කරෙය්‍ය. අජ්‌ජ ගච්‌ඡතු, ස්‌වෙ වා ගච්‌ඡතූ’’ති පයොගාරහත්‌තා. ක්‍රියාතිපත්‌ති අනියතකාලිකා ‘‘සො චෙ හිය්‍යො යානං අලභිස්‌සා, අගච්‌ඡිස්‌සා. සො චෙ අජ්‌ජ අනත්‌ථඞ්‌ගතෙ සූරියෙ යානං අලභිස්‌සා, අගච්‌ඡිස්‌සා. සො චෙ ස්‌වෙ යානං අලභිස්‌සා, අගච්‌ඡිස්‌සා’’ති පයොගාරහත්‌තා. එවං අසඞ්‌කරතො වවත්‌ථපෙතබ්‌බං.
එවං වවත්‌ථපෙත්‌වා අයමම්‌හෙහි වුච්‌චමානො නයො සාධුකං සල්‌ලක්‌ඛෙතබ්‌බො. කථං? හිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීපරොක්‌ඛාස්‌වාතන්‍යාසීභවිස්‌සන්‌තිවසෙන එකන්‌තාතීතානාගතකාලිකා විභත්‌තියො ඡ, වත්‌තමානවසෙන එකන්‌තපච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකා විභත්‌ති එකායෙව, සා පටිපාටියා ගණියමානා සත්‌තමං ඨානං භජති. එවං එතස්‌මිං වත්‌තමානාසඞ්‌ඛාතෙ සත්‌තමට්‌ඨානෙ පක්‌ඛිපිතුං නිරුත්‌තිනයෙන ‘‘පරිකප්‌පකාලිකා’’ති සඞ්‌ඛං ගතං සත්‌ථනයෙන ‘‘පච්‌චුප්‌පන්‌නානාගතකාලිකා’’තිවත්‌තබ්‌බං එකං විභත්‌තිං සත්‌තමීභූතාය වත්‌තමානාය සමානට්‌ඨානත්‌තා සත්‌තමීසඤ්‌ඤං කත්‌වා ඨපෙසි. තතො පුනදෙව ස්‌වාතන්‍යාසීභවිස්‌සන්‌තිවසෙන එකන්‌තානාගතකාලිකා තිස්‌සො විභත්‌තියො ගණෙත්‌වා තං පච්‌චුප්‌පන්‌නානාගතකාලිකං ‘‘සත්‌තමී’’ති ලද්‌ධසඤ්‌ඤං විභත්‌තිං අනාගතකාලිකභාවෙන තාහි තීහි සද්‌ධිං සමානට්‌ඨානත්‌තා චතුත්‌ථං කත්‌වා නිරුත්‌තිනයෙන ‘‘ආණත්‌තිකාලිකා’’ති සඞ්‌ඛං ගතං සත්‌ථනයෙන ‘‘පච්‌චුප්‌පන්‌නානාගතකාලිකා’’ති වත්‌තබ්‌බං එකං විභත්‌තිං පඤ්‌චන්‌නං සඞ්‌ඛ්‍යානං පූරණෙන පඤ්‌චමීසඤ්‌ඤං කත්‌වා ඨපෙසි.
ක්‍රියාතිපත්‌තියා පන අනියතකාලිකත්‌තා තං වජ්‌ජෙත්‌වා අයං විනිච්‌ඡයො කතො, සො ච ඛො නිරුත්‌තිනයංයෙව නිස්‌සාය. අයං තාව කාතන්‌තෙ වත්‌තමානානන්‌තරං වුත්‌තානං සත්‌තමීපඤ්‌චමීනං අන්‌වත්‌ථසඤ්‌ඤං ඉච්‌ඡන්‌තානං අම්‌හාකං රුචි, එසා සද්‌ධම්‌මවිදූහි ගරූහි අප්‌පටික්‌කොසිතා අනුමතා සම්‌පටිච්‌ඡිතා ‘‘එවමෙවං ආවුසො, එවමෙවං ආවුසො’’ති. වෙය්‍යාකරණෙහිපි අප්‌පටික්‌කොසිතා අනුමතා සම්‌පටිච්‌ඡිතා ‘‘එවමෙවං භන්‌තෙ, එවමෙවං භන්‌තෙ’’ති. එවං සබ්‌බෙහිපි තෙහි පුබ්‌බාචරියෙහි අබ්‌භනුමොදිතා අප්‌පටික්‌කොසිතා.
කච්‌චායනප්‌පකරණෙ පන බුද්‌ධවචනානුරූපෙන අට්‌ඨධා විභත්‌තීනං වුත්‌තත්‌තා වත්‌තමානාවිභත්‌ති පඤ්‌චමට්‌ඨානෙ ඨිතා. කථං? පරොක්‌ඛාහිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීභවිස්‌සන්‌තිවසෙන එකන්‌තාතීතානාගතකාලිකා චතස්‌සො විභත්‌තියො, වත්‌තමානවසෙන එකන්‌තපච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකා විභත්‌ති එකායෙව, සා පටිපාටියා ගණියමානා පඤ්‌චමං ඨානං භජති. එවං එතස්‌මිං වත්‌තමානාසඞ්‌ඛාතෙ පඤ්‌චමට්‌ඨානෙ පක්‌ඛිපිතුං නිරුත්‌තිනයෙන ‘‘ආණත්‌තිකාලිකා’’ති සඞ්‌ඛං ගතං ‘‘අනුත්‌තකාලිකා’’ති වුත්‌තං විභත්‌තිං පඤ්‌චමීභූතාය වත්‌තමානාය සමානට්‌ඨානත්‌තා පඤ්‌චමීසඤ්‌ඤං කත්‌වා ඨපෙසි. තතො පරං තං පඤ්‌චමං ඡට්‌ඨිට්‌ඨානෙ ඨපෙත්‌වා පරොක්‌ඛා හිය්‍යත්‌තනී අජ්‌ජතනී භවිස්‌සන්‌තී වත්‌තමානා පඤ්‌චමීති එවං ගණනාවසෙන ඡ විභත්‌තියො උපාදාය නිරුත්‌තිනයෙන ‘‘පරිකප්‌පකාලිකා’’ති සඞ්‌ඛං ගතං ‘‘අනුත්‌තකාලිකා’’ති වුත්‌තං විභත්‌තිං සත්‌තන්‌නං සඞ්‌ඛ්‍යානං පූරණෙන සත්‌තමීසඤ්‌ඤං කත්‌වා ඨපෙසි.
කාලාතිපත්‌තියා පන අතීතානාගතකාලිකත්‌තා තං වජ්‌ජෙත්‌වා අයං විනිච්‌ඡයො කතො, සො ච ඛො නිරුත්‌තිනයංයෙව නිස්‌සාය. අයං කච්‌චායනෙ වත්‌තමානානන්‌තරං වුත්‌තානං පඤ්‌චමීසත්‌තමීනං අන්‌වත්‌ථසඤ්‌ඤං ඉච්‌ඡන්‌තානං අම්‌හාකං රුචි, එසා ච සද්‌ධම්‌මවිදූහි ගරූහි අප්‌පටික්‌කොසිතා අනුමතා සම්‌පටිච්‌ඡිතා ‘‘එවමෙවං ආවුසො, එවමෙවං ආවුසො’’ති. වෙය්‍යාකරණෙහිපි අප්‌පටික්‌කොසිතා අනුමතා සම්‌පටිච්‌ඡිතා ‘‘එවමෙවං භන්‌තෙ, එවමෙවං භන්‌තෙ’’ති. එවං සබ්‌බෙහිපි තෙහි පුබ්‌බාචරියෙහි අබ්‌භනුමොදිතා අප්‌පටික්‌කොසිතා.
යස්‌මා හි කාතන්‌තකච්‌චායනානි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං විසදිසවිභත්‌තික්‌කමානිපි අන්‌තරෙන කිඤ්‌චි විසෙසං නිරුත්‌තියං වුත්‌තාතීතාදිකාලවිභාගවසෙනෙකජ්‌ඣං සංසන්‌දන්‌ති සමෙන්‌ති, තස්‌මා නිරුත්‌තිනයඤ්‌ඤෙව සාරතො ගහෙත්‌වා පඤ්‌චමීසත්‌තමීවිභත්‌තීනං අන්‌වත්‌ථසඤ්‌ඤාපරිකප්‌පනෙ අම්‌හාකං රුචි පුබ්‌බාචරියෙහි අබ්‌භනුමොදිතා අප්‌පටික්‌කොසිතා, තස්‌මා එව යො කොචි ඉමං වාදං මද්‌දිත්‌වා අඤ්‌ඤං වාදං පතිට්‌ඨාපෙතුං සක්‌ඛිස්‌සතීති නෙතං ඨානං විජ්‌ජති. අයඤ්‌හි නයො අතීව සුඛුමො දුද්‌දසො ච පරමාණුරිව, දුක්‌ඛොගාළ්‌හො ච මහාගහනමිව, අතිගම්‌භීරො ච මහාසමුද්‌දො විය, තස්‌මා ඉමිස්‌සං සද්‌දනීතියං සද්‌ධාසම්‌පන්‌නෙහි කුලපුත්‌තෙහි සාසනොපකාරත්‌ථං යොගො සුට්‌ඨු කරණීයො. තථා හි ඉධ කතයොගෙහි නාමාඛ්‍යාතාදීසු චතූසු පදෙසු උප්‌පන්‌නවාදා පරවාදිනො ජිතාව හොන්‌ති.
මුනිනා මුනිනාගෙන, දුට්‌ඨා පබ්‌බජිතා ජිතා;
යථා යථා අසද්‌ධම්‌ම-පූරණා පූරණාදයො.
තථා තථාගතාදායා-නුගායං සද්‌දනීතියං;
කතයොගෙහිපි ජිතා, සවන්‌ති පරවාදිනොති.
අයං පඤ්‌චමීසත්‌තමීනං පටිපාටිට්‌ඨපනෙ පකරණසංසන්‌දනා.
අථ වත්‌තමානාදීනං වචනත්‌ථං කථයාම – තත්‌ථ වත්‌තමානාති කෙනට්‌ඨෙන වත්‌තමානා? වත්‌තමානකාලවචනට්‌ඨෙන. පච්‌චුප්‌පන්‌නභාවෙන හි වත්‌තතීති වත්‌තමානො, පච්‌චුප්‌පන්‌නක්‍රියාසඞ්‌ඛාතො කාලො. තබ්‌බාචකවසෙන වත්‌තමානො කාලො එතිස්‌සා අත්‌ථීති අයං ති අන්‌තිආදිවිභත්‌ති වත්‌තමානා. තථා හි ‘‘ගච්‌ඡති දෙවදත්‌තො’’ති එත්‌ථ දෙවදත්‌තස්‌ස පච්‌චුප්‌පන්‌නං ගමනක්‍රියං විභත්‌තිභූතො තිසද්‌දොයෙව වදති, තස්‌මා තබ්‌බාචකවසෙන වත්‌තමානො කාලො එතිස්‌සා අත්‌ථීති වත්‌තමානාති වුච්‌චති. පඤ්‌චමීති කෙනට්‌ඨෙන පඤ්‌චමී? පඤ්‌චමං වත්‌තමානට්‌ඨානං ගමනට්‌ඨෙන, පඤ්‌චන්‌නඤ්‌ච සඞ්‌ඛ්‍යානං පූරණට්‌ඨෙන. තථා හි නියොගා අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකානං පරොක්‌ඛාහිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීභවිස්‌සන්‌තීවත්‌තමානාසඞ්‌ඛාතානං පඤ්‌චන්‌නං විභත්‌තීනමන්‌තරෙ පඤ්‌චමීභූතාය වත්‌තමානාය සයම්‌පි පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකභාවෙන සමානට්‌ඨානත්‌තා පඤ්‌චමං වත්‌තමානට්‌ඨානං ගච්‌ඡතීති පඤ්‌චමී. යථා නදන්‌තී ගච්‌ඡතීති නදී. තථා නියොගා අතීතානාගතකාලිකා පරොක්‌ඛාහිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීභවිස්‌සන්‌තීසඞ්‌ඛාතා චතස්‌සො විභත්‌තියො උපාදාය සයම්‌පි වත්‌තමානාවිභත්‌ති විය පඤ්‌චන්‌නං සඞ්‌ඛ්‍යානං පූරණීති පඤ්‌චමී. සත්‌තමීති කෙනට්‌ඨෙන සත්‌තමී? සත්‌තන්‌නං සඞ්‌ඛ්‍යානං පූරණට්‌ඨෙන. තථා හි අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකා පරොක්‌ඛාහිය්‍යත්‌තනජ්‌ජතනීභවිස්‌සන්‌තීවත්‌තමානාපඤ්‌චමීසඞ්‌ඛාතා ඡ විභත්‌තියො උපාදාය සයම්‌පි පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලිකා හුත්‌වා සත්‌තන්‌නං සඞ්‌ඛ්‍යානං පූරණීති සත්‌තමී.
පරොක්‌ඛාති කෙනට්‌ඨෙන පරොක්‌ඛා? පරොක්‌ඛෙ භවාති අත්‌ථෙන. තථා හි චක්‌ඛාදින්‌ද්‍රියසඞ්‌ඛාතස්‌ස අක්‌ඛස්‌ස පරො තිරොභාවො පරොක්‌ඛං, තබ්‌බාචකභාවෙන පරොක්‌ඛෙ භවාති පරොක්‌ඛා. හිය්‍යත්‌තනීති කෙනට්‌ඨෙන හිය්‍යත්‌තනී? හිය්‍යො පභුති අතීතෙ කාලෙ භවා තබ්‌බාචකභාවෙනාති අත්‌ථෙන. අජ්‌ජතනීති කෙනට්‌ඨෙන අජ්‌ජතනී? අජ්‌ජ පභුති අතීතෙ කාලෙ භවා තබ්‌බාචකභාවෙනාති අත්‌ථෙන. භවිස්‌සන්‌තීති කෙනට්‌ඨෙන භවිස්‌සන්‌තී? ‘‘එවං අනාගතෙ භවිස්‌සතී’’ති අත්‌ථං පකාසෙන්‌තී එති ගච්‌ඡතීති අත්‌ථෙන. කාලාතිපත්‌තීති කෙනට්‌ඨෙන කාලාතිපත්‌ති? කාලස්‌සාතිපතනවචනට්‌ඨෙන. තථා හි කාලස්‌ස අතිපතනං අච්‌චයො අතික්‌කමිත්‌වා පවත්‌ති කාලාතිපත්‌ති, ලභිතබ්‌බස්‌ස අත්‌ථස්‌ස නිප්‌ඵත්‌තිරහිතං ක්‍රියාතික්‌කමනං . කාලොති චෙත්‌ථ ක්‍රියා අධිප්‌පෙතා. කරණං කාරො, කාරො එව කාලො රකාරස්‌ස ලකාරං කත්‌වා උච්‌චාරණවසෙන. අයං පන විභත්‌ති තබ්‌බාචකත්‌තා කාලාතිපත්‌තීති. අයං පන වත්‌තමානාදීනං වචනත්‌ථවිභාවනා.
විප්‌පකිණ්‌ණවිවිධනයෙ, සංකිණ්‌ණලක්‌ඛණධරවරසාසනෙ;
සුමතිමතිවඩ්‌ඪනත්‌ථං, කථිතො පකිණ්‌ණකවිනිච්‌ඡයො.
ඉති නවඞ්‌ගෙ සාට්‌ඨකථෙ පිටකත්‌තයෙ බ්‍යප්‌පථගතීසු විඤ්‌ඤූනං
කොසල්‌ලත්‌ථාය කතෙ සද්‌දනීතිප්‌පකරණෙ
පකිණ්‌ණකවිනිච්‌ඡයො නාම
තතියො පරිච්‌ඡෙදො.
4. භූධාතුමයනාමිකරූපවිභාග
‘‘භූ සත්‌තාය’’න්‌ති ධාතුස්‌ස, රූපමාඛ්‍යාතසඤ්‌ඤිතං;
ත්‍යාද්‍යන්‌තං ලපිතං නාන-ප්‌පකාරෙහි අනාකුලං.
ස්‍යාද්‍යන්‌තං, දානි තස්‌සෙව, රූපං නාමිකසව්‌හයං;
භාසිස්‌සං භාසිතත්‌ථෙසු, පටුභාවාය සොතුනං.
යදත්‌ථෙ’ත්‌තනි නාමෙති, පර’මත්‌ථෙසු වා සයං;
නමතීති තදාහංසු, නාමං ඉති විභාවිනො.
නාමං නාමිකමිච්‌චත්‍ර, එකමෙවෙත්‌ථතො භවෙ;
තදෙවං නාමිකං ඤෙ ය්‍යං, සලිඞ්‌ගං සවිභත්‌තිකං.
සත්‌වාභිධානං ලිඞ්‌ගන්‌ති, ඉත්‌ථිපුමනපුංසකං;
විභත්‌තීතිධ සත්‌තෙව, තත්‌ථ චට්‌ඨ පවුච්‌චරෙ.
පඨමා දුතියා තතියා, චතුත්‌ථී පඤ්‌චමී තථා;
ඡට්‌ඨී ච සත්‌තමී චාති, හොන්‌ති සත්‌ත විභත්‌තියො.
ලිඞ්‌ගත්‌ථෙ පඨමා සායං, භින්‌නා ද්‌වෙධා සියො ඉති;
කම්‌මත්‌ථෙ දුතියා සාපි, භින්‌නා අං යො ඉති ද්‌විධා.
සම්‌පදානෙ චතුත්‌ථී සා, භින්‌නා ද්‌වෙධා ස නං ඉති.
අපාදානෙ පඤ්‌චමී සා, භින්‌නා ද්‌වෙධා ස්‌මා හි ඉති;
ඡට්‌ඨී සාමිම්‌හි සා චාපි, භින්‌නා ද්‌වෙධා ස නං ඉති.
ඔකාසෙ සත්‌තමී සාපි, භින්‌නා ද්‌වෙධා ස්‌මිංසු ඉති;
ආමන්‌තනට්‌ඨමී සායං, සියොයෙවාති චුද්‌දස.
වචනද්‌වයසංයුත්‌තා, එකෙකා තා විභත්‌තියො;
සත්‌වමිතිහ විඤ්‌ඤෙය්‍යො, අත්‌ථො සො දබ්‌බසඤ්‌ඤිතො.
යො කරොතිස කත්‌තාතු, තං කම්‌මං යං කරොති වා;
කුබ්‌බතෙ යෙන වා තන්‌තු, කරණං ඉති සඤ්‌ඤිතං.
දෙති රොචති වා යස්‌ස, සම්‌පදානන්‌ති තං මතං;
යතොපෙති භයං වා තං, අපාදානන්‌ති කිත්‌තිතං.
යස්‌සායත්‌තො සමූහොවා, තං වෙ සාමීති දෙසිතං;
යස්‌මිං කරොති කිරියං, තදොකාසන්‌ති සද්‌දිතං.
යදාලපති තං වත්‌ථු, ආමන්‌තනමුදීරිතං;
සද්‌දෙනාභිමුඛීකාරො, විජ්‌ජමානස්‌ස වා පන.
විනා ආලපනත්‌ථං ලිඞ්‌ගත්‌ථාදීසු පඨමාදිවිභත්‌තුප්‌පත්‌ති උපලක්‌ඛණවසෙන වුත්‌තාති දට්‌ඨබ්‌බං.
ඉදමෙත්‌ථ නිරුත්‌තිලක්‌ඛණං දට්‌ඨබ්‌බං – පච්‌චත්‌තවචනෙ පඨමා විභත්‌ති භවති, උපයොගවචනෙ දුතියා විභත්‌ති භවති, කරණවචනෙ තතියා විභත්‌ති භවති, සම්‌පදානවචනෙ චතුත්‌ථී විභත්‌ති භවති, නිස්‌සක්‌කවචනෙ පඤ්‌චමී විභත්‌ති භවති, සාමිවචනෙ ඡට්‌ඨී විභත්‌ති භවති, භුම්‌මවචනෙ සත්‌තමී විභත්‌ති භවති, ආමන්‌තනවචනෙ අට්‌ඨමී විභත්‌ති භවති. තත්‍රුද්‌දානං –
පච්‌චත්‌තමුපයොගඤ්‌ච, කරණං සම්‌පදානියං;
නිස්‌සක්‌කං සාමිවචනං, භුම්‌මමාලපනට්‌ඨමං.
තත්‍ර පච්‌චත්‌තවචනං නාම තිවිධලිඞ්‌ගවවත්‌ථානගතානං ඉත්‌ථිපුමනපුංසකානං පච්‌චත්‌තසභාවනිද්‌දෙසත්‌ථො. උපයොගවචනං නාම යො යං කරොති, තෙන තදුපයුත්‌තපරිදීපනත්‌ථො. කරණවචනං නාම තජ්‌ජාපකතනිබ්‌බත්‌තකපරිදීපනත්‌ථො. සම්‌පදානවචනං නාම තප්‌පදානපරිදීපනත්‌ථො. නිස්‌සක්‌කවචනං නාම තන්‌නිස්‌සටතදපගමපරිදීපනත්‌ථො. සාමිවචනං නාම තදිස්‌සරපරිදීපනත්‌ථො. භුම්‌මවචනං නාම තප්‌පතිට්‌ඨාපරිදීපනත්‌ථො. ආමන්‌තනවචනං නාම තදාමන්‌තනපරිදීපනත්‌ථො. එවං ඤත්‌වා පයොගානි අසම්‌මුය්‌හන්‌තෙන යොජෙතබ්‌බානි.
භූතො, භාවකො, භවො, අභවො, භාවො, අභාවො, සභාවො, සබ්‌භාවො, සම්‌භවො, පභවො, පභාවො, අනුභවො, ආනුභාවො, පරාභවො, විභවො, පාතුභාවො, ආවිභාවො, තිරොභාවො, විනාභාවො, සොත්‌ථිභාවො, අත්‌ථිභාවො, නත්‌ථිභාවොති ඔකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගං.
අභිභවිතා, පරිභවිතා, අනුභවිතා, සමනුභවිතා, භාවිතා, පච්‌චනුභවිතාති ආකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගං.
භවං, පරාභවං, පරිභවං, අභිභවං, අනුභවං, සමනුභවං, පච්‌චනුභවං, පභවං, අප්‌පභවන්‌ති නිග්‌ගහීතන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගං.
ධනභූති, සිරිභූති, සොත්‌ථිභූති, සුවත්‌ථිභූතීති ඉකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගං.
භාවී, විභාවී, සම්‌භාවී, පරිභාවීති ඊකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගං.
සයම්‌භූ, පභූ, අභිභූ, විභූ, අධිභූ, පතිභූ, ගොත්‍රභූ, වත්‍රභූ, පරාභිභූ, රූපාභිභූ, සද්‌දාභිභූ, ගන්‌ධාභිභූ, රසාභිභූ, ඵොට්‌ඨබ්‌බාභිභූ, ධම්‌මාභිභූ, සබ්‌බාභිභූති ඌකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගං.
ඉමානෙත්‌ථ ඡබ්‌බිධානි පුල්‌ලිඞ්‌ගානි භූධාතුමයානි උද්‌දිට්‌ඨානි.
උකාරන්‌තං පුල්‌ලිඞ්‌ගංතු භූධාතුමයමප්‌පසිද්‌ධං, අඤ්‌ඤධාතුමයං පනුකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගං පසිද්‌ධං ‘‘භික්‌ඛු, හෙතු’’ඉති. තෙන සද්‌ධිං සත්‌තවිධානි පුල්‌ලිඞ්‌ගානි හොන්‌ති, සබ්‌බානෙතානි සභාවතොයෙව පුල්‌ලිඞ්‌ගානීති දට්‌ඨබ්‌බානි. එත්‌ථ සත්‌තොති අත්‌ථවාචකො භූතසද්‌දොයෙව නියොගා පුල්‌ලිඞ්‌ගන්‌තිපි දට්‌ඨබ්‌බො.
යෙ පන ‘‘යො ධම්‌මො භූතො, යා ධම්‌මජාති භූතා, යං ධම්‌මජාතං භූත’’න්‌ති එවං ලිඞ්‌ගත්‌තයෙ යොජනාරහත්‌තා අනියතලිඞ්‌ගා අඤ්‌ඤෙපි භූතපරාභූතසම්‌භූතසද්‌දාදයො සන්‌දිස්‌සන්‌ති පාවචනවරෙ, තෙපි නානොපසග්‌ගනිපාතපදෙහි යොජනවසෙන සද්‌දරචනායං සුඛුමත්‌ථග්‌ගහණෙ ච විඤ්‌ඤූනං කොසල්‌ලජනනත්‌ථං නියතපුල්‌ලිඞ්‌ගෙසු පක්‌ඛිපිත්‌වා දස්‌සෙස්‌සාම.
සෙය්‍යථිදං? භූතො, පරාභූතො, සම්‌භූතො, විභූතො, පාතුභූතො, ආවිභූතො, තිරොභූතො, විනාභූතො, භබ්‌බො, පරිභූතො, අභිභූතො, අධිභූතො, අද්‌ධභූතො, අනුභූතො, සමනුභූතො, පච්‌චනුභූතො, භාවිතො, සම්‌භාවිතො, විභාවිතො, පරිභාවිතො, අනුපරිභූතො, පරිභවිතබ්‌බො, පරිභොතබ්‌බො, පරිභවනීයො, අභිභවිතබ්‌බො, අභිභොතබ්‌බො, අභිභවනීයො, අධිභවිතබ්‌බො, අධිභොතබ්‌බො, අධිභවනීයො, අනුභවිතබ්‌බො, අනුභොතබ්‌බො, අනුභවනීයො, සමනුභවිතබ්‌බො, සමනුභොතබ්‌බො, සමනුභවනීයො, පච්‌චනුභවිතබ්‌බො, පච්‌චනුභොතබ්‌බො, පච්‌චනුභවනීයො, භාවෙතබ්‌බො, භාවනීයො, සම්‌භාවෙතබ්‌බො, සම්‌භාවනීයො, විභාවෙතබ්‌බො, විභාවනීයො, පරිභාවෙතබ්‌බො, පරිභාවනීයො, භවමානො, විභවමානො, පරිභවමානො, අභිභවමානො, අනුභවමානො, සමනුභවමානො, පච්‌චනුභවමානො, අනුභොන්‌තො, සමනුභොන්‌තො, පච්‌චනුභොන්‌තො, සම්‌භොන්‌තො, අභිසම්‌භොන්‌තො, භාවෙන්‌තො, සම්‌භාවෙන්‌තො, විභාවෙන්‌තො , පරිභාවෙන්‌තො, පරිභවියමානො, පරිභුය්‍යමානො, අභිභවියමානො, අභිභූයමානො, අනුභවියමානො, අනුභුය්‍යමානො, සමනුභවියමානො, සමනුභුය්‍යමානො, පච්‌චනුභවියමානො, පච්‌චනුභුය්‍යමානොති ඉමානි නියතපුල්‌ලිඞ්‌ගෙසු පක්‌ඛිත්‌තලිඞ්‌ගානි. එවමොකාරන්‌තාදිවසෙන ඡබ්‌බිධානි පුල්‌ලිඞ්‌ගානි භූධාතුමයානි පකාසිතානි. අයං තාව පුල්‌ලිඞ්‌ගවසෙන උදාහරණුද්‌දෙසො.
භාවිකා, භාවනා, විභාවනා, සම්‌භාවනා, පරිභාවනාති ආකාරන්‌තඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං.
භූමි, භූති, විභූති. ඉකාරන්‌තඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං.
භූරී, භූතී, භොතී, විභාවිනී, පරිවිභාවිනී, සම්‌භාවිනී, පාතුභවන්‌තී, පාතුභොන්‌තී, පරිභවන්‌තී, පරිභොන්‌තී, අභිභවන්‌තී, අභිභොන්‌තී, අධිභවන්‌තී, අධිභොන්‌තී, අනුභවන්‌තී, අනුභොන්‌තී, සමනුභවන්‌තී, සමනුභොන්‌තී, පච්‌චනුභවන්‌තී, පච්‌චනුභොන්‌තී, අභිසම්‌භවන්‌තී, අභිසම්‌භොන්‌තීති ඊකාරන්‌තඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං.
භූ, අභූ. ඌකාරන්‌තඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං.
ඉමානෙත්‌ථ චතුබ්‌බිධානි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගානි භූධාතුමයානි උද්‌දිට්‌ඨානි.
උකාරන්‌තිත්‌ථිලිඞ්‌ගං භූධාතුමයමප්‌පසිද්‌ධං, අඤ්‌ඤධාතුමයං පන උකාරන්‌තිත්‌ථිලිඞ්‌ගං පසිද්‌ධං ‘‘ධාතු, ධෙනු’’ඉති. තෙන සද්‌ධිං පඤ්‌චවිධානි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගානි හොන්‌ති, ඔකාරන්‌තස්‌ස වා ගොසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගභාවෙ තෙන සද්‌ධිං ඡබ්‌බිධානිපි හොන්‌ති, සබ්‌බානෙතානි සභාවතොයෙවිත්‌ථිලිඞ්‌ගානීති දට්‌ඨබ්‌බානි. එත්‌ථාපි අනියතලිඞ්‌ගා භූතපරාභූතසම්‌භූතසද්‌දාදයො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගවසෙන යුජ්‌ජන්‌තෙ.
කථං? භූතා, පරාභූතා, සම්‌භූතාති සබ්‌බං විත්‌ථාරතො ගහෙතබ්‌බං ‘‘අනුභොන්‌තො සමනුභොන්‌තො’’තිආදීනි නව පදානි වජ්‌ජෙත්‌වා. තානි හි ඊකාරන්‌තවසෙන යොජිතානි. ඉමානි නියතලිඞ්‌ගෙසු පක්‌ඛිත්‌තලිඞ්‌ගානි. එවං ආකාරන්‌තාදිවසෙන චතුබ්‌බිධානි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගානි භූධාතුමයානි පකාසිතානි. අයං ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගවසෙන උදාහරණුද්‌දෙසො.
භූතං, මහාභූතං, භවිත්‌තං, භූනං, භවනං, පරාභවනං, සම්‌භවනං, විභවනං, පාතුභවනං, ආවිභවනං, තිරොභවනං, විනාභවනං, සොත්‌ථිභවනං, පරිභවනං, අභිභවනං, අධිභවනං, අනුභවනං, සමනුභවනං, පච්‌චනුභවනන්‌ති නිග්‌ගහීතන්‌තනපුංසකලිඞ්‌ගං.
අත්‌ථවිභාවි, ධම්‌මවිභාවි. ඉකාරන්‌තනපුංසකලිඞ්‌ගං.
ගොත්‍රභු, චිත්‌තසහභු, නචිත්‌තසහභු. උකාරන්‌තනපුංසකලිඞ්‌ගං.
සබ්‌බානෙතානි සභාවතොයෙව නපුංසකලිඞ්‌ගානීති දට්‌ඨබ්‌බානි. එත්‌ථ සත්‌තභූතරූපවාචකො භූතසද්‌දොයෙව නියොගා නපුංසකලිඞ්‌ගොතිපි දට්‌ඨබ්‌බං. එත්‌ථාපි අනියතලිඞ්‌ගා භූත පරාභූත සම්‌භූතසද්‌දාදයො නපුංසකලිඞ්‌ගවසෙන යුජ්‌ජන්‌තෙ.
කථං? භූතං, පරාභූතං, සම්‌භූතං, විභූතං. පෙය්‍යාලො. සමනුභවමානං, පච්‌චනුභවමානං, අනුභොන්‌තං, අනුභවන්‌තං, සමනුභොන්‌තං, සමනුභවන්‌තං, පච්‌චනුභොන්‌තං, පච්‌චනුභවන්‌තං, සම්‌භොන්‌තං, සම්‌භවන්‌තං, අභිසම්‌භොන්‌තං, අභිසම්‌භවන්‌තං, පාතුභොන්‌තං, පාතුභවන්‌තං, පරිභොන්‌තං, පරිභවන්‌තං, අභිභොන්‌තං, අභිභවන්‌තං, අධිභොන්‌තං, අධිභවන්‌තං, භාවෙන්‌තං, සම්‌භාවෙන්‌තං, විභාවෙන්‌තං, පරිභාවෙන්‌තං, පරිභාවියමානං, පරිභුය්‍යමානං, පෙය්‍යාලො. පච්‌චනුභවියමානං, පච්‌චනුභුය්‍යමානන්‌ති ඉමානි නියතනපුංසකලිඞ්‌ගෙසු පක්‌ඛිත්‌තලිඞ්‌ගානි. එවං නිග්‌ගහීතන්‌තාදිවසෙන තිවිධානි නපුංසකලිඞ්‌ගානි භූධාතුමයානි පකාසිතානි . අයං නපුංසකලිඞ්‌ගවසෙන උදාහරණුද්‌දෙසො, එවං පුල්‌ලිඞ්‌ගාදිවසෙන ලිඞ්‌ගත්‌තයං භූධාතුමයමුද්‌දිට්‌ඨං.
එත්‌ථ මෙ අප්‌පසිද්‌ධාති, යෙ යෙ සද්‌දා පකාසිතා;
තෙ තෙ පාළිප්‌පදෙසෙසු, මග්‌ගිතබ්‌බා විභාවිනා.
ඔ, ආ, බින්‌දු, ඉ, ඊ, උ, ඌ-අන්‌තිමෙ සත්‌තධා ඨිතා;
ඤෙ ය්‍යා පුල්‌ලිඞ්‌ගභෙදාති, නිරුත්‌තඤ්‌ඤූහි භාසිතා.
ආ ඉවණ්‌ණො චුවණ්‌ණො ච, පඤ්‌ච අන්‌තා සරූපතො;
ඉත්‌ථිභෙදාති විඤ්‌ඤෙය්‍යා, ඔකාරන්‌තෙන ඡාපි වා.
බින්‌දු, ඉ, උ-ඉමෙ අන්‌තා, තයො ඤෙය්‍යා විභාවිනා;
නපුංසකප්‌පභෙදාති, නිරුත්‌තඤ්‌ඤූහි භාසිතා.
අන්‌තා සත්‌තෙව පුල්‌ලිඞ්‌ගෙ, ඉත්‌ථියං පඤ්‌ච වා ඡ වා;
නපුංසකෙ තයො එවං, දස පඤ්‌චහි ඡබ්‌බිධා.
යස්‌මා පනෙත්‌ථ ‘‘භූතො’’තිආදයො සද්‌දා නිබ්‌බචනාභිධෙය්‍යකථනත්‌ථසාධකවචනපරියායවචනත්‌ථුද්‌ධාරවසෙන වුච්‌චමානා පාකටා හොන්‌ති සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යා ච, තස්‌මා ඉමෙසං නිබ්‌බචනාදීනි යථාසම්‌භවං වක්‌ඛාම විඤ්‌ඤූනං තුට්‌ඨිජනනත්‌ථඤ්‌චෙව සොතාරානමත්‌ථෙසු පටුතරබුද්‌ධිපටිලාභාය ච. තත්‍ර භූතොති ඛන්‌ධපාතුභාවෙන භවතීති භූතො, ඉදං තාව නිබ්‌බචනං. ‘‘භූතො’’ති සබ්‌බසඞ්‌ගාහකවසෙන සත්‌තො වුච්‌චති, ඉදමභිධෙය්‍යකථනං. ‘‘යො ච කාලඝසො භූතො. සබ්‌බෙව නික්‌ඛිපිස්‌සන්‌ති, භූතා ලොකෙ සමුස්‌සය’’න්‌ති ච ඉදමෙතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස සාධකවචනං. අථ වා භූතොති එවංනාමකො අමනුස්‌සජාතියො සත්‌තවිසෙසො, ඉදමභිධෙය්‍යකථනං. ‘‘භූතවිජ්‌ජා, භූතවෙජ්‌ජො, භූතවිග්‌ගහිතො’’ති ච ඉදමෙතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස සාධකවචනං. යඤ්‌ච පන ‘‘සත්‌තො මච්‌චො පජා’’තිආදිකං තත්‌ථ තත්‌ථ ආගතං වචනං, ඉදං සත්‌තොති අත්‌ථවාචකස්‌ස භූතසද්‌දස්‌ස පරියායවචනං. යඤ්‌ච නිද්‌දෙසපාළියං ‘‘මච්‌චොති සත්‌තො නරො මානවො පොසො පුග්‌ගලො ජීවො ජගු ජන්‌තු හින්‌දගු මනුජො’’ති ආගතං, ඉදම්‌පි පරියායවචනමෙව. තානි සබ්‌බානි පිණ්‌ඩෙත්‌වා වුච්‌චන්‌තෙ –
සත්‌තො මච්‌චො ජනො භූතො, පාණො හින්‌දගු පුග්‌ගලො;
ජන්‌තු ජීවො ජගු යක්‌ඛො, පාණී දෙහී තථාගතො.
සත්‌තවො මාතියො ලොකො, මනුජො මානවො නරො;
පොසො සරීරීති පුමෙ, භූතමිති නපුංසකෙ.
පජාති ඉත්‌ථියං වුත්‌තො, ලිඞ්‌ගතො, න ච අත්‌ථතො;
එවං තිලිඞ්‌ගිකා හොන්‌ති, සද්‌දා සත්‌තාභිධානකා.
යො සො ජඞ්‌ඝාය උලති, සො සත්‌තො ජඞ්‌ඝලො ඉධ;
පාණදෙහාභිධානෙහි, සත්‌තනාමං පපඤ්‌චිතං.
ඉමස්‌මිං පකරණෙ ‘‘පරියායවචන’’න්‌ති ච ‘‘අභිධාන’’න්‌ති ච ‘‘සඞ්‌ඛා’’තිආදීනි ච එකත්‌ථානි අධිප්‌පෙතානි, අත්‌ථුද්‌ධාරවසෙන පන භූතසද්‌දො පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධාමනුස්‌සධාතුසස්‌සතවිජ්‌ජමානඛීණාසවසත්‌තරුක්‌ඛාදීසු දිස්‌සති, තප්‌පයොගො උපරි අත්‌ථත්‌තිකවිභාගෙ ආවිභවිස්‌සති. භාවකොති භාවෙතීති භාවකො, ඉදං නිබ්‌බචනං. යො භාවනං කරොති, සො භාවකො. ඉදමභිධෙය්‍යකථනං. ‘‘භාවකො නිපකො ධීරො’’ති ඉදමෙතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස සාධකවචනං. ‘‘භාවකො භාවනාපසුතො භාවනාපයුත්‌තො භාවනාසම්‌පන්‌නො’’ති ඉදං පරියායවචනං. ඉමානි ‘‘භූතො භාවකො’’ති ද්‌වෙ පදානි සුද්‌ධකත්‌තුහෙතුකත්‌තුවසෙන වුත්‌තානීති. ඉතො පරං නයානුසාරෙන සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා ‘‘ඉදං නිබ්‌බචන’’න්‌ති ච ආදීනි අවත්‌වා කත්‌ථචි අත්‌ථසාධකවචනං පරියායවචනං අත්‌ථුද්‌ධාරඤ්‌ච යථාරහං දස්‌සෙස්‌සාම. තෙසු හි සබ්‌බත්‌ථ දස්‌සිතෙසු ගන්‌ථවිත්‌ථාරො සියා, තස්‌මා යෙසමත්‌ථො උත්‌තානො, තෙසම්‌පි පදානමභිධෙය්‍යං න කථෙස්‌සාම, නිබ්‌බචනමත්‌තමෙව නෙසං කථෙස්‌සාම. යෙසං පන ගම්‌භීරො අත්‌ථො, තෙසමභිධෙය්‍යං කථෙස්‌සාම.
භවනං භවො, භවො වුච්‌චති වුද්‌ධි. භූසද්‌දස්‌ස අත්‌ථාතිසයයොගතො වඩ්‌ඪනෙපි දිස්‌සමානත්‌තා භවනං වඩ්‌ඪනන්‌ති කත්‌වා. ‘‘භවො ච රඤ්‌ඤො අභවො ච රඤ්‌ඤො’’ති ඉදං වුද්‌ධිඅත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. අථ වා භවොති වුච්‌චති සස්‌සතං. ‘‘සස්‌සතො අත්‌තා ච ලොකො චා’’ති හි සස්‌සතවසෙන පවත්‌තා දිට්‌ඨි සස්‌සතදිට්‌ඨි, තස්‌මා භවදිට්‌ඨී’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. තථා භවොති භවදිට්‌ඨි, භවති සස්‌සතං තිට්‌ඨතීති පවත්‌තනතො සස්‌සතදිට්‌ඨි භවදිට්‌ඨි නාම. භවදිට්‌ඨි හි උත්‌තරපදලොපෙන භවොති වුච්‌චති. ‘‘භවෙන භවස්‌ස විප්‌පමොක්‌ඛමාහංසූ’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. එත්‌ථායං පාළිවචනත්‌ථො – එකච්‌චෙ සමණා වා බ්‍රාහ්‌මණා වා භවදිට්‌ඨියා වා කාමභවාදිනා වා සබ්‌බභවතො විමුත්‌තිං සංසාරවිසුද්‌ධිං කථයිංසූති. අථ වා භවන්‌ති වඩ්‌ඪන්‌ති සත්‌තා එතෙනාති භවොති අත්‌ථෙන සම්‌පත්‌තිපුඤ්‌ඤානි භවොති ච වුච්‌චන්‌ති. ‘‘ඉතිභවාභවතඤ්‌ච වීතිවත්‌තො’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. එත්‌ථ පනායං පාළිවචනත්‌ථො – භවොති සම්‌පත්‌ති, අභවොති විපත්‌ති. තථා භවොති වුද්‌ධි, අභවොති හානි. භවොති සස්‌සතං, අභවොති උච්‌ඡෙදො. භවොති පුඤ්‌ඤං, අභවොති පාපං, තං සබ්‌බං වීතිවත්‌තොති.
සහොකාසා ඛන්‌ධාපි භවො. ‘‘කාමභවො රූපභවො’’ ඉච්‌චෙවමාදි එතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. එත්‌ථ පන ඛන්‌ධා ‘‘යො පඤ්‌ඤායති, සො සරූපං ලභතී’’ති කත්‌වා ‘‘භවති අවිජ්‌ජාතණ්‌හාදිසමුදයා නිරන්‌තරං සමුදෙතී’’ති අත්‌ථෙන වා ‘‘භවා’’ති වුච්‌චන්‌ති. ඔකාසො පන ‘‘භවන්‌ති ජායන්‌ති එත්‌ථ සත්‌තා නාමරූපධම්‌මා චා’’ති අත්‌ථෙන ‘‘භවො’’ති. අපිච කම්‌මභවොපි භවො, උපපත්‌තිභවොපි භවො. ‘‘උපාදානපච්‌චයා භවො දුවිධෙන අත්‌ථි කම්‌මභවො, අත්‌ථි උපපත්‌තිභවො’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. තත්‌ථ කම්‌මමෙව භවො කම්‌මභවො. තථා උපපත්‌ති එව භවො උපපත්‌තිභවො. එත්‌ථූපපත්‌ති භවතීති භවො, කම්‌මං පන යථා සුඛකාරණත්‌තා ‘‘සුඛො බුද්‌ධානමුප්‌පාදො’’ති වුත්‌තො. එවං භවකාරණත්‌තා ඵලවොහාරෙන භවොති දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා භාවනලක්‌ඛණත්‌තා භාවෙතීති භවො. කිං භාවෙති? උපපත්‌තිං. ඉති උපපත්‌තිං භාවෙතීති භවොති වුච්‌චති. භාවෙතීතිමස්‌ස ච නිබ්‌බත්‌තෙතීති හෙතුකත්‌තුවසෙනත්‌ථො. අථ වා ‘‘භවපච්‌චයා ජාතී’’ති වචනතො භවති එතෙනාති භවොති කම්‌මභවො වුච්‌චති.
‘‘ඛන්‌ධානඤ්‌ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;
අබ්‌බොච්‌ඡින්‌නං වත්‌තමානා, සංසාරොති පවුච්‌චතී’’ති
වුත්‌තලක්‌ඛණො සංසාරොපි භවො. ‘‘භවෙ දුක්‌ඛං භවදුක්‌ඛං, භවෙ සංසරන්‌තො’’ති ඉමානෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකානි වචනානි. තත්‍ර කෙනට්‌ඨෙන සංසාරො භවොති කථීයති? භවති එත්‌ථ සත්‌තසම්‌මුති ඛන්‌ධාදිපටිපාටිසඞ්‌ඛාතෙ ධම්‌මපුඤ්‌ජස්‌මින්‌ති අත්‌ථෙන . ඉදං භවසද්‌දස්‌ස භාවකත්‌තුකරණාධිකරණසාධනවසෙනත්‌ථකථනං.
එත්‌ථ භවසද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරං වදාම –
වුද්‌ධිසම්‌පත්‌තිපුඤ්‌ඤානි, ඛන්‌ධා සොකාසසඤ්‌ඤිතා;
සංසාරො සස්‌සතඤ්‌චෙතං, භවසද්‌දෙන සද්‌දිතං.
භවතණ්‌හා භවදිට්‌ඨි, උපපත්‌තිභවො තථා;
කම්‌මභවො ච සබ්‌බන්‌තං, භවසද්‌දෙන සද්‌දිතං.
භවතණ්‌හාභවදිට්‌ඨි-ද්‌වයං කත්‌ථචි පාළියං;
උත්‌තරපදලොපෙන, භවසද්‌දෙන සද්‌දිතං.
අභවොති න භවො අභවො.
විපත්‌ති හානි උච්‌ඡෙදො, පාපඤ්‌චෙව චතුබ්‌බිධා;
ඉමෙ අභවසද්‌දෙන, අත්‌ථා වුච්‌චන්‌ති සාසනෙ.
භාවොති අජ්‌ඣාසයො, යො ‘‘අධිප්‌පායො’’තිපි වුච්‌චති. ‘‘ථීනංභාවො දුරාජානො. නාමච්‌චො රාජභරියාසු, භාවං කුබ්‌බෙථ පණ්‌ඩිතො. හදයඞ්‌ගතභාවං පකාසෙතී’’ති එවමාදි එතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. අපිච වත්‌ථුධම්‌මොපි භාවො. ‘‘භාවසඞ්‌කෙතසිද්‌ධීන’’න්‌ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං, චිත්‌තම්‌පි භාවො. ‘‘අච්‌චාහිතං කම්‌මං කරොසි ලුද්‌දං, භාවෙ ච තෙ කුසලං නත්‌ථි කිඤ්‌චී’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. ක්‍රියාපිභාවො. ‘‘භාවලක්‌ඛණං භාවසත්‌තමී’’ති ච ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. අපිච භාවොති සත්‌තවෙවචනන්‌ති භණන්‌ති, ධාතු වා එතං අධිවචනං. තත්‌ථ අජ්‌ඣාසයො ච වත්‌ථුධම්‌මො ච චිත්‌තඤ්‌ච සත්‌තො චාති ඉමෙ භවතීති භාවො. තථා පන භාවෙතීති භාවො, ක්‍රියා තු භවනන්‌ති භාවො. සා ච භවනගමනපචනාදිවසෙනානෙකවිධා. අපිච භාවරූපම්‌පි භාවො, යං ඉත්‌ථිභාවො පුම්‌භාවො ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියන්‌ති ච වුච්‌චති. තත්‍රායං වචනත්‌ථො – ‘‘ඉත්‌ථී’’ති වා ‘‘පුරිසො’’ති වා භවති එතෙන චිත්‌තං අභිධානඤ්‌චාති භාවො.
නත්‌තනොමතියා එතං, නිබ්‌බචනමුදාහටං;
පුබ්‌බාචරියසීහානං, මතං නිස්‌සාය මාහටං.
වුත්‌තඤ්‌හෙතං පොරාණෙහි ‘‘ඉත්‌ථියා භාවො ඉත්‌ථිභාවො, ඉත්‌ථීති වා භවති එතෙන චිත්‌තං අභිධානඤ්‌චාති ඉත්‌ථිභාවො’’ති, තස්‌මා පුම්‌භාවොති එත්‌ථාපි පුමස්‌ස භාවො පුම්‌භාවො, පුමාති වා භවති එතෙන චිත්‌තං අභිධානඤ්‌චාති පුම්‌භාවොති නිබ්‌බචනං සමධිගන්‌තබ්‌බං. ඉදං භාවසද්‌දස්‌ස කත්‌තුභාවකරණසාධනවසෙනත්‌ථකථනං.
අභාවොති න භාවොති අභාවො, කො සො? සුඤ්‌ඤතා නත්‌ථිතා. සභාවොති අත්‌තනො භාවො සභාවො, අත්‌තනො පකති ඉච්‌චෙවත්‌ථො. අථ වා සභාවොති ධම්‌මානං සති අත්‌ථසම්‌භවෙ යො කොචි සරූපං ලභති, තස්‌ස භාවො ලක්‌ඛණමිති සඤ්‌ඤිතො නමනරුප්‌පනකක්‌ඛළඵුසනාදිආකාරො ඉච්‌චෙවත්‌ථො. ‘‘සාමඤ්‌ඤං වා සභාවො වා, ධම්‌මානං ලක්‌ඛණං මත’’න්‌ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. අපිච සභාවොති සලක්‌ඛණො පරමත්‌ථධම්‌මො. කෙනට්‌ඨෙන? සහ භාවෙනාති අත්‌ථෙන. සබ්‌භාවොති සතං භාවො සබ්‌භාවො, සප්‌පුරිසධම්‌මො ඉච්‌චෙවත්‌ථො. අථ වා අත්‌තනො භාවො සබ්‌භාවො. ‘‘ගාහාපයන්‌ති සබ්‌භාව’’න්‌ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. සංවිජ්‌ජමානො වා භාවො සබ්‌භාවො. ‘‘එවං ගහණසබ්‌භාවො’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. ඉදං සභාව සබ්‌භාවසද්‌දානං භාවසාධනවසෙනත්‌ථකථනං.
සම්‌භවොති සම්‌භවනං සම්‌භවො, සම්‌භවනක්‍රියා, යුත්‌ති වා. යුත්‌ති හි සම්‌භවොති වුච්‌චති ‘‘සම්‌භවො ගහණස්‌ස කාරණ’’න්‌තිආදීසු. අථ වා සම්‌භවති එතස්‌මාති සම්‌භවො. යතො හි යං කිඤ්‌චි සම්‌භවති, සො සම්‌භවො. පභවොති පභවනං පභවො, අච්‌ඡින්‌නතා, පභවති එතස්‌මාති වා පභවො. යතො හි යං කිඤ්‌චි පභවති, සො පභවො. ඉමෙ පන සම්‌භවපභවසද්‌දා කත්‌ථචි සමානත්‌ථා කත්‌ථචි භින්‌නත්‌ථාති වෙදිතබ්‌බා. කථං? සම්‌භවසද්‌දො හි භවනක්‍රියම්‌පි වදති යුත්‌තිම්‌පි පඤ්‌ඤත්‌තිම්‌පි සම්‌භවරූපම්‌පි පච්‌චයත්‌ථම්‌පි, පභවසද්‌දො පන භවනක්‍රියම්‌පි වදති නදිප්‌පභවම්‌පි පච්‌චයත්‌ථම්‌පි, තස්‌මා පච්‌චයත්‌ථං වජ්‌ජෙත්‌වා භින්‌නත්‌ථාති ගහෙතබ්‌බා, පච්‌චයත්‌ථෙන පන සමානත්‌ථාති ගහෙතබ්‌බා. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ‘‘පච්‌චයො හෙතු නිදානං කාරණං සම්‌භවො පභවොතිආදි අත්‌ථතො එකං, බ්‍යඤ්‌ජනතො නාන’’න්‌ති.
‘‘මූලං හෙතු නිදානඤ්‌ච, සම්‌භවො පභවො තථා;
සමුට්‌ඨානාහාරාරම්‌මණං, පච්‌චයො සමුදයෙන චා’’ති
අයම්‌පි ගාථා එතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධිකා. ඉදං සම්‌භවපභවසද්‌දානං භාවාපාදානසාධනවසෙනත්‌ථකථනං.
එවමෙත්‌ථ භාවකත්‌තුකම්‌මකරණාපාදානාධිකරණවසෙන ඡ සාධනානි පකාසිතානි. තානි සම්‌පදානසාධනෙන සත්‌තවිධානි භවන්‌ති, තං පන උත්‌තරි ආවිභවිස්‌සති ‘‘ධනමස්‌ස භවතූති ධනභූතී’’තිආදිනා. ඉච්‌චෙවං කිතකවසෙන සබ්‌බථාපි සත්‌තවිධානි සාධනානි හොන්‌ති, යානි ‘‘කාරකානී’’තිපි වුච්‌චති, ඉතො අඤ්‌ඤං සාධනං නත්‌ථි. ඉධ පයොගෙස්‌වත්‌ථෙසු ච විඤ්‌ඤූනං පාටවත්‌ථං සාධනනාමං පකාසිතං. තථා හි දුන්‌නික්‌ඛිත්‌තසාධනෙහි පදෙහි යොජිතා සද්‌දප්‌පයොගා දුබ්‌බොධත්‌ථා හොන්‌ති, සුනික්‌ඛිත්‌තසාධනෙහි පන පදෙහි යොජිතා සුබොධත්‌ථා හොන්‌ති, තස්‌මා පයොගාසාධනමූලකා, අත්‌ථො ච පයොගමූලකො. පයොගානුරූපඤ්‌හි අවිපරීතං කත්‌වා අත්‌ථං කථනසීලා ‘‘යාචිතොව බහුලං චීවරං පරිභුඤ්‌ජති, අප්‌පං අයාචිතො’’ති එවමාදීසු සාධනවසෙන ගහෙතබ්‌බෙසු අත්‌ථෙසු, අඤ්‌ඤෙසු චත්‌ථෙසු පටුතරබුද්‌ධිනො පණ්‌ඩිතායෙව එකන්‌තෙන භගවතො පරියත්‌තිසාසනධරා නාම හොන්‌තීති වෙදිතබ්‌බං. ඉතො පරං නයානුසාරෙන සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා ‘‘ඉදං නාම සාධන’’න්‌ති න වක්‌ඛාම, කෙවලමිධ දස්‌සිතෙසු පයොගෙසු විඤ්‌ඤූනං බහුමානුප්‌පාදනත්‌ථඤ්‌චෙව විවිධවිචිත්‌තපාළිගතිකෙ විවිධත්‌ථසාරෙ ජිනවරවචනෙ සොතූනං බුද්‌ධිවිජම්‌භනත්‌ථඤ්‌ච අත්‌ථසාධකවචනානියෙව යථාරහං සුත්‌තගෙය්‍යවෙය්‍යාකරණගාථාදීසු තතො තතො ආහරිත්‌වා දස්‌සෙස්‌සාම.
පභාවොති පකාරතො භවතීති පභාවො, සොයමානුභාවොයෙව. ‘‘පභාවං තෙ න පස්‌සාමි, යෙන ත්‌වං මිථිලං වජෙ’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. අනුභවොති අනුභවනං අනුභවො, කිං තං? පරිභුඤ්‌ජනං. ආනුභාවොති තෙජුස්‌සාහමන්‌තපභූසත්‌තියො. ‘‘තෙජසඞ්‌ඛතො උස්‌සාහමන්‌තපභූසත්‌තිසඞ්‌ඛාතො වා මහන්‌තො ආනුභාවො එතස්‌සාති මහානුභාවො’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං.
තෙජො උස්‌සාහමන්‌තා ච, පභූසත්‌තීති පඤ්‌චිමෙ;
ආනුභාවාති වුච්‌චන්‌ති, පභාවාති ච තෙ වදෙ.
තෙජාදිවාචකත්‌තම්‌හි, ආනුභාවපදස්‌ස තු;
අත්‌ථනිබ්‌බචනං ධීරො, යථාසම්‌භවමුද්‌දිසෙ.
අථ වා ආනුභාවොති අනුභවිතබ්‌බඵලං. ‘‘අනුභවිතබ්‌බස්‌ස ඵලස්‌ස මහන්‌තතාය මහානුභාවො’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. පරාභවොති පරාභවනං පරාභවො, අථ වා පරාභවතීති පරාභවො. ‘‘සුවිජානො පරාභවො’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. අපිච ‘‘ධම්‌මදෙස්‌සී පරාභවො’’ති පාඨානුරූපතො පරාභවිස්‌සතීති පරාභවොති අනාගතකාලවසෙනපි නිබ්‌බචනං දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා පරාභවන්‌ති එතෙනාති පරාභවො. කිං තං? ධම්‌මදෙස්‌සිතාදි. ‘‘පඨමො සො පරාභවො’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. විභවොති නිබ්‌බානං. තඤ්‌හි භවතො විගතත්‌තා භවතො විගතොති විභවො, භවස්‌ස ච තංහෙතු විගතත්‌තා විගතො භවො එතස්‌මාති විභවො. විභවන්‌ති උච්‌ඡිජ්‌ජන්‌ති විනස්‌සන්‌ති ඉතො අරියධනවිලොමකා කිලෙසමහාචොරාතිපි විභවො. විභවසද්‌දස්‌ස නිබ්‌බානාභිධානත්‌තෙ ‘‘එවං භවෙ විජ්‌ජමානෙ, විභවො ඉච්‌ඡිතබ්‌බකො’’ති ඉදමෙත්‌ථ සාධකං වචනං. ඉමානි පන නිබ්‌බානස්‌ස පරියායවචනානි –
නිබ්‌බානං විභවො මොක්‌ඛො, නිරොධො අමතං සමං;
සඞ්‌ඛාරූපසමො දුක්‌ඛ-නිරොධො අච්‌චුත’ක්‌ඛයො.
විවට්‌ට’මකතං අත්‌ථං, සන්‌තිපද’මසඞ්‌ඛතං;
පාරං තණ්‌හාක්‌ඛයො දුක්‌ඛ-ක්‌ඛයො සඤ්‌ඤොජනක්‌ඛයො.
යොගක්‌ඛෙමො විරාගො ච,
ලොකන්‌තො ච භවක්‌ඛයො;
අපවග්‌ගො විසඞ්‌ඛාරො,
සබ්‌භි සුද්‌ධි විසුද්‌ධි ච.
විමුත්‍යා’පචයො මුත්‌ති, නිබ්‌බුති උපධික්‌ඛයො;
සන්‌ති අසඞ්‌ඛතා ධාතු, දිසා ච සබ්‌බතොපභං.
නිබ්‌බානවාචකානීති, සල්‌ලක්‌ඛෙය්‍ය සුමෙධසො.
‘‘තාණං ලෙණ’’න්‌තිආදීනි-පෙක්‌ඛිකානි භවන්‌ති හි;
විසෙසකපදානන්‌ති, එත්‌ථෙතානි පකාසයෙ.
තාණං ලෙණ’මරූපඤ්‌ච, සන්‌තං සච්‌ච’මනාලයං;
සුදුද්‌දසං සරණඤ්‌ච, පරායණ’මනීතිකං.
අනාසවං ධුවං නිච්‌චං, විඤ්‌ඤාණ’මනිදස්‌සනං;
අබ්‍යාපජ්‌ජං සිවං ඛෙමං, නිපුණං අපලොකිකං.
අනන්‌ත’මක්‌ඛරං දීපො, අච්‌චන්‌තං කෙවලං පදං;
පණීතං අච්‌චුතඤ්‌චාති, බහුධාපි විභාවයෙ.
ගොත්‍රභූති පදස්‌සත්‌ථං, වදන්‌තෙහි ගරූහි තු;
ගොත්‌තං වුච්‌චති නිබ්‌බාන-මිති ගොත්‌තන්‌ති භාසිතං.
විභවොති වා විනාසසම්‌පත්‌තිධනුච්‌ඡෙදදිට්‌ඨියොපි වුච්‌චන්‌ති. තත්‌ථ විනාසො විභවනං උච්‌ඡිජ්‌ජනං නස්‌සනන්‌ති අත්‌ථෙන විභවො. ‘‘විභවො සබ්‌බධම්‌මානං, ඉත්‌ථෙකෙ සතො සත්‌තස්‌ස උච්‌ඡෙදං විනාසං විභවං පඤ්‌ඤපෙන්‌තී’’ති ච ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. සම්‌පත්‌ති පන විසෙසතො භවතීති විභවො. ‘‘රඤ්‌ඤො සිරිවිභවං දට්‌ඨුකාමා’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. ධනං පන භවන්‌ති වඩ්‌ඪන්‌ති වුද්‌ධිං විරූළ්‌හිං වෙපුල්‌ලං ආපජ්‌ජන්‌ති සත්‌තා එතෙනාති විභවො. ‘‘අසීතිකොටිවිභවස්‌ස බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස පුත්‌තො හුත්‌වා නිබ්‌බත්‌තී’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. ඉදං පන පරියායවචනං –
ධනං සං විභවො දබ්‌බං, සාපතෙය්‍යං පරිග්‌ගහො;
ඔඩ්‌ඩං භණ්‌ඩං සකං අත්‌ථො, ඉච්‌චෙතෙ ධනවාචකා.
උච්‌ඡෙදදිට්‌ඨි පන විභවති උච්‌ඡිජ්‌ජති ‘‘අත්‌තා ච ලොකො ච පුන චුතිතො උද්‌ධං න ජායතී’’ති ගහණතො විභවොති. ‘‘විභවතණ්‌හා’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. විභවතණ්‌හාති හි උච්‌ඡෙදදිට්‌ඨිසහගතාය තණ්‌හාය නාමං. එත්‌ථ අත්‌ථුද්‌ධාරො වුච්‌චති –
ධනනිබ්‌බානසම්‌පත්‌ති-විනාසුච්‌ඡෙදදිට්‌ඨියො;
වුත්‌තා විභවසද්‌දෙන, ඉති විඤ්‌ඤූ විභාවයෙ.
පාතුභාවොති පාතුභවනං පාතුභාවො. ආවිභාවොති ආවිභවනං ආවිභාවො, උභින්‌නමෙතෙසං පාකටතා ඉච්‌චෙවත්‌ථො. තිරොභාවොති තිරොභවනං තිරොභාවො, පටිච්‌ඡන්‌නභාවො. විනාභාවොති විනාභවනං විනාභාවො, වියොගො. සොත්‌ථිභාවොති සොත්‌ථිභවනං සොත්‌ථිභාවො, සුවත්‌ථිභාවො සුඛස්‌ස අත්‌ථිතා, අත්‌ථතො පන නිබ්‌භයතා නිරුපද්‌දවතා එව. අත්‌ථිභාවොති අත්‌ථිතා විජ්‌ජමානතා අවිවිත්‌තතා. නත්‌ථිභාවොති නත්‌ථිතා අවිජ්‌ජමානතා විවිත්‌තතා රිත්‌තතා තුච්‌ඡතා සුඤ්‌ඤතා. ඔකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො.
අභිභවතීති අභිභවිතා, පරං අභිභවන්‌තො යො කොචි. එවං පරිභවිතා, අනුභවතීති අනුභවිතා, සුඛං වා දුක්‌ඛං වා අදුක්‌ඛමසුඛං වා අනුභවන්‌තො යො කොචි. එවං සමනුභවිතා. පච්‌චනුභවිතා, එත්‌ථ පන යථා ‘‘අමතස්‌ස දාතා. අනුප්‌පන්‌නස්‌ස මග්‌ගස්‌ස උප්‌පාදෙතා’’තිආදීසු ‘‘දාතා’’ති පදානං කත්‌තුවාචකානං ‘‘අමතස්‌සා’’තිආදීහි පදෙහි කම්‌මවාචකෙහි ඡට්‌ඨියන්‌තෙහි සද්‌ධිං යොජනා දිස්‌සති, තථා ඉමෙසම්‌පි පදානං ‘‘පච්‌චාමිත්‌තස්‌ස අභිභවිතා’’තිආදිනා යොජනා කාතබ්‌බා. එවං අඤ්‌ඤෙසම්‌පි එවරූපානං පදානං. ආකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො.
භවතීති භවං. භවිස්‌සතීති වා භවං, වඩ්‌ඪමානො පුග්‌ගලො. ‘‘සුවිජානො භවං හොති, සුවිජානො පරාභවො. ධම්‌මකාමො භවං හොති, ධම්‌මදෙස්‌සී පරාභවො’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. අථ වා යෙන සද්‌ධිං කථෙති, සො ‘‘භව’’න්‌ති වත්‌තබ්‌බො, ‘‘භවං කච්‌චායනො. භවං ආනන්‌දො. මඤ්‌ඤෙ භවං පත්‌ථයති, රඤ්‌ඤො භරියං පතිබ්‌බත’’න්‌තිආදීසු. එත්‌ථ පන ධාතුඅත්‌ථෙ ආදරො න කාතබ්‌බො, සම්‌මුතිඅත්‌ථෙයෙවාදරො කාතබ්‌බො ‘‘සඞ්‌කෙතවචනං සච්‌චං, ලොකසම්‌මුතිකාරණ’’න්‌ති වචනතො. වොහාරවිසයස්‌මිඤ්‌හි ලොකසම්‌මුති එව පධානා අවිලඞ්‌ඝනීයා. පරාභවතීති පරාභවං. එවං පරිභවං. අභිභවං. අනුභවං. පභවති පහොති සක්‌කොතීති පභවං, පහොන්‌තො යො කොචි. න පභවං අප්‌පභවං, ‘‘අප්‌පභව’’න්‌ති ච ඉදං ජාතකෙ දිට්‌ඨං –
‘‘ඡින්‌නබ්‌භමිව වාතෙන, රුණ්‌ණො රුක්‌ඛමුපාගමිං;
සොහං අප්‌පභවං තත්‌ථ, සාඛං හත්‌ථෙහි අග්‌ගහි’’න්‌ති
තත්‌ථ සාධකවචනමිදං. නිග්‌ගහීතන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො.
ධනභූතීති ධනමස්‌ස භවතූති ධනභූති. සිරිභූතීති සොභාය චෙව පඤ්‌ඤාපුඤ්‌ඤානඤ්‌ච අධිවචනං. සා අස්‌ස භවතූති සිරිභූති. එවං සොත්‌ථිභූති, සුවත්‌ථිභූති. ඉකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො.
භාවීති භවනසීලො භාවී, භවනධම්‌මො භාවී, භවනෙ සාධුකාරී භාවී. එවං විභාවී. සම්‌භාවී. පරිභාවීති. තත්‍ර විභාවීති අත්‌ථවිභාවනෙ සමත්‌ථො පණ්‌ඩිතො වුච්‌චති. එත්‌ථ විද්‌වා, විජ්‌ජාගතො, ඤාණීතිආදි පරියායවචනං දට්‌ඨබ්‌බං. භවන්‌ති චත්‍ර –
විද්‌වා විජ්‌ජාගතො ඤාණී, විභාවී පණ්‌ඩිතො සුධී;
බුධො විසාරදො විඤ්‌ඤූ, දොසඤ්‌ඤූ විද්‌දසු විදූ.
කුසලො විදුරො ධීමා, ගතිමා මුතිමා චයං.
චක්‌ඛුමා කණ්‌ණවා දබ්‌බො, ධීරො භූරි විචක්‌ඛණො;
සප්‌පඤ්‌ඤො බුද්‌ධිමා පඤ්‌ඤො, එවංනාමා විභාවිනොති.
ඊකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො.
සයම්‌භූති සයමෙව භවතීති සයම්‌භූ. කො සො? අන්‌තරෙන පරොපදෙසං සාමංයෙව සබ්‌බං ඤෙය්‍යධම්‌මං පටිවිජ්‌ඣිත්‌වා සබ්‌බඤ්‌ඤුතං පත්‌තො සක්‍යමුනි භගවා. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා –
‘‘න මෙ ආචරියො අත්‌ථි, සදිසො මෙ න විජ්‌ජති;
සදෙවකස්‌මිං ලොකස්‌මිං, නත්‌ථි මෙ පටිපුග්‌ගලො.
අහඤ්‌හි අරහා ලොකෙ, අහං සත්‌ථා අනුත්‌තරො;
එකොම්‌හි සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො, සීතීභූතොස්‌මි නිබ්‌බුතො’’ති.
අත්‌ථතො පන පාරමිතාපරිභාවිතො සයම්‌භූඤාණෙන සහ වාසනාය විගතවිද්‌ධස්‌තනිරවසෙසකිලෙසො මහාකරුණාසබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණාදිඅපරිමෙය්‍යගුණගණාධාරො ඛන්‌ධසන්‌තානො සයම්‌භූ. සො එවංභූතො ඛන්‌ධසන්‌තානො ලොකෙ අග්‌ගපුග්‌ගලොති වුච්‌චති. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා ‘‘එකපුග්‌ගලො භික්‌ඛවෙ ලොකෙ උප්‌පජ්‌ජමානො උප්‌පජ්‌ජති අච්‌ඡරියමනුස්‌සො, කතමො එකපුග්‌ගලො? තථාගතො භික්‌ඛවෙ අරහං සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො’’ති. සො එකපුග්‌ගලො එතරහි ‘‘සබ්‌බඤ්‌ඤූ, සුගතො’’තිආදීහි යථාභුච්‌චගුණාධිගතනාමෙහි ච පසිද්‌ධො, ‘‘ගොතමො ආදිච්‌චබන්‌ධූ’’ති ගොත්‌තතො ච පසිද්‌ධො, සක්‍යපුත්‌තො සක්‌කො සක්‍යමුනි සක්‍යසීහො සක්‍යපුඞ්‌ගවොති කුලතො ච පසිද්‌ධො, සුද්‌ධොදනිමායාදෙවීසුතොති මාතාපිතිතො ච පසිද්‌ධො, සිද්‌ධත්‌ථොති ගහිතනාමෙන ච පසිද්‌ධො. භවන්‌ති චත්‍ර –
යො එකපුග්‌ගලො ආසි, බුද්‌ධො සො වදතං වරො;
ගොත්‌තතො ගොතමො නාම, තථෙවාදිච්‌චබන්‌ධු ච.
සක්‍යකුලෙ පසූතත්‌තා, සක්‍යපුත්‌තොති විස්‌සුතො;
සක්‌කො ඉති ච අව්‌හිතො, තථා සක්‍යමුනීති ච.
සබ්‌බත්‌ථ සෙට්‌ඨභාවෙන, සක්‍යෙ ච සෙට්‌ඨභාවතො;
සක්‍යසීහොති සො සක්‍ය-පුඞ්‌ගවොති ච සම්‌මතො.
සුද්‌ධොදනීති පිතිතො, නභෙ චන්‌දොව විස්‌සුතො;
මාතිතොපි ච සඤ්‌ඤාතො, මායාදෙවීසුතො ඉති.
සබ්‌බඤ්‌ඤූ සුගතො බුද්‌ධො, ධම්‌මරාජා තථාගතො;
සමන්‌තභද්‌දො භගවා, ජිනො දසබලො මුනි.
සත්‌ථා විනායකො නාථො,
මුනින්‌දො ලොකනායකො;
නරාසභො ලොකජිනො,
සම්‌බුද්‌ධො ද්‌විපදුත්‌තමො.
දෙවදෙවො ලොකගරු, ධම්‌මස්‌සාමී මහාමුනි;
සමන්‌තචක්‌ඛු පුරිස-දම්‌මසාරථි මාරජි.
ධම්‌මිස්‌සරො ච අද්‌වෙජ්‌ඣ-වචනො සත්‌ථවාහකො;
විසුද්‌ධිදෙවො දෙවාති-දෙවො ච සමණිස්‌සරො.
භූරිපඤ්‌ඤො’නධිවරො, නරසීහො ච චක්‌ඛුමා;
මුනිමුනි නරවරො, ඡළභිඤ්‌ඤො ජනෙ සුතො.
අඞ්‌ගීරසො යතිරාජා, ලොකබන්‌ධු’මතන්‌දදො;
වත්‌තා පවත්‌තා සද්‌ධම්‌ම-චක්‌කවත්‌තී යතිස්‌සරො.
ලොකත්‌තයවිදූ ලොක-පජ්‌ජොතො පුරිසුත්‌තමො.
සච්‌චදසො සතපුඤ්‌ඤ-ලක්‌ඛණො සච්‌චසව්‌හයො;
රවිබන්‌ධා’සමසමො, පඤ්‌චනෙත්‌ත’ග්‌ගපුග්‌ගලො.
සබ්‌බාභිභූ සබ්‌බවිදූ, සච්‌චනාමො ච පාරගූ;
පුරිසාතිසයො සබ්‌බ-දස්‌සාවී නරසාරථි.
සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො ඉති සො, ඤාතො සත්‌තුත්‌තමොති ච;
තාදී විභජ්‌ජවාදීති, මහාකාරුණිකොති ච.
චක්‌ඛුභූතො ධම්‌මභූතො, ඤාණභූතොති වණ්‌ණිතො;
බ්‍රහ්‌මභූතොති පුරිසා-ජඤ්‌ඤො ඉති ච ථොමිතො.
ලොකජෙට්‌ඨො සයම්‌භූ ච, මහෙසි මාරභඤ්‌ජනො;
අමොඝවචනො ධම්‌ම-කායො මාරාභිභූ ඉති.
අසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;
නාමං ගුණෙහි නිස්‌සිතං, කො කවින්‌දො කථෙස්‌සති.
තත්‍ර සබ්‌බඤ්‌ඤු ඉච්‌චාදි-නාමං සාධාරණං භවෙ;
සබ්‌බෙසානම්‌පි බුද්‌ධානං, ගොතමො ඉතිආදි න.
බුද්‌ධො පච්‌චෙකබුද්‌ධො ච, ‘‘සයම්‌භූ’’ඉති සාසනෙ;
කෙචි ‘‘බ්‍රහ්‌මා සයම්‌භූ’’ති, සාසනාවචරං න තං.
‘‘බුද්‌ධො තථාගතො සත්‌ථා, භගවා’’ති පදානි තු;
ඨානෙනෙකසහස්‌සම්‌හි, සඤ්‌චරන්‌ති අභිණ්‌හසො.
තත්‍ර චාදිපදං අන්‌ත-පදඤ්‌චෙව ඉමානි තු;
එකතොපි චරන්‌තීති, විභාවෙය්‍ය විසාරදො.
විසෙසකපදානං තු, අපෙක්‌ඛකපදානි ච;
අනපෙක්‌ඛපදානීති, පදානි දුවිධා සියුං.
‘‘එවං විජිතසඞ්‌ගාමං, සත්‌ථවාහං අනුත්‌තරං;
සාවකා පයිරුපාසන්‌ති, තෙවිජ්‌ජා මච්‌චුහායිනො.
යං ලොකො පූජයතෙ,
සලොකපාලො සදා නමස්‌සති ච;
තස්‌සෙත සාසනවරං,
විදූහි ඤෙය්‍යං නරවරස්‌සා’’ති,
‘‘ඡළභිඤ්‌ඤස්‌ස සාසන’’න්‌ති ච එවං විසෙසකපදාපෙක්‌ඛකානි භවන්‌ති. බුද්‌ධො ජිනො භගවාති එවංපකාරානි පන නො විසෙසකාපෙක්‌ඛානීති දට්‌ඨබ්‌බං.
කෙචි පනෙත්‌ථ එවං වදෙය්‍යුං ‘‘මුනින්‌දො සමණින්‌දො සමණිස්‌සරො යතිස්‌සරො ආදිච්‌චබන්‌ධු රවිබන්‌ධූති එවංපකාරානං ඉධ වුත්‌තානමභිධානානං විසෙසත්‌ථාභාවතො පුනරුත්‌තිදොසො අත්‌ථී’’ති. තන්‌න, අභිධානානං අභිසඞ්‌ඛරණීයානභිසඞ්‌ඛරණීයවසෙන අභිසඞ්‌ඛතාභිධානානි අනභිසඞ්‌ඛතාභිධානානීති ද්‌වෙධා දිස්‌සනතො. තථා හි කත්‌ථචි කෙචි ‘‘සක්‍යසීහො’’ති අභිධානං පටිච්‌ච ‘‘සක්‍යකෙසරී සක්‍යමිගාධිපො’’තිආදිනා නානාවිවිධමභිධානමභිසඞ්‌ඛරොන්‌ති, පාවචනෙපි හි ‘‘ද්‌විදුග්‌ගමවරහනුත්‌ත’මලත්‌ථා’’ති පාඨො දිස්‌සති. තථා කෙචි ‘‘ධම්‌මරාජා’’ති අභිධානං පටිච්‌ච ‘‘ධම්‌මදිසම්‌පතී’’තිආදීනි අභිසඞ්‌ඛරොන්‌ති. ‘‘සබ්‌බඤ්‌ඤූ’’ති අභිධානං පටිච්‌ච ‘‘සබ්‌බදස්‌සාවී සබ්‌බදස්‌සී’’තිආදීනි අභිසඞ්‌ඛරොන්‌ති, ‘‘සහස්‌සක්‌ඛො’’ති අභිධානං පටිච්‌ච ‘‘දසසතලොචනො’’තිආදීනි අභිසඞ්‌ඛරොන්‌ති. ‘‘ආදිච්‌චබන්‌ධූ’’ති අභිධානං පටිච්‌ච ‘‘අරවින්‌දසහායබන්‌ධූ’’තිආදීනි අභිසඞ්‌ඛරොන්‌ති. ‘‘අම්‌බුජ’’න්‌ති අභිධානං පටිච්‌ච ‘‘නීරජං කුඤ්‌ජ’’න්‌තිආදීනි අභිසඞ්‌ඛරොන්‌ති. පාවචනෙපි හි යං පදුමං, තං ජලජං නාමාති මන්‌ත්‌වා පටිසම්‌භිදාප්‌පත්‌තෙහි අරියෙහි දෙසනාවිලාසවසෙන වුත්‌තො ‘‘පදුමුත්‌තරනාමිනො’’ති වත්‌තබ්‌බට්‌ඨානෙ ‘‘ජලජුත්‌තරනාමිනො’’ති පාඨො දිස්‌සති. එවං අභිසඞ්‌ඛතාභිධානානි දිස්‌සන්‌ති.
‘‘බුද්‌ධො භගවා’’ති අභිධානානි පන අනභිසඞ්‌ඛතාභිධානානි. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ධම්‌මසෙනාපතිනා ආයස්‌මතා සාරිපුත්‌තෙන ‘‘බුද්‌ධොති නෙතං නාමං මාතරා කතං, න පිතරා කතං, න භගිනියා කතං, න ඤාතිසාලොහිතෙහි කතං, න දෙවතාහි කතං, විමොක්‌ඛන්‌තිකමෙතං බුද්‌ධානං භගවන්‌තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණප්‌පටිලාභා සච්‌ඡිකා පඤ්‌ඤත්‌ති යදිදං බුද්‌ධො’’ති, තථා ‘‘භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කතං…පෙ.… සච්‌ඡිකා පඤ්‌ඤත්‌ති යදිදං භගවා’’ති. එවං ‘‘බුද්‌ධො භගවා’’ති අභිධානානි අනභිසඞ්‌ඛතාභිධානානි. න හි තානි අභිධානානි චෙව ‘‘සත්‌ථා සුගතො ජිනො’’තිආදීනි ච අඤ්‌ඤං කිඤ්‌චි අභිධානං පටිච්‌ච අභිසඞ්‌ඛතානි, නාපි අඤ්‌ඤානි අභිධානානි එතානි පටිච්‌ච අභිසඞ්‌ඛතානි දිස්‌සන්‌ති. තථා හි ‘‘බුද්‌ධො’’ති අභිධානං පටිච්‌ච ‘‘බුජ්‌ඣිතා බොධෙතා බොධකො’’තිආදීනි නාමාභිධානානි න අභිසඞ්‌ඛරොන්‌ති. තථා ‘‘භගවා සත්‌ථා සුගතො’’තිආදීනි නාමාභිධානානි පටිච්‌ච ‘‘සම්‌පන්‌නභගො අනුසාසකො සුන්‌දරවචනො’’තිආදීනි නාමාභිධානානි නාභිසඞ්‌ඛරොන්‌ති. එවං ඉමං විභාගං දස්‌සෙතුං ‘‘මුනින්‌දො සමණින්‌දො සමණිස්‌සරො යතිස්‌සරො ආදිච්‌චබන්‌ධු රවිබන්‌ධූ’’තිආදිනා නයෙන පුනරුත්‌ති අම්‌හෙහි කතාති දට්‌ඨබ්‌බා. එවමඤ්‌ඤත්‍රාපි නයො නෙතබ්‌බො. අත්‍රිදං වුච්‌චති –
‘‘අභිසඞ්‌ඛතනාමඤ්‌ච, නාමඤ්‌චානභිසඞ්‌ඛතං;
ද්‌විදුග්‌ගමවරො බුද්‌ධො, ඉති නාමං ද්‌විධා භවෙ’’ති.
පභූති පරං පසය්‌හ භවතීති පභූ, ඉස්‌සරො. ‘‘අරඤ්‌ඤස්‌ස පභූ අයං ලුද්‌දකො’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. අභිභූති අභිභවතීති අභිභූ, අසඤ්‌ඤසත්‌තො. කිං සො අභිභවි? චත්‌තාරො ඛන්‌ධෙ අරූපිනො. ඉති චත්‌තාරො ඛන්‌ධෙ අරූපිනො අභිභවීති අභිභූ. සො ච ඛො නිච්‌චෙතනත්‌තා අභිභවනක්‍රියායාසති පුබ්‌බෙවා’සඤ්‌ඤුප්‌පත්‌තිතො ඣානලාභිකාලෙ අත්‌තනා අධිගතපඤ්‌චමජ්‌ඣානං සඤ්‌ඤාවිරාගවසෙන භාවෙත්‌වා චත්‌තාරො අරූපක්‌ඛන්‌ධෙ අසඤ්‌ඤිභවෙ අප්‌පවත්‌තිකරණෙන අභිභවිතුමාරභි, තදභිභවනකිච්‌චං ඉදානි සිද්‌ධන්‌ති අභිභවීති අභිභූති වුච්‌චති. අපිච නිච්‌චෙතනභාවෙන අභිභවනබ්‍යාපාරෙ අසතිපි පුබ්‌බෙ සචෙතනකාලෙ සබ්‍යාපාරත්‌තා සචෙතනස්‌ස විය නිච්‌චෙතනස්‌සාපි සතො තස්‌ස උපචාරෙන සබ්‍යාපාරතාවචනං යුජ්‌ජතෙව. දිස්‌සති හි ලොකෙ සාසනෙ ච සචෙතනස්‌ස විය අචෙතනස්‌සපි උපචාරෙන සබ්‍යාපාරතාවචනං. තං යථා? කූලං පතිතුකාමං, එවං ලොකෙ. සාසනෙ පන –
‘‘රොදන්‌තෙ දාරකෙ දිස්‌වා, උබ්‌බිග්‌ගා විපුලා දුමා;
සයමෙවොනමිත්‌වාන, උපගච්‌ඡන්‌ති දාරකෙ’’ති ච
‘‘අඞ්‌ගාරිනො දානි දුමා භදන්‌තෙ, ඵලෙසිනො ඡදනං විප්‌පහායා’’ති ච ‘‘ඵලං තොසෙති කස්‌සක’’න්‌ති ච ආදි. අභිභූසද්‌දස්‌ස අසඤ්‌ඤසත්‌තාභිධානත්‌තෙ ‘‘අභිභුං අභිභුතො මඤ්‌ඤතී’’ති ඉදමෙත්‌ථ සාධකං වචනං. අථ වා අභිභවතීති අභිභූ, පරෙසමභිභවිතා යො කොචි. විසෙසතො පන තථාගතොයෙව අභිභූ. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා ‘‘තථාගතො භික්‌ඛවෙ අභිභූ අනභිභූතො අඤ්‌ඤදත්‌ථුදසො වසවත්‌තී’’ති. කෙචි පන ‘‘අභිභූ නාම සහස්‌සො බ්‍රහ්‌මා’’ති වදන්‌ති.
විභූති විසෙසභූතොති විභූ, ‘‘භවසොතං සචෙ බුද්‌ධො, තිණ්‌ණො ලොකන්‌තගූ විභූ’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. විභූති හෙත්‌ථ රූපකායධම්‌මකායසම්‌පත්‌තියා විසෙසභූතොති අත්‌ථො. ආහ ච –
‘‘දිස්‌සමානොපි තාවස්‌ස, රූපකායො අචින්‌තියො;
අසාධාරණඤාණට්‌ඨෙ, ධම්‌මකායෙ කථාව කා’’ති.
අධිභූති අධිභවතීති අධිභූ, ඉස්‌සරො.
‘‘තදා මං තපතෙජෙන, සන්‌තත්‌තො තිදිවාධිභූ;
ධාරෙන්‌තො බ්‍රාහ්‌මණං වණ්‌ණං, භික්‌ඛාය මං උපාගමී’’ති –
ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. පතිභූති පතිභූතොති පතිභූ, ‘‘ගොණස්‌ස පතිභූ’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. ගොත්‍රභූති ගොත්‌තසඞ්‌ඛාතං අමතමහානිබ්‌බානං ආරම්‌මණං කත්‌වා භූතොති ගොත්‍රභූ, සොතාපත්‌තිමග්‌ගස්‌ස අනන්‌තරපච්‌චයෙන සිඛාප්‌පත්‌තබලවවිපස්‌සනාචිත්‌තෙන සමන්‌නාගතො පුග්‌ගලො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා ‘‘කතමො ච පුග්‌ගලො ගොත්‍රභූ? යෙසං ධම්‌මානං සමනන්‌තරා අරියධම්‌මස්‌ස අවක්‌කන්‌ති හොති, තෙහි ධම්‌මෙහි සමන්‌නාගතො පුග්‌ගලො ගොත්‍රභූ’’ති, ඉදමෙවෙත්‌ථ අත්‌ථසාධකං වචනං. අපිච සමණොති ගොත්‌තමත්‌තමනුභවමානො කාසාවකණ්‌ඨසමණොපි ගොත්‍රභූ. සො හි ‘‘සමණො’’ති ගොත්‌තමත්‌තං අනුභවති වින්‌දති, න සමණධම්‌මෙ අත්‌තනි අවිජ්‌ජමානත්‌තාති ‘‘ගොත්‍රභූ’’ති වුච්‌චති, ‘‘භවිස්‌සන්‌ති ඛො පනානන්‌ද අනාගතමද්‌ධානං ගොත්‍රභුනො කාසාවකණ්‌ඨා දුස්‌සීලා පාපධම්‌මා’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. වත්‍රභූති සක්‌කො. සො හි මාතාපිතිභරණාදීහි සත්‌තහි වත්‌තෙහි සක්‌කත්‌තං ලභිත්‌වා අඤ්‌ඤෙ දෙවෙ වත්‌තෙන අභිභවතීති වත්‍රභූ. ආගමට්‌ඨකථායං පන භූධාතුම්‌හි ලබ්‌භමානං පත්‌තිඅත්‌ථම්‌පි ගහෙත්‌වා ‘‘වත්‌තෙන අඤ්‌ඤෙ අභිභවිත්‌වා දෙවිස්‌සරියං පත්‌තොති වත්‍රභූ’’ති වුත්‌තං, ‘‘වත්‍රනාමකං වා අසුරං අභිභවතීති වත්‍රභූ’’ති ච, ‘‘වත්‍රභූ ජයතංපිතා’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. එත්‌ථ හි වත්‍රභූති වත්‍රනාමකස්‌ස අසුරස්‌ස අභිභවිතා. ජයතං පිතාති ජයන්‌තානං පිතා. ‘‘සක්‌කො ඉන්‌දො පුරින්‌දදො’’ ඉච්‌චාදි පරියායවචනං. ඉදං තු ධාතාධිකාරෙ පකාසෙස්‌සාම. පරාභිභූති පරමභිභවතීති පරාභිභූ. එවං රූපාභිභූතිආදීසුපි. සබ්‌බාභිභූති සබ්‌බමභිභවිතබ්‌බං අභිභවතීති සබ්‌බාභිභූ. සබ්‌බාභිභූති ච ඉදං නාමං තථාගතස්‌සෙව යුජ්‌ජති. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා –
‘‘සබ්‌බාභිභූ සබ්‌බවිදූහමස්‌මි,
සබ්‌බෙසු ධම්‌මෙසු අනූපලිත්‌තො;
සබ්‌බඤ්‌ජහො තණ්‌හක්‌ඛයෙ විමුත්‌තො,
සයං අභිඤ්‌ඤාය කමුද්‌දිසෙය්‍ය’’න්‌ති.
ඌකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො. නියතපුල්‌ලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසොයං.
ඉදානි අනියතලිඞ්‌ගානං නියතලිඞ්‌ගෙසු පක්‌ඛිත්‌තානං භූතපරාභූත සම්‌භූතසද්‌දාදීනං නිද්‌දෙසො වුච්‌චති. තත්‍ර භූතොති අත්‌තනො පච්‌චයෙහි අභවීති භූතො, භූතොති ජාතො සඤ්‌ජාතො නිබ්‌බත්‌තො අභිනිබ්‌බත්‌තො පාතුභූතො, භූතොති වා ලද්‌ධසරූපො යො කොචි සවිඤ්‌ඤාණකො වා අවිඤ්‌ඤාණකො වා. අථ වා තථාකාරෙන භවතීති භූතො, භූතොති සච්‌චො තථො අවිතථො අවිපරීතො යො කොචි, එත්‌ථ යො භූතසද්‌දො සච්‌චත්‌ථො, තස්‌ස ‘‘භූතට්‌ඨො’’ති ඉදමෙත්‌ථ සාධකං වචනං. පරාභූතොති පරාභවීති පරාභූතො. සුට්‌ඨු භූතොති සම්‌භූතො. විසෙසෙන භූතොති විභූතො. විස්‌සුතො භූතොති වා විභූතො, ‘‘විභූතාරම්‌මණ’’න්‌ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. විභවීති වා විභූතො, විනට්‌ඨොති අත්‌ථො, ‘‘රූපෙ විභූතෙ න ඵුසන්‌ති ඵස්‌සා’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. පාකටො භූතොති පාතුභූතො. ආවි භවතීති ආවිභූතො. එවං තිරොභූතො. විනාභූතො. භවිතුමනුච්‌ඡවිකොති භබ්‌බො. පරිභවියතෙ සොති පරිභූතො. යෙන කෙනචි යො පීළිතො හීළිතො වා, සො පරිභූතො. ගම්‍යමානත්‌ථො යථාකාමචාරී. අභිභවිය්‍යතෙ සොති අභිභූතො. අධිභවියතෙ සොති අධිභූතො. එවං අද්‌ධභූතො. එත්‌ථ අධිසද්‌දෙන සමානත්‌ථො අද්‌ධසද්‌දො, ‘‘චක්‌ඛු භික්‌ඛවෙ අද්‌ධභූතං, රූපා අද්‌ධභූතා, චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං අද්‌ධභූත’’න්‌ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං, තථා ‘‘ඉධ භික්‌ඛවෙ භික්‌ඛු න හෙව අනද්‌ධභූතං අත්‌තානං න අද්‌ධභාවෙතී’’ති පදම්‌පි. තත්‌ථ අනද්‌ධභූතන්‌ති දුක්‌ඛෙන අනධිභූතං. දුක්‌ඛෙන අනධිභූතො නාම මනුස්‌සත්‌තභාවො වුච්‌චති, තං න අද්‌ධභාවෙති නාභිභවතීති සුත්‌තපදත්‌ථො.
අනුභවියතෙ සොති අනුභූතො. එවං සමනුභූතො. පච්‌චනුභූතො. භාවිතො. එත්‌ථ භාවිතොති ඉමිනා සමානාධිකරණං ‘‘සතිසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගො ඛො කස්‌සප මයා සම්‌මදක්‌ඛාතො භාවිතො’’තිආදීසු ගුණීවාචකං පධානපදං සාසනෙ දට්‌ඨබ්‌බං. තිත්‌ථියසමයෙ පන භාවිතොති කාමගුණො වුච්‌චති. වුත්‌තඤ්‌හෙතං පාළියං ‘‘න භාවිතමාසීසතී’’ති. තත්‍ර භාවිතා නාම පඤ්‌ච කාමගුණා, තෙ න ආසීසති න සෙවතීති සුත්‌තපදත්‌ථො. සම්‌භාවියතෙ සොති සම්‌භාවිතො. එවං විභාවිතො. පරිභාවිතො. අනුපරිභූතො. මනංපරිභූතොති මනං පරිභවියිත්‌ථ සොති මනංපරිභූතො. එත්‌ථ මනංපරිභූතොති ඊසකං අප්‌පත්‌තපරිභවනො වුච්‌චති. මනන්‌ති හි නිපාතපදං. ‘‘අතිපණ්‌ඩිතෙන පුත්‌තෙන, මනම්‌හි උපකූලිතො, දෙවදත්‌තෙන අත්‌තනො අබුද්‌ධභාවෙන චෙව ඛන්‌තිමෙත්‌තාදීනඤ්‌ච අභාවෙන කුමාරකස්‌සපත්‌ථෙරො ච ථෙරී ච මනං නාසිතො, මනං වුළ්‌හො අහොසී’’තිආදීසු චස්‌ස පයොගො වෙදිතබ්‌බො. අත්‍ර මනංසද්‌දස්‌ස කිඤ්‌චි යුත්‌තිං වදාම.
මනංසද්‌දො ද්‌විධා භින්‌නො, නාමං නෙපාතිකඤ්‌චිති;
සන්‌තං තස්‌ස මනං හොති, මනම්‌හි උපකූලිතොති.
පරිභවිතබ්‌බොති අඤ්‌ඤෙන පරිභවිතුං සක්‌කුණෙය්‍යොති පරිභවිතබ්‌බො. එවං පරිභොත්‌තබ්‌බො පරිභවනීයො. තබ්‌බපච්‌චයට්‌ඨානෙ හි සක්‌කුණෙය්‍යපදයොජනා දිස්‌සති ‘‘අලද්‌ධං ආරම්‌මණං ලද්‌ධබ්‌බං ලභනීයං ලද්‌ධුං වා සක්‌කුණෙය්‍ය’’න්‌ති. අථ වා පරිභවනමරහතීති පරිභවිතබ්‌බො. එවං පරිභොත්‌තබ්‌බො පරිභවනීයො. තථා හි තබ්‌බපච්‌චයට්‌ඨානෙ අරහතිපදයොජනා දිස්‌සති ‘‘පරිසක්‌කුණෙය්‍යං ලාභමරහතීති ලද්‌ධබ්‌බ’’න්‌ති. එත්‌ථ පන පරිභොත්‌තබ්‌බොති පදස්‌ස අත්‌ථිභාවෙ ‘‘ඛත්‌තියො ඛො මහාරාජ දහරොති න උඤ්‌ඤාතබ්‌බො න පරිභොත්‌තබ්‌බො’’ති පාළි නිදස්‌සනං. අභිඅධිපුබ්‌බා භූධාතුයො සමානත්‌ථා. සෙසානි දුකානි නයානුසාරෙන ඤෙය්‍යානි. භමානොති භවතීති භමානො, මජ්‌ඣෙ වකාරලොපො දට්‌ඨබ්‌බො. අත්‍රිදං වත්‌තබ්‌බං –
‘‘කිං සො භමානො සච්‌චකො’’, ඉච්‌චත්‍ර පාළියං පන;
රූපං භවතිධාතුස්‌ස, වලොපෙනෙව දිස්‌සති.
අත්‍රායං පාළි ‘‘කිං සො භමානො සච්‌චකො නිගණ්‌ඨපුත්‌තො, යො භගවතො වාදං ආරොපෙස්‌සතී’’ති. විභවමානොති විභවතීති විභවමානො. එවං පරිභවමානොතිආදීසු. තත්‌ථ ‘‘අභිසම්‌භොන්‌තො’’තිමස්‌ස කරොන්‌තො නිප්‌ඵාදෙන්‌තො ඉච්‌චෙවත්‌ථො. ‘‘සබ්‌බානි අභිසම්‌භොන්‌තො, ස රාජවසතිං වසෙ’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. යස්‌මා පනිමානි ‘‘භවමානො’’තිආදීනි විප්‌පකතපච්‌චත්‌තවචනානි, තස්‌මා සරමානො රොදති, ගච්‌ඡන්‌තො ගණ්‌හාති, ‘‘ගච්‌ඡන්‌තො සො භාරද්‌වාජො, අද්‌දස අච්‌චුතං ඉසි’’න්‌තිආදීනි විය පරිපුණ්‌ණුත්‌තරක්‍රියාපදානි කත්‌වා රාජා භවමානො සම්‌පත්‌තිමනුභවතීතිආදිනා යොජෙතබ්‌බානි. ‘‘සරමානො ගච්‌ඡන්‌තො’’තිආදීනි හි ‘‘යාතො ගතො පත්‌තො’’තිආදීහි සදිසානි න හොන්‌ති, උත්‌තරක්‍රියාපදාපෙක්‌ඛකානි හොන්‌ති ත්‌වාපච්‌චයන්‌තපදානි වියාති.
පරිභවියමානොති පරිභවියතෙ සොති පරිභවියමානො. එවං පරිභුය්‍යමානොතිආදීසුපි. ඉමානිපි විප්‌පකතපච්‌චත්‌තවචනානි, තස්‌මා ‘‘රාජපුරිසෙහි නීයමානො චොරො එවං චින්‌තෙසී’’තිආදීනි විය පරිපුණ්‌ණුත්‌තරක්‍රියාපදානි කත්‌වා අඤ්‌ඤෙහි පරිභවියමානො තාණං ගවෙසති. භොගො පුග්‌ගලෙනානුභවියමානො පරික්‌ඛයං ගච්‌ඡතීතිආදිනා යොජෙතබ්‌බානි. එවං සබ්‌බත්‍ර ඊදිසෙසු විප්‌පකතවචනෙසු යොජෙතබ්‌බානි. අයං අනියතලිඞ්‌ගානං නියතලිඞ්‌ගෙසු පක්‌ඛිත්‌තානං භූත පරාභූත සම්‌භූතසද්‌දානං නිද්‌දෙසො. ඉච්‌චෙවං පුල්‌ලිඞ්‌ගානං භූධාතුමයානං යථාරහං නිබ්‌බචනාදිවසෙන නිද්‌දෙසො විභාවිතො.
ඉදානි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො වුච්‌චති – තත්‍ර භාවිකාති භාවෙතීති භාවිකා. යා භාවනං කරොති, සා භාවිකා. භාවනාති වඩ්‌ඪනා බ්‍රූහනා ඵාතිකරණං ආසෙවනා බහුලීකාරො. විභාවනාති පකාසනා සන්‌දස්‌සනා. අථ වා විභාවනාති අභාවනා අන්‌තරධාපනා. සම්‌භාවනාති උක්‌කංසනා ථොමනා. පරිභාවනාති වාසනා, සමන්‌තතො වා වඩ්‌ඪනා. ආකාරන්‌තිත්‌ථිලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො.
භූමීති සත්‌තායමානා භවතීති භූමි, අථ වා භවන්‌ති ජායන්‌ති වඩ්‌ඪන්‌ති චෙත්‌ථ ථාවරා ච ජඞ්‌ගමා චාති භූමි. භූමි වුච්‌චති පථවී. ‘‘පඨමාය භූමියා පත්‌තියා’’තිආදීසු පන ලොකුත්‌තරමග්‌ගො භූමීති වුච්‌චති. යා පනන්‌ධබාලමහාජනෙන විඤ්‌ඤාතා පථවී, තස්‌සිමානි අභිධානානි –
‘‘පථවී මෙදනී භූමි, භූරී භූ පුථුවී මහී;
ඡමා වසුමතී උබ්‌බී, අවනී කු වසුන්‌ධරා;
ජගතී ඛිති වසුධා, ධරණී ගො ධරා’’ඉති.
අත්‍ර භූ කු ගොසද්‌දා පථවීපදත්‌ථෙ වත්‌තන්‌තීති කුත්‍ර දිට්‌ඨපුබ්‌බාති චෙ?
විද්‌වා භූපාල කුමුද-ගොරක්‌ඛාදිපදෙසු වෙ;
භූ කු ගොඉති පථවී, වුච්‌චතීති විභාවයෙ.
භූතීති භවනං භූති. විභූතීති විනාසො, විසෙසතො භවනං වා, අථ වා විසෙසතො භවන්‌ති සත්‌තා එතායාති විභූති, සම්‌පත්‌තියෙව, ‘‘රඤ්‌ඤො විභූති. පිහනීයා විභූතියො’’ති ච ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. ඉකාරන්‌තිත්‌ථිලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො.
භූරීති පථවී. සා හි භවන්‌ති එත්‌ථාති භූරීති වුච්‌චති, භවති වා පඤ්‌ඤායති වඩ්‌ඪති චාති භූරී, අථ වා භූතාභූතා තන්‌නිස්‌සිතා සත්‌තා රමන්‌ති එත්‌ථාති භූරී. පථවීනිස්‌සිතා හි සත්‌තා පථවියංයෙව රමන්‌ති, තස්‌මා සා ඉමිනාපි අත්‌ථෙන භූරීති වුච්‌චති. භූරීසද්‌දස්‌ස පථවීවචනෙ ‘‘භූරිපඤ්‌ඤො’’ති අත්‌ථසාධකං වචනං. අපිච භූරී වියාති භූරී, පඤ්‌ඤා, භූරීති පථවීසමාය විත්‌ථතාය පඤ්‌ඤාය නාමං, ‘‘යොගා වෙ ජායතී භූරී, අයොගා භූරිසඞ්‌ඛයො’’ති එත්‌ථ අට්‌ඨකථාවචනං ඉමස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං. අථ වා භූතෙ අත්‌ථෙ රමතීති භූරී, පඤ්‌ඤායෙතං නාමං, ‘‘භූරී මෙධා පරිණායිකා’’ති එත්‌ථ අට්‌ඨකථාවචනං ඉමස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං. අථ වා පඤ්‌ඤායෙව රාගාදයො ධම්‌මෙ අභිභවතීති භූරී, රාගාදිඅරයො අභිභවතීතිපි භූරී. තථා හි පටිසම්‌භිදාමග්‌ගෙ ආයස්‌මතා සාරිපුත්‌තෙන වුත්‌තං ‘‘රාගං අභිභූයතීති භූරී, පඤ්‌ඤා. දොසං මොහං…පෙ.… රාගො අරි, තං අරිං මද්‌දතීති භූරී, පඤ්‌ඤා. දොසො. මොහො…පෙ.… සබ්‌බෙ භවගාමිනො කම්‌මා අරි, තං අරිං මද්‌දතීති භූරී, පඤ්‌ඤා’’. එත්‌ථ පන ‘‘ගොත්‍රභූ’’ති පදමිව ‘‘අරිභූ’’ති වත්‌තබ්‌බෙපි භූසද්‌දං පුබ්‌බනිපාතං කත්‌වා සන්‌ධිවසෙන භූරීති පදමුච්‌චාරිතන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. අපිච ඊදිසෙසු නාමිකපදෙසු විනාපි උපසග්‌ගෙන අභිභවනාදිඅත්‌ථා ලබ්‌භන්‌තියෙව, නාඛ්‍යාතිකපදෙසූති දට්‌ඨබ්‌බං. ඉදං පන පඤ්‌ඤාය පරියායවචනං –
පඤ්‌ඤා පජානනා චින්‌තා, විචයො උපලක්‌ඛණා;
පවිචයො ච පණ්‌ඩිච්‌චං, ධම්‌මවිචයමෙව ච.
සල්‌ලක්‌ඛණා ච කොසල්‌ලං, භූරී පච්‌චුපලක්‌ඛණා;
නෙපුඤ්‌ඤඤ්‌චෙව වෙභබ්‍යා, මෙධා චුපපරික්‌ඛකා.
සම්‌පජඤ්‌ඤඤ්‌ච පරිණා-යිකා චෙව විපස්‌සනා;
පඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියං පඤ්‌ඤාබලං, අමොහො සම්‌මාදිට්‌ඨි ච;
පතොදො චාභිධම්‌මස්‌මා, ඉමානි ගහිතානි මෙ.
ඤාණං පඤ්‌ඤාණමුම්‌මඞ්‌ගො, සත්‌ථො සොතො ච දිට්‌ඨි ච;
මන්‌තා බොධො බුද්‌ධි බුද්‌ධං, පටිභානඤ්‌ච බොධිති.
ධම්‌මො විජ්‌ජා ගති මොනං, නෙපක්‌කං ගො මතී මුති;
වීමංසා යොනි ධොනා ච, පණ්‌ඩා පණ්‌ඩිච්‌චයම්‌පි ච;
වෙදො පණ්‌ඩිතියඤ්‌චෙව, චිකිච්‌ඡා මිරියාපි ච.
‘‘සොතො බොධී’’ති යං වුත්‌තං, ඤාණනාමද්‌වයං ඉදං;
බුද්‌ධපච්‌චෙකසම්‌බුද්‌ධ-සාවකානම්‌පි රූහති.
පච්‌චෙකබුද්‌ධසබ්‌බඤ්‌ඤු-බුද්‌ධානංයෙව රූහති.
අභිසම්‌බොධිසඞ්‌ඛාතා, පරමොපපදා පන;
ඤාණපණ්‌ණත්‌ති සබ්‌බඤ්‌ඤු-සම්‌බුද්‌ධස්‌සෙව රූහති.
සම්‌මාසම්‌බොධිසඞ්‌ඛාතා, අනුත්‌තරපදාදිකා;
බුද්‌ධා වා ඤාණපණ්‌ණත්‌ති, සබ්‌බඤ්‌ඤුස්‌සෙව රූහති.
‘‘සබ්‌බඤ්‌ඤුතා’’ති යං වුත්‌තං, ඤාණං සබ්‌බඤ්‌ඤුනොව තං;
යුජ්‌ජතෙ අවසෙසා තු, ඤාණපඤ්‌ඤත්‌ති සබ්‌බගා.
ඤාණභාවම්‌හි සන්‌තෙපි, ධම්‌මචක්‌ඛාදිකං පන;
පයොජනන්‌තරාභාවා, නාත්‍ර සන්‌දස්‌සිතං මයාති.
භූතීති භූතස්‌ස භරියා. යථා හි පෙතස්‌ස භරියා ‘‘පෙතී’’ති වුච්‌චති, එවමෙව භූතස්‌ස භරියා ‘‘භූතී’’ති වුච්‌චති. භොතීති යාය සද්‌ධිං කථෙන්‌තෙන සා ඉත්‌ථී ‘‘භොතී’’ ඉති වත්‌තබ්‌බා, තස්‌මා ඉමිනා පදෙන ඉත්‌ථී වොහරියතීති ච දට්‌ඨබ්‌බං. යථා හි පුරිසෙන සද්‌ධිං කථෙන්‌තෙන පුරිසො ‘‘භවං’’ ඉති වොහරියති, එවමෙව ඉත්‌ථියා සද්‌ධිං කථෙන්‌තෙන ඉත්‌ථී ‘‘භොතී’’ඉති වොහරියති. ‘‘කුතො නු භවං භාරද්‌වාජො, ඉමෙ ආනෙසි දාරකෙ’’ති, ‘‘අහං භොතිං උපට්‌ඨිස්‌සං, මා භොතී කුපිතා අහූ’’ති චෙත්‌ථ නිදස්‌සනං. අථ වා ඉධෙකච්‌චො සත්‌තො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගවසෙන ලද්‌ධනාමො, සො ‘‘භොතී’’ඉති වත්‌තබ්‌බො, තස්‌මා ඉමිනා පදෙන ඉත්‌ථීපි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙන ලද්‌ධනාමා අනිත්‌ථීපි වොහරියතීති ච දට්‌ඨබ්‌බා. තථා හි දෙවපුත්‌තොපි ‘‘දෙවතා’’ති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගවසෙන වොහරිතබ්‌බත්‌තා දෙවතාසද්‌දමපෙක්‌ඛිත්‌වා ‘‘භොතී’’ඉති වොහරිතො, පගෙව දෙවධීතා. තථා හි ‘‘භොතී චරහි ජානාති, තං මෙ අක්‌ඛාහි පුච්‌ඡිතා’’ති එත්‌ථ පන දෙවතාසද්‌දමපෙක්‌ඛිත්‌වා ‘‘භොතී’’ඉති ඉත්‌ථි ලිඞ්‌ගවොහාරො කතො. අත්‍රායං සුත්‌තපදත්‌ථො ‘‘යදි සො කුහකො ධනත්‌ථිකො තාපසො න ජානාති, භොතී දෙවතා පන ජානාති කි’’න්‌ති. අපිච –
‘‘අත්‌ථකාමොසි මෙ යක්‌ඛ, හිතකාමාසි දෙවතෙ;
කරොමි තෙ තං වචනං, ත්‌වංසි ආචරියො මමා’’ති –
මට්‌ඨකුණ්‌ඩලීවත්‌ථුස්‌මිං පුල්‌ලිඞ්‌ගයක්‌ඛසද්‌දමපෙක්‌ඛිත්‌වා ‘‘අත්‌ථකාමො’’ති පුල්‌ලිඞ්‌ගවසෙන ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගඤ්‌ච දෙවතාසද්‌දමපෙක්‌ඛිත්‌වා ‘‘හිතකාමා’’ති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගවසෙන පුරිසභූතො මට්‌ඨකුණ්‌ඩලී වොහරිතො. අඤ්‌ඤත්‍රාපි දෙවතාසද්‌දමපෙක්‌ඛිත්‌වා දෙවපුත්‌තො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගවසෙන වොහරිතො –
‘‘න ත්‌වං බාලෙ විජානාසි, යථා අරහතං වචො’’ති;
‘‘අත්‌ථකාමාසි මෙ අම්‌ම, හිතකාමාසි දෙවතෙ’’ති.
එත්‌ථ පන ‘‘එහි බාලෙ ඛමාපෙහි, කුසරාජං මහබ්‌බල’’න්‌ති එත්‌ථ ච ඉත්‌ථීයෙව ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගවසෙන වොහරිතා, තස්‌මා කත්‌ථචි ඉත්‌ථිපුරිසපදත්‌ථසඞ්‌ඛාතං අත්‌ථං අනපෙක්‌ඛිත්‌වා ලිඞ්‌ගමත්‌තමෙවාපෙක්‌ඛිත්‌වා භොතී දෙවතා, භොතී සිලා, භොතී ජම්‌බූ, භොතිං දෙවතන්‌තිආදීහි සද්‌ධිං පච්‌චත්‌තවචනාදීනි යොජෙතබ්‌බානි. කත්‌ථචි පන ලිඞ්‌ගඤ්‌ච අත්‌ථඤ්‌ච අපෙක්‌ඛිත්‌වා ‘‘භොතී ඉත්‌ථී, භොතිං දෙව’’න්‌තිආදිනා යොජෙතබ්‌බානි. විභාවිනීති විභාවෙතීති විභාවිනී. එවං පරිභාවිනීතිආදීසුපි. ඊකාරන්‌තිත්‌ථිලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො.
භූති සත්‌තායමානා භවතීති භූ. අථ වා භවන්‌ති ජායන්‌ති වඩ්‌ඪන්‌ති චෙත්‌ථ සත්‌තසඞ්‌ඛාරාති භූ. භූ වුච්‌චති පථවී. අභූති වඩ්‌ඪිවිරහිතා කථා, න භූතපුබ්‌බාති වා අභූ, අභූතපුබ්‌බා කථා. න භූතාති වා අභූ, අභූතා කථා. ‘‘අභුං මෙ කථං නු භණසි, පාපකං වත භාසසී’’ති ඉදමෙතෙසමත්‌ථානං සාධකං වචනං. ඌකාරන්‌තිත්‌ථිලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො. නියතිත්‌ථිලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසොයං.
අනියතලිඞ්‌ගානං පන නියතිත්‌ථිලිඞ්‌ගෙසු පක්‌ඛිත්‌තානං භූතපරාභූතසම්‌භූතසද්‌දාදීනං නිද්‌දෙසො නයානුසාරෙන සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යොව. ඉච්‌චෙවං ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගානං භූධාතුමයානං යථාරහං නිබ්‌බචනාදිවසෙන නිද්‌දෙසො විභාවිතො.
ඉදානි නපුංසකලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො වුච්‌චති – තත්‍ර භූතන්‌ති චතුබ්‌බිධං පථවීධාතුආදිකං මහාභූතරූපං. තඤ්‌හි අඤ්‌ඤෙසං නිස්‌සයභාවෙන භවතීති භූතං, භවති වා තස්‌මිං තදධීනවුත්‌තිතාය උපාදාරූපන්‌ති භූතං. අථ වා භූතන්‌ති සත්‌තො භූතනාමකො වා. භූතන්‌ති හි නපුංසකවසෙන සකලො සත්‌තො එවංනාමකො ච යක්‌ඛාදිකො වුච්‌චති. ‘‘කාලො ඝසති භූතානි, සබ්‌බානෙව සහත්‌තනා. යානීධ භූතානි සමාගතානි, උජ්‌ඣාපෙත්‌වාන භූතානි, තම්‌හා ඨානා අපක්‌කමී’’ති එවමාදීසු නපුංසකප්‌පයොගො වෙදිතබ්‌බො. ගාතාබන්‌ධසුඛත්‌ථං ලිඞ්‌ගවිපල්‌ලාසොති චෙ? තන්‌න, ‘‘යක්‌ඛාදීනි මහාභූතානි යං ගණ්‌හන්‌ති, නෙව තෙසං තස්‌ස අන්‌තො, න බහි ඨානං උපලබ්‌භතී’’ති චුණ්‌ණියපදරචනායම්‌පි භූතසද්‌දස්‌ස නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තදස්‌සනතොති අවගන්‌තබ්‌බං. මහාභූතන්‌ති වුත්‌තප්‌පකාරං චතුබ්‌බිධං මහාභූතරූපං. තස්‌ස මහන්‌තපාතුභාවාදීහි කාරණෙහි මහාභූතතා වෙදිතබ්‌බා. කථං? මහන්‌තං භූතන්‌ති මහාභූතං, මායාකාරසඞ්‌ඛාතෙන මහාභූතෙන සමන්‌තිපි මහාභූතං, යක්‌ඛාදීහි මහාභූතෙහි සමන්‌තිපි මහාභූතං, මහන්‌තෙහි ඝාසච්‌ඡාදනාදිපච්‌චයෙහි භූතං පවත්‌තන්‌තිපි මහාභූතං, මහාවිකාරභූතන්‌තිපි මහාභූතං. එවං මහන්‌තපාතුභාවාදීහි කාරණෙහි මහාභූතතා වෙදිතබ්‌බා. අත්‍රිදං සුට්‌ඨුපලක්‌ඛිතබ්‌බං –
පණ්‌ණත්‌තියං ගුණෙ චෙව, ගුණෙයෙවිත්‌ථිලිඞ්‌ගකො.
භූත සම්‌භූතසද්‌දාදි-නයෙ පණ්‌ණත්‌තිවාචකා;
යොජෙතබ්‌බා තිලිඞ්‌ගෙ තෙ, ඉති ඤෙ ය්‍යං විසෙසතො.
‘‘භූතො තිට්‌ඨති, භූතානි, තිට්‌ඨන්‌ති, සමණො අයං;
ඉදානි භූතො, චිත්‌තානි, භූතානි විමලානි තු.
වඤ්‌ඣා භූතා වධූ එසා’’, ඉච්‌චුදාහරණානිමෙ;
වුත්‌තානි සුට්‌ඨු ලක්‌ඛෙය්‍ය, සාසනත්‌ථගවෙසකො.
භවිත්‌තන්‌ති වඩ්‌ඪිතට්‌ඨානං. තඤ්‌හි භවන්‌ති වඩ්‌ඪන්‌ති එත්‌ථාති භවිත්‌තන්‌ති වුච්‌චති, ‘‘ජනිත්‌තං මෙ භවිත්‌තං මෙ, ඉති පඞ්‌කෙ අවස්‌සයි’’න්‌ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං.
‘‘භවිත්‌තං’’ ඉති ‘‘භාවිත්‌ත’’-න්‌ති ච පාඨො ද්‌විධා මයා;
රස්‌සත්‌තදීඝභාවෙන, දිට්‌ඨො භග්‌ගවජාතකෙ.
භූනන්‌ති භවනං භූනං වද්‌ධි. ‘‘අහමෙව දූසියා භූනහතා, රඤ්‌ඤො මහාපතාපස්‌සා’’ති, ‘‘භූනහච්‌චං කතං මයා’’ති ච ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං.
භවනන්‌ති භවනක්‍රියා. අථ වා භවන්‌ති වඩ්‌ඪන්‌ති එත්‌ථ සත්‌තා පුත්‌තධීතාහි නානාසම්‌පත්‌තීහි චාති භවනං වුච්‌චති ගෙහො, ‘‘පෙත්‌තිකං භවනං මමා’’ති ඉදමෙතස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකං වචනං. ‘‘ගෙහො ඝරඤ්‌ච ආවාසො, භවනඤ්‌ච නිකෙතන’’න්‌ති ඉදං පරියායවචනං. පරාභවනන්‌ති අවද්‌ධිමාපජ්‌ජනං. සම්‌භවනන්‌ති සුට්‌ඨු භවනං. විභවනන්‌ති උච්‌ඡෙදො විනාසො වා. පාතුභවනන්‌ති පාකටතා සරූපලාභො ඉච්‌චෙවත්‌ථො. ආවිභවනන්‌ති පච්‌චක්‌ඛභාවො. තිරොභවනන්‌ති පටිච්‌ඡන්‌නභාවො. විනාභවනන්‌ති විනාභාවො. සොත්‌ථිභවනන්‌ති සුවත්‌ථිතා. පරිභවනන්‌ති පීළනා හීළනා වා. අභිභවනන්‌ති විධමනං. අධිභවනන්‌ති අජ්‌ඣොත්‌ථරණං . අනුභවනන්‌ති පරිභුඤ්‌ජනං. සමනුභවනන්‌ති සුට්‌ඨු පරිභුඤ්‌ජනං. පච්‌චනුභවනන්‌ති අධිපතිභාවෙනපි සුට්‌ඨු පරිභුඤ්‌ජනං. නිග්‌ගහීතන්‌තනපුංසකලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො.
අත්‌ථවිභාවීති අත්‌ථස්‌ස විභාවනසීලං චිත්‌තං වා ඤාණං වා කුලං වා අත්‌ථවිභාවි. එවං ධම්‌මවිභාවි. ඉකාරන්‌තනපුංසකලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො.
ගොත්‍රභූති පඤ්‌ඤත්‌තාරම්‌මණං මහග්‌ගතාරම්‌මණං වා ගොත්‍රභුචිත්‌තං. තඤ්‌හි කාමාවචරගොත්‌තමභිභවති, මහග්‌ගතගොත්‌තඤ්‌ච භාවෙති නිබ්‌බත්‌තෙතීති ‘‘ගොත්‍රභූ’’ති වුච්‌චති. අපිච ගොත්‍රභූති නිබ්‌බානාරම්‌මණං මග්‌ගවීථියං පවත්‌තං ගොත්‍රභුඤාණං වා සඞ්‌ඛාරාරම්‌මණං වා ඵලසමාපත්‌තිවීථියං පවත්‌තං ගොත්‍රභුඤාණං. තෙසු හි පඨමං පුථුජ්‌ජනගොත්‌තමභිභවති, අරියගොත්‌තඤ්‌ච භාවෙති, ගොත්‌තාභිධානා ච නිබ්‌බානතො ආරම්‌මණකරණවසෙන භවතීති ‘‘ගොත්‍රභූ’’ති වුච්‌චති, දුතියං පන සඞ්‌ඛාරාරම්‌මණම්‌පි සමානං ආසෙවනපච්‌චයභාවෙන සසම්‌පයුත්‌තානි ඵලචිත්‌තානි ගොත්‌තාභිධානෙ නිබ්‌බානම්‌හි භාවෙතීති ‘‘ගොත්‍රභූ’’ති වුච්‌චති. ඉදං පාළිවවත්‌ථානං –
‘‘ගොත්‍රභු’’ඉති රස්‌සත්‌ත-වසෙන කථිතං පදං;
නපුංසකන්‌ති විඤ්‌ඤෙය්‍යං, ඤාණචිත්‌තාදිපෙක්‌ඛකං.
‘‘ගොත්‍රභූ’’ඉති දීඝත්‌ත-වසෙන කථිතං පන;
පුල්‌ලිඞ්‌ගමිති විඤ්‌ඤෙය්‍යං, පුග්‌ගලාදිකපෙක්‌ඛකං.
දීඝභාවෙන වුත්‌තං තු, නපුංසකන්‌ති නො වදෙ;
බින්‌දුවන්‌තී’තරෙ භෙදා, තයො ඉති හි භාසිතා.
ඊකාරන්‌තා ච ඌදන්‌තා, රස්‌සත්‌තං යන්‌ති සාසනෙ;
නපුංසකත්‌තං පත්‌වාන, සහභු සීඝයායිති.
චිත්‌තෙන සහ භවතීති චිත්‌තසහභු, චිත්‌තෙන සහ න භවතීති නචිත්‌තසහභු, රූපං. උකාරන්‌තනපුංසකලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො. නියතනපුංසකලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසොයං.
අනියතලිඞ්‌ගානං නියතනපුංසකලිඞ්‌ගෙසු පක්‌ඛිත්‌තානං භූතපරාභූතසද්‌දාදීනං නිද්‌දෙසො නයානුසාරෙන සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යොව. ඉච්‌චෙවං නපුංසකලිඞ්‌ගානං භූධාතුමයානං යථාරහං නිබ්‌බචනාදිවසෙන නිද්‌දෙසො විභාවිතො. ඉච්‌චෙවං සබ්‌බථාපි ලිඞ්‌ගත්‌තයනිද්‌දෙසො සමත්‌තො.
උල්‌ලිඞ්‌ගනෙන විවිධෙන නයෙන වුත්‌තං,
භූධාතුසද්‌දමයලිඞ්‌ගතිකං යදෙතං;
ආලිඞ්‌ගියං පියතරඤ්‌ච සුතං සුලිඞ්‌ගං,
පොසො කරෙ මනසි ලිඞ්‌ගවිදුත්‌තමිච්‌ඡං.
ඉති නවඞ්‌ගෙ සාට්‌ඨකථෙ පිටකත්‌තයෙ බ්‍යප්‌පථගතීසු විඤ්‌ඤූනං
කොසල්‌ලත්‌ථාය කතෙ සද්‌දනීතිප්‌පකරණෙ
භූධාතුමයානං තිවිධලිඞ්‌ගිකානං නාමිකරූපානං විභාගො
චතුත්‌ථො පරිච්‌ඡෙදො.
5. ඔකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගනාමිකපදමාලා
භූ ධාතුතො පවත්‌තානං, නාමිකානමිතො පරං;
නාමමාලං පකාසිස්‌සං, නාමමාලන්‌තරම්‌පි ච.
විප්‌පකිණ්‌ණකථා එත්‌ථ, එවං වුත්‌තෙ න හෙස්‌සති;
පභෙදො නාමමාලානං, පරිපුණ්‌ණොව හෙහිති.
පුබ්‌බාචරියසීහානං, තස්‌මා ඉධ මතං සුතං;
පුරෙචරං කරිත්‌වාන, වක්‌ඛාමි සවිනිච්‌ඡයං.
පුරිසො, පුරිසා. පුරිසං, පුරිසෙ. පුරිසෙන, පුරිසෙහි, පුරිසෙභි. පුරිසස්‌ස, පුරිසානං. පුරිසා, පුරිසස්‌මා, පුරිසම්‌හා, පුරිසෙහි, පුරිසෙභි. පුරිසස්‌ස, පුරිසානං. පුරිසෙ, පුරිසස්‌මිං, පුරිසම්‌හි, පුරිසෙසු. භො පුරිස, භවන්‌තො පුරිසා.
අයමායස්‌මතා මහාකච්‌චානෙන පභින්‌නපටිසම්‌භිදෙන කතස්‌මා නිරුත්‌තිපිටකතො උද්‌ධරිතො පුරිසඉච්‌චෙතස්‌ස පකතිරූපස්‌ස නාමිකපදමාලානයො. තත්‍ර පුරිසවචනඑකවචනපුථුවචනෙසු පච්‌චත්‌තවචනාදීනි භවන්‌ති. තං යථා? පුරිසො තිට්‌ඨති, පුරිසා තිට්‌ඨන්‌ති. තත්‍ර පුරිසොති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ පච්‌චත්‌තවචනං භවති, පුරිසාති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ පච්‌චත්‌තවචනං භවති.
පුරිසං පස්‌සති, පුරිසෙ පස්‌සති. තත්‍ර පුරිසන්‌ති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ උපයොගවචනං භවති, පුරිසෙති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ උපයොගවචනං භවති.
පුරිසෙන කතං, පුරිසෙහි කතං, පුරිසෙභි කතං. තත්‍ර පුරිසෙනාති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ කරණවචනං භවති, පුරිසෙහි, පුරිසෙභීති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ කරණවචනං භවති.
පුරිසස්‌ස දීයතෙ, පුරිසානං දීයතෙ. තත්‍ර පුරිසස්‌සාති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ සම්‌පදානවචනං භවති, පුරිසානන්‌ති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ සම්‌පදානවචනං භවති.
පුරිසා නිස්‌සටං, පුරිසස්‌මා නිස්‌සටං, පුරිසම්‌හා නිස්‌සටං, පුරිසෙහි නිස්‌සටං, පුරිසෙභි නිස්‌සටං. තත්‍ර පුරිසාති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ නිස්‌සක්‌කවචනං භවති. පුරිසස්‌මාති…පෙ.… පුරිසම්‌හාති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ නිස්‌සක්‌කවචනං භවති, පුරිසෙහි, පුරිසෙභීති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ නිස්‌සක්‌කවචනං භවති.
පුරිසස්‌ස පරිග්‌ගහො, පුරිසානං පරිග්‌ගහො. තත්‍ර පුරිසස්‌සාති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ සාමිවචනං භවති, පුරිසානන්‌ති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ සාමිවචනං භවති.
පුරිසෙ පතිට්‌ඨිතං, පුරිසස්‌මිං පතිට්‌ඨිතං, පුරිසම්‌හි පතිට්‌ඨිතං, පුරිසෙසු පතිට්‌ඨිතං. තත්‍ර පුරිසෙති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ භුම්‌මවචනං භවති, පුරිසස්‌මින්‌ති…පෙ.… පුරිසම්‌හීති…පෙ.… පුරිසෙසූති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ භුම්‌මවචනං භවති.
භො පුරිස තිට්‌ඨ, භවන්‌තො පුරිසා තිට්‌ඨථ. තත්‍ර භො පුරිසඉති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ ආලපනං භවති, භවන්‌තො පුරිසාඉති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ ආලපනං භවතීති ඉමිනා නයෙන සබ්‌බත්‌ථ නයො විත්‌ථාරෙතබ්‌බො.
යමකමහාථෙරෙන කතාය පන චූළනිරුත්‌තියං ‘‘භො පුරිස’’ඉති රස්‌සවසෙන ආලපනෙකවචනං වත්‌වා ‘‘භො පුරිසා’’ඉති දීඝවසෙන ආලපනබහුවචනං වුත්‌තං. කිඤ්‌චාපි තාදිසො නයො නිරුත්‌තිපිටකෙ නත්‌ථි, තථාපි බහූනමාලපනවිසයෙ ‘‘භො යක්‌ඛා’’ඉතිආදීනං ආලපනබහුවචනානං ජාතකට්‌ඨකථාදීසු දිස්‌සනතො පසත්‌ථතරොව හොති විඤ්‌ඤූනං පමාණඤ්‌ච, තස්‌මා ඉමිනා යමකමහාථෙරමතෙනපි ‘‘පුරිසො පුරිසා පුරිස’’න්‌තිආදීනි වත්‌වා ආමන්‌තනෙ ‘‘භො පුරිස, භො පුරිසා, භවන්‌තො පුරිසා’’ති නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්‌බා.
තත්‌ථ පුරිසොති පඨමාය එකවචනං. පුරිසාති බහුවචනං. පුරිසන්‌ති දුතියාය එකවචනං. පුරිසෙති බහුවචනං. පුරිසෙනාති තතියාය එකවචනං. පුරිසෙහි, පුරිසෙභීති ද්‌වෙ බහුවචනානි. පුරිසස්‌සාති චතුත්‌ථියා එකවචනං. පුරිසානන්‌ති බහුවචනං. පුරිසා, පුරිසස්‌මා, පුරිසම්‌හාති තීණි පඤ්‌චමියා එකවචනානි. පුරිසෙහි, පුරිසෙභීති ද්‌වෙ බහුවචනානි. පුරිසස්‌සාති ඡට්‌ඨියා එකවචනං. පුරිසානන්‌ති බහුවචනං. පුරිසෙ, පුරිසස්‌මිං, පුරිසම්‌හීති තීණි සත්‌තමියා එකවචනානි. පුරිසෙසූති බහුවචනං. භො පුරිසාති අට්‌ඨමියා එකවචනං. භො පුරිසා, භවන්‌තො පුරිසාති ද්‌වෙ බහුවචනානි.
කිඤ්‌චාපෙතෙසු ‘‘පුරිසා’’ති ඉදං පඨමාපඤ්‌චමීඅට්‌ඨමීනං, ‘‘පුරිසෙ’’ති ඉදං දුතියාසත්‌තමීනං, ‘‘පුරිසෙහි, පුරිසෙභී’’ති තතියාපඤ්‌චමීනං, ‘‘පුරිසාන’’න්‌ති චතුත්‌ථීඡට්‌ඨීනං එකසදිසං, තථාපි අත්‌ථවසෙන අසඞ්‌කරභාවො වෙදිතබ්‌බො. කථං? ‘‘පුරිසො තිට්‌ඨති, පුරිසා තිට්‌ඨන්‌ති. පුරිසං පස්‌සති, පුරිසෙ පස්‌සතී’’තිආදිනා.
තත්‌ථ ච භොති ආමන්‌තනත්‌ථෙ නිපාතො. සො න කෙවලං එකවචනංයෙව හොති, අථ ඛො බහුවචනම්‌පි හොතීති ‘‘භො පුරිසා’’ඉති බහුවචනප්‌පයොගොපි ගහිතො. ‘‘භවන්‌තො’’තිදං පන බහුවචනමෙව හොතීති ‘‘පුරිසා’’ති පුන වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. ඉති යමකමහාථෙරෙන ‘‘භො පුරිස’’ඉති රස්‌සවසෙන ආලපනෙකවචනං වත්‌වා ‘‘භො පුරිසා’’ඉති දීඝවසෙන ආලපනබහුවචනං වුත්‌තං. තථා හි පාළියං අට්‌ඨකථාසු ච නිපාතභූතො භොසද්‌දො එකවචනබහුවචනවසෙන ද්‌විධා භිජ්‌ජති. අත්‍රිමානි නිදස්‌සනපදානි – ‘‘අපි නු ඛො සපරිග්‌ගහානං තෙවිජ්‌ජානං බ්‍රාහ්‌මණානං අපරිග්‌ගහෙන බ්‍රහ්‌මුනා සද්‌ධිං සංසන්‌දති සමෙතීති, නො හිදං භො ගොතම. අච්‌ඡරියං භො ආනන්‌ද, අබ්‌භුතං භො ආනන්‌ද, එහි භො සමණ, භො පබ්‌බජිත’’ඉච්‌චාදිපාළිතො අට්‌ඨකථාතො ච භොසද්‌දස්‌ස එකවචනප්‌පයොගෙ පවත්‌තිනිදස්‌සනං, ‘‘තෙන හි භො මමපි සුණාථ. යථා මයමෙව අරහාම තං භවන්‌තං ගොතමං දස්‌සනාය උපසඞ්‌කමිතුං, නාහං භො සමණස්‌ස ගොතමස්‌ස සුභාසිතං සුභාසිතතො නාබ්‌භනුමොදාමි, පස්‌සථ භො ඉමං කුලපුත්‌තං. භො යක්‌ඛා අහං ඉමං තුම්‌හාකං භාජෙත්‌වා දදෙය්‍යං. අපරිසුද්‌ධො පනම්‌හි, භො ධුත්‌තා තුම්‌හාකං ක්‍රියා මය්‌හං න රුච්‌චති. සො තෙ පුරිසෙ ආහ භො තුම්‌හෙ මං මාරෙන්‌තා රඤ්‌ඤො දස්‌සෙත්‌වාව මාරෙථා’’ති ඉච්‌චාදි පන පාළිතො අට්‌ඨකථාතො ච භොසද්‌දස්‌ස බහුවචනප්‌පයොගෙ පවත්‌තිනිදස්‌සනං. කච්‌චායනප්‌පකරණෙ පන ‘‘භො පුරිස, භො පුරිසා’’ති පදද්‌වයං ආලපනෙකවචනවසෙන වුත්‌තං. තං යථා ආගමෙහි න විරුජ්‌ඣති, තථා ගහෙතබ්‌බං.
කෙචි පන අදූරට්‌ඨස්‌සාලපනෙ ‘‘භො පුරිස’’ඉති රස්‌සවසෙන ආලපනෙකවචනං ඉච්‌ඡන්‌ති, දූරට්‌ඨස්‌සාලපනෙ පන ‘‘භො පුරිසා’’ඉති දීඝවසෙන ආලපනෙකවචනං ඉච්‌ඡන්‌ති. අදූරට්‌ඨානං දූරට්‌ඨානඤ්‌ච පුරිසානං ඉත්‌ථීනඤ්‌ච ආලපනෙ න කිඤ්‌චි වදන්‌ති. තථා අදූරට්‌ඨාය දූරට්‌ඨාය ච ඉත්‌ථියා ආලපනෙ තෙ පුච්‌ඡිතබ්‌බා ‘‘අදූරට්‌ඨානං දූරට්‌ඨානඤ්‌ච පුරිසානමාලපනෙ කථං වත්‌තබ්‌බ’’න්‌ති. අද්‌ධා තෙ එවං පුට්‌ඨා උත්‌තරි කිඤ්‌චි වත්‌තුං න සක්‌ඛිස්‌සන්‌ති. එවම්‌පි තෙ චෙ වදෙය්‍යුං ‘‘භවන්‌තො පුරිසාති ඉමිනාව අදූරට්‌ඨානං දූරට්‌ඨානඤ්‌ච පුරිසානමාලපනං භවතී’’ති. තදා තෙ වත්‌තබ්‌බා ‘‘යදි භවන්‌තො පුරිසා’’ති ඉමිනා අද්‌වෙජ්‌ඣෙන වචනෙන අදූරට්‌ඨානං දූරට්‌ඨානඤ්‌ච පුරිසානමාලපනං භවති, එවං සන්‌තෙ ‘‘භො පුරිස’’ඉති රස්‌සපදෙනපි දූරට්‌ඨස්‌ස ච පුරිසස්‌සාලපනං වත්‌තබ්‌බං, එවං අවත්‌වා කිමත්‌ථං අදූරට්‌ඨස්‌සාලපනෙ ‘‘භො පුරිස’’ඉති රස්‌සවසෙන ආලපනෙකවචනං ඉච්‌ඡථ, කිමත්‌ථඤ්‌ච දූරට්‌ඨස්‌සාලපනෙ ‘‘භො පුරිසා’’ඉති දීඝවසෙන ආලපනෙකවචනං ඉච්‌ඡථ.
නනු ‘‘තග්‌ඝ භගවා බොජ්‌ඣඞ්‌ගා, තග්‌ඝ සුගත බොජ්‌ඣඞ්‌ගා’’තිආදීසු ආලපනපදභූතං ‘‘භගවා’’ඉති දීඝපදං සමීපෙ ඨිතකාලෙපි දූරෙ ඨිතකාලෙපි බුද්‌ධස්‌සාලපනපදං භවිතුමරහතෙව, තථා ආලපනපදභූතං ‘‘සුගත’’ඉති රස්‌සපදම්‌පි. යස්‌මා පනෙතෙසු ‘‘භගවා’’ති ආලපනපදස්‌ස න කත්‌ථචිපි රස්‌සත්‌තං දිස්‌සති, ‘‘සුගතා’’ති ආලපනපදස්‌ස ච න කත්‌ථචිපි දීඝත්‌තං දිස්‌සති, තස්‌මා දීඝරස්‌සමත්‌තාභෙදං අචින්‌තෙත්‌වා ‘‘පුරිස’’ඉති රස්‌සවසෙන වුත්‌තපදං පකතිස්‌සරවසෙන සමීපෙ ඨිතස්‌ස පුරිසස්‌ස ආමන්‌තනකාලෙ අදූරට්‌ඨස්‌සාලපනපදං භවති, ආයතස්‌සරවසෙන දූරෙ ඨිතපුරිසස්‌ස ආමන්‌තනකාලෙ දූරට්‌ඨස්‌සාලපනපදං භවතීති ගහෙතබ්‌බං. තථා ‘‘භවන්‌තො පුරිසා, භො යක්‌ඛා, භො ධුත්‌තා’’තිආදීනි දීඝවසෙන වුත්‌තානි ආලපනබහුවචනපදානිපි පකතිස්‌සරවසෙන සමීපෙ ඨිතපුරිසානං ආමන්‌තනකාලෙ අදූරට්‌ඨානමාලපනපදානි භවන්‌ති, ආයතස්‌සරවසෙන දූරෙ ඨිතපුරිසාදීනං ආමන්‌තනකාලෙ දූරට්‌ඨානමාලපනපදානි භවන්‌තීති ගහෙතබ්‌බානි. තථා හි බ්‍රාහ්‌මණා කත්‌ථචි කත්‌ථචි රස්‌සට්‌ඨානෙපි දීඝට්‌ඨානෙපි ආයතෙන සරෙන මජ්‌ඣිමායතෙන සරෙන අච්‌චායතෙන ච සරෙන වෙදං පඨන්‌ති ලිඛිතුමසක්‌කුණෙය්‍යෙන ගීතස්‌සරෙන විය. ඉති සබ්‌බක්‌ඛරෙසුපි ආයතෙන සරෙනුච්‌චාරණං ලබ්‌භතෙව ලිඛිතුමසක්‌කුණෙය්‍යං, තස්‌මා අසම්‌පථමනොතරිත්‌වා ‘‘භො පුරිස’’ඉති වචනෙන දූරට්‌ඨස්‌ස ච අදූරට්‌ඨස්‌ස ච පුරිසස්‌සාලපනං භවති, ‘‘භො පුරිසා, භවන්‌තො පුරිසා’’ති ඉමෙහි වචනෙහිපි දූරට්‌ඨානඤ්‌ච අදූරට්‌ඨානඤ්‌ච පුරිසානමාලපනං භවතීති දට්‌ඨබ්‌බං. ඉති දූරට්‌ඨස්‌ස අදූරට්‌ඨානඤ්‌ච ආයතෙන සරෙන ආමන්‌තනමෙව පමාණං, න දීඝරස්‌සමත්‌තාවිසෙසො, තස්‌මා ‘‘භො සත්‌ථ, භො රාජ, භො ගච්‌ඡ, භො මුනි, භො දණ්‌ඩි, භො භික්‌ඛු, භො සයම්‌භු, භොති කඤ්‌ඤෙ, භොති පත්‌ති, භොති ඉත්‌ථි, භොති යාගු, භොති වධු, භො කුල, භො අට්‌ඨි, භො චක්‌ඛු’’ඉච්‌චෙවමාදීහි පදෙහි අදූරට්‌ඨස්‌සාලපනඤ්‌ච දූරට්‌ඨස්‌සාලපනඤ්‌ච භවති. ‘‘භවන්‌තො සත්‌ථා, සත්‌ථාරො, භොතියො කඤ්‌ඤා, කඤ්‌ඤායො’’ති එවමාදීහිපි පදෙහි අදූරට්‌ඨානඤ්‌චාලපනං භවතීති දට්‌ඨබ්‌බං.
ඉදං පනෙත්‌ථ සන්‌නිට්‌ඨානං –
තස්‌ස තං වචනං සුත්‌වා, රඤ්‌ඤො පුත්‌තං අදස්‌සයුං;
පුත්‌තො ච පිතරං දිස්‌වා, දූරතොවජ්‌ඣභාසථ.
ආගච්‌ඡු දොවාරිකා ඛග්‌ගබන්‌ධා,
කාසාවියා හන්‌තු මමං ජනින්‌ද;
අක්‌ඛාහි මෙ පුච්‌ඡිතො එතමත්‌ථං,
අපරාධො කො න්‌විධ මමජ්‌ජ අත්‌ථි.
සුදෙසිතෙ සොමනස්‌ස-ජාතකෙ සබ්‌බදස්‌සිනා.
දූරට්‌ඨානෙපි රස්‌සත්‌තං, ‘‘ජනින්‌ද’’ඉති දිස්‌සති;
න කත්‌ථචිපි දීඝත්‌තං, ඉති නීති මයා මතා.
ඉදම්‌පෙත්‌ථ වත්‌තබ්‌බං ‘‘කුතො නු භො ඉදමායාතං ‘දූරට්‌ඨස්‌සාලපනං අදූරට්‌ඨස්‌සාලපනමි’ති’’? සද්‌දසත්‌ථතො. සද්‌දසත්‌ථං නාම න සබ්‌බසො බුද්‌ධවචනස්‌සොපකාරකං, එකදෙසෙන පන හොති.
ඉමස්‌මිං පකරණෙ ‘‘බහුවචන’’න්‌ති වා ‘‘පුථුවචන’’න්‌ති වා ‘‘අනෙකවචන’’න්‌ති වා අත්‌ථතො එකං, බ්‍යඤ්‌ජනමෙව නානං, තස්‌මා සබ්‌බත්‌ථ ‘‘බහුවචන’’න්‌ති වා ‘‘පුථුවචන’’න්‌ති වා ‘‘අනෙකවචන’’න්‌ති වා වොහාරො කාතබ්‌බො, පුථුවචනං අනෙකවචනන්‌ති ච ඉදං සාසනෙ නිරුත්‌තඤ්‌ඤූනං වොහාරො, ඉතරං සද්‌දසත්‌ථවිදූනං.
කස්‌මා පන ඉමස්‌මිං පකරණෙ ද්‌විවචනං න වුත්‌තන්‌ති? යස්‌මා බුද්‌ධවචනෙ ද්‌විවචනං නාම නත්‌ථි, තස්‌මා න වුත්‌තන්‌ති. නනු බුද්‌ධවචනෙ වචනත්‌තයං අත්‌ථි, තථා හි ‘‘ආයස්‌මා’’ති ඉදං එකවචනං, ‘‘ආයස්‌මන්‌තා’’ති ඉදං ද්‌විවචනං, ‘‘ආයස්‌මන්‌තො’’ති ඉදං බහුවචනන්‌ති? තන්‌න, යදි ‘‘ආයස්‌මන්‌තා’’ති ඉදං වචනං ද්‌විවචනං භවෙය්‍ය, ‘‘පුරිසො පුරිසා’’තිආදීසු කතරං ද්‌විවචනන්‌ති වදෙය්‍යාථ, තස්‌මා බුද්‌ධවචනෙ ද්‌විවචනං නාම නත්‌ථි. තෙනෙව හි සි යො අං යො නා හීතිආදිනා එකවචනබහුවචනානෙව දස්‌සිතානීති.
නනු ච භො ‘‘සුණන්‌තු මෙ ආයස්‌මන්‌තා, අජ්‌ජ උපොසථො පන්‌නරසො. යදායස්‌මන්‌තානං පත්‌තකල්‌ලං, මයං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං පාරිසුද්‌ධිඋපොසථං කරෙය්‍යාමා’’ති පාළියං ද්‌වෙ සන්‌ධාය ‘‘ආයස්‌මන්‌තා’’ති වුත්‌තං, ‘‘උද්‌දිට්‌ඨා ඛො ආයස්‌මන්‌තො චත්‌තාරො පාරාජිකා ධම්‌මා’’තිආදීසු පන පාළීසු බහවො සන්‌ධාය ‘‘ආයස්‌මන්‌තො’’ති වුත්‌තං, න ච සක්‌කා වත්‌තුං ‘‘යථා තථා වුත්‌ත’’න්‌ති , පරිවාසාදිආරොචනෙපි අට්‌ඨකථාචරියෙහි විඤ්‌ඤාතසුගතාධිප්‌පායෙහි ‘‘ද්‌වින්‌නං ආරොචෙන්‌තෙන ‘ආයස්‌මන්‌තා ධාරෙන්‌තූ’ති, තිණ්‌ණං ආරොචෙන්‌තෙන ‘ආයස්‌මන්‌තො ධාරෙන්‌තූ’ති වත්‌තබ්‌බ’’න්‌ති වුත්‌තත්‌තාති? සච්‌චං වුත්‌තං, තං පන විනයවොහාරවසෙන වුත්‌තන්‌ති. නනු විනයො බුද්‌ධවචනං, කස්‌මා ‘‘බුද්‌ධවචනෙ ද්‌විවචනං නාම නත්‌ථී’’ති වදථාති? සච්‌චං විනයො බුද්‌ධවචනං, තථාපි විනයකම්‌මවසෙන වුත්‌තත්‌තා උපලක්‌ඛණමත්‌තං, න සබ්‌බසාධාරණබහුවචනපරියාපන්‌නං. යදි හි ‘‘ආයස්‌මන්‌තා’’ති ඉදං ද්‌විවචනං සියා, තප්‌පයොගානිපි ක්‍රියාපදානි ද්‌විවචනානෙව සියුං, තථාරූපානිපි ක්‍රියාපදානි න සන්‌ති. න හි අක්‌ඛරසමයකොවිදො ඣානලාභීපි දිබ්‌බචක්‌ඛුනා වස්‌සසතම්‌පි වස්‌සසහස්‌සම්‌පි සමවෙක්‌ඛන්‌තො බුද්‌ධවචනෙ එකම්‌පි ක්‍රියාපදං ද්‌විවචනන්‌ති පස්‌සෙය්‍ය, එවං ක්‍රියාපදෙසු ද්‌විවචනස්‌සාභාවා නාමිකපදෙසු ද්‌විවචනං නත්‌ථි. නාමිකපදෙසු තදභාවාපි ක්‍රියාපදෙසු තදභාවො වෙදිතබ්‌බො. සක්‌කටභාසායං ද්‌වීසුපි ද්‌විවචනානි සන්‌ති, මාගධභාසායං පන නත්‌ථි.
අපිච ‘‘පුථුවචන’’න්‌ති නිරුත්‌තිවොහාරොපි ‘‘බුද්‌ධවචනෙ ද්‌විවචනං නත්‌ථී’’ති එතමත්‌ථං දීපෙති. තඤ්‌හි සක්‌කටභාසායං වුත්‌තා ද්‌විවචනතො බහුවචනතො ච විසුංභූතං වචනං, තත්‌ථ වා වුත්‌තෙහි අත්‌ථෙහි විසුංභූතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස වචනං ‘‘පුථුවචන’’න්‌ති වුච්‌චති. කථමිදං සක්‌කටභාසායං වුත්‌තා ද්‌විවචනතො බහුවචනතො ච විසුංභූතං වචනන්‌ති චෙ? යස්‌මා සක්‌කටභාසායං ‘‘පුථුවචන’’න්‌ති වොහාරො නත්‌ථි, තස්‌මා ඉදං තෙහි සක්‌කටභාසායං වුත්‌තෙහි ද්‌විවචනබහුවචනෙහි විසුංභූතඅත්‌ථස්‌ස වචනන්‌ති වුච්‌චති. කථඤ්‌ච පන සක්‌කටභාසායං වුත්‌තෙහි විසුංභූතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස වචනන්‌ති පුථුවචනන්‌ති චෙ? යස්‌මා සක්‌කටභාසායං ද්‌වෙ උපාදාය ද්‌විවචනං වුත්‌තං, න තිචතුපඤ්‌චාදිකෙ බහවො උපාදාය, බහවො පන උපාදාය බහුවචනං වුත්‌තං, න ද්‌වෙ උපාදාය, අයං සක්‌කටභාසාය විසෙසො. මාගධභාසායං පන ද්‌විතිචතුපඤ්‌චාදිකෙ බහවො උපාදාය පුථුවචනං වුත්‌තං, තස්‌මා සක්‌කටභාසායං වුත්‌තෙහි අත්‌ථෙහි විසුංභූතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස වචනන්‌ති පුථුවචනන්‌ති වුච්‌චති. අයං මාගධභාසාය විසෙසො. තස්‌මාත්‍ර පුථුභූතස්‌ස, පුථුනො වා අත්‌ථස්‌ස වචනං ‘‘පුථුවචන’’න්‌ති අත්‌ථො සමධිගන්‌තබ්‌බො.
ඉදානි ‘‘පුරිසො, පුරිසා, පුරිස’’න්‌ති නිරුත්‌තිපිටකතො උද්‌ධරිතනයං නිස්‌සාය පකතිරූපභූතස්‌ස භූතසද්‌දස්‌ස නාමිකපදමාලා වුච්‌චතෙ –
භූතො, භූතා. භූතං, භූතෙ. භූතෙන, භූතෙහි, භූතෙභි. භූතස්‌ස, භූතානං. භූතා, භූතස්‌මා, භූතම්‌හා, භූතෙහි, භූතෙභි. භූතස්‌ස, භූතානං. භූතෙ, භූතස්‌මිං, භූතම්‌හි, භූතෙසු. භො භූත, භවන්‌තො භූතා.
අථ වා ‘‘භො භූතා’’ඉති බහුවචනං විඤ්‌ඤෙය්‍යං. යථා පනෙත්‌ථ භූතඉච්‌චෙතස්‌ස පකතිරූපස්‌ස නාමිකපදමාලා පුරිසනයෙන යොජිතා, එවං භාවකාදීනඤ්‌ච අඤ්‌ඤෙසඤ්‌ච තංසදිසානං නාමිකපදමාලා පුරිසනයෙන යොජෙතබ්‌බා. එත්‌ථඤ්‌ඤානි තංසදිසානි නාම ‘‘බුද්‌ධො’’තිආදීනං පදානං බුද්‌ධඉච්‌චාදීනි පකතිරූපානි.
බුද්‌ධො ධම්‌මො සඞ්‌ඝො මග්‌ගො,
ඛන්‌ධො කායො කාමො කප්‌පො;
මාසො පක්‌ඛො යක්‌ඛො භක්‌ඛො,
නාගො මෙඝො භොගො යාගො.
රාගො දොසො මොහො මානො,
මක්‌ඛො ථම්‌භො කොධො ලොභො;
හාසො වෙරො දාහො තෙජො,
ඡන්‌දො කාසො සාසො රොගො.
සීහො බ්‍යග්‌ඝො රුක්‌ඛො සෙලො;
ඉන්‌දො සක්‌කො දෙවො ගාමො,
චන්‌දො සූරො ඔඝො දීපො.
පස්‌සො යඤ්‌ඤො චාගො වාදො,
හත්‌ථො පත්‌තො සොසො ගෙධො;
සොමො යොධො ගච්‌ඡො අච්‌ඡො,
ගෙහො මාළො අට්‌ටො සාලො.
නරො නගො මිගො සසො,
සුණො බකො අජො දිජො;
හයො ගජො ඛරො සරො,
දුමො තලො පටො ධජො.
උරගො පටගො විහගො භුජගො,
ඛරභො සරභො පසදො ගවජො;
මහිසො වසභො අසුරො ගරුළො,
තරුණො වරුණො බලිසො පලිඝො.
සාලො ධවො ච ඛදිරො,
ගොධුමො සට්‌ඨිකො යවො;
කළායො ච කුලත්‌ථො ච,
තිලො මුග්‌ගො ච තණ්‌ඩුලො.
ඛත්‌තියො බ්‍රාහ්‌මණො වෙස්‌සො,
සුද්‌දො ධුත්‌තො ච පුක්‌කුසො;
චණ්‌ඩාලො පතිකො පට්‌ඨො,
මනුස්‌සො රථිකො රථො.
ගොණො ඔට්‌ඨො ච ගද්‍රභො;
මාතුගාමො ච ඔරොධො,
ඉච්‌චාදීනි විභාවයෙ.
කෙචෙත්‌ථ වදෙය්‍යුං ‘‘නනු භො ‘ඔරොධා ච කුමාරා චා’ති පාඨස්‌ස දස්‌සනතො ඔරොධසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො’’ති? තන්‌න, තත්‌ථ හි ‘‘ඔරොධා’’ති ඉදං ඔකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගමෙව, නා’කාරන්‌තිත්‌ථිලිඞ්‌ගං, තුම්‌හෙ පන ‘‘ආකාරන්‌තිත්‌ථිලිඞ්‌ග’’න්‌ති මඤ්‌ඤමානා එවං වදථ, න පනිදං ආකාරන්‌තිත්‌ථිලිඞ්‌ගං, අථ ඛො ‘‘මාතුගාමා’’තිපදං විය බහුවචනවසෙන වුත්‌තමාකාරන්‌තපදන්‌ති. නනු ච භො සම්‌මොහවිනොදනියාදීසු ඔරොධසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගතා පාකටා, කථන්‌ති චෙ? ‘‘රුක්‌ඛෙ අධිවත්‌ථා දෙවතා ථෙරස්‌ස කුද්‌ධා පඨමමෙව මනං පලොභෙත්‌වා ‘ඉතො තෙ සත්‌තදිවසමත්‌ථකෙ උපට්‌ඨාකො රාජා මරිස්‌සතී’ති සුපිනෙ ආරොචෙසි. ථෙරො තං කථං සුත්‌වා රාජොරොධානං ආචික්‌ඛි. තා එකප්‌පහාරෙනෙව මහාවිරවං විරවිංසූ’’ති. එත්‌ථ හි ‘‘රාජොරොධාන’’න්‌ති වත්‌වා ‘‘තා’’ති වුත්‌තත්‌තාව ඔරොධසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගතා පාකටාති? තන්‌න, අත්‌ථස්‌ස දුග්‌ගහණතො. දුග්‌ගහිතො හි එත්‌ථ තුම්‌හෙහි අත්‌ථො, එත්‌ථ පන ඔරොධසද්‌දෙන ඉත්‌ථිපදත්‌ථස්‌ස කථනතො ඉත්‌ථිපදත්‌ථං සන්‌ධාය ‘‘තා’’ති වුත්‌තත්‌තා ‘‘තා ඉත්‌ථියො’’ති අයමෙවත්‌ථො. තුම්‌හෙ පන අමාතාපිතරසංවද්‌ධත්‌තා ආචරියකුලෙ ච අනිවුට්‌ඨත්‌තා එතං සුඛුමත්‌ථමජානන්‌තා යං වා තං වා මුඛාරූළ්‌හං වදථ.
භුඤ්‌ජනත්‌ථං කථනත්‌ථං, මුඛං හොතීති නො වදෙ;
යං වා තං වා මුඛාරූළ්‌හං, වචනං පණ්‌ඩිතො නරොති.
න මයංභො යං වා තං වා මුඛාරූළ්‌හං වදාම, අට්‌ඨකථාචරියානඤ්‌ඤෙව වචනං ගහෙත්‌වා වදාම, අට්‌ඨකථායෙව අම්‌හාකං පටිසරණං , න මයං තුම්‌හාකං සද්‌දහාමාති. අම්‌හාකං සද්‌දහථ වා මා වා, මා තුම්‌හෙ ‘‘අට්‌ඨකථාචරියානඤ්‌ඤෙව වචනං ගහෙත්‌වා වදාමා’’ති අට්‌ඨකථාචරියෙ අබ්‌භාචික්‌ඛථ. න හි අට්‌ඨකථාචරියෙහි ‘‘ඔරොධසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො’’ති වුත්‌තට්‌ඨානමත්‌ථි, තස්‌මාපි අට්‌ඨකථාචරියෙ අබ්‌භාචික්‌ඛථ, න යුත්‌තං බුද්‌ධාදීනං ගරූනමබ්‌භාචික්‌ඛනං මහතො අනත්‌ථස්‌ස ලාභාය සංවත්‌තනතො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා ‘‘අත්‌තනා දුග්‌ගහිතෙන අම්‌හෙ චෙව අබ්‌භාචික්‌ඛති, බහුඤ්‌ච අපුඤ්‌ඤං පසවති, තතො අත්‌තානඤ්‌ච ඛණතී’’ති.
එවං අබ්‌භාචික්‌ඛනස්‌ස අයුත්‌තතං සාවජ්‌ජතඤ්‌ච දස්‌සෙත්‌වා පුනපි තෙ ඉදං වත්‌තබ්‌බා – ජාතකට්‌ඨකථායම්‌පි තුම්‌හෙහි ආහටඋදාහරණසදිසං උදාහරණමත්‌ථි, තං සුණාථ. කොසියජාතකට්‌ඨකථායඤ්‌හි ‘‘සත්‌ථා ජෙතවනෙ විහරන්‌තො එකං සාවත්‌ථියං මාතුගාමං ආරබ්‌භ කථෙසි. සා කිරෙකස්‌ස සද්‌ධස්‌ස පසන්‌නස්‌ස උපාසකබ්‍රාහ්‌මණස්‌ස බ්‍රාහ්‌මණී දුස්‌සීලා පාපධම්‌මා’’ති පාඨො දිස්‌සති. එත්‌ථ හි ‘‘මාතුගාමං ආරබ්‌භ කථෙසී’’ති වත්‌වා ‘‘සා’’ති වුත්‌තත්‌තා තුම්‌හාකං මතෙන මාතුගාමසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගොයෙව සියා, න පුල්‌ලිඞ්‌ගො, කිමිදං අට්‌ඨකථාවචනම්‌පි න පස්‌සථ, තදෙව පන අට්‌ඨකථාවචනං පස්‌සථ, කිං සා එව අට්‌ඨකථා තුම්‌හාකං පටිසරණං, න තදඤ්‌ඤාති.
යදි තාසද්‌දං අපෙක්‌ඛිත්‌වා ඔරොධසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගත්‌තමිච්‌ඡථ, එත්‌ථාපි සාසද්‌දමපෙක්‌ඛිත්‌වා මාතුගාමසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගත්‌තමිච්‌ඡථාති. එවං වුත්‌තා තෙ නිරුත්‌තරා අප්‌පටිභානා මඞ්‌කුභූතා පත්‌තක්‌ඛන්‌ධා අධොමුඛා පජ්‌ඣායෙය්‍යුං. එත්‌ථාපි මාතුගාමසද්‌දෙන ඉත්‌ථිපදත්‌ථස්‌ස කථනතො ඉත්‌ථිපදත්‌ථං සන්‌ධාය ‘‘සා’’ති වුත්‌තත්‌තා ‘‘සා ඉත්‌ථී’’ති අයමෙවත්‌ථො. කත්‌ථචි හි පධානවාචකෙන පුල්‌ලිඞ්‌ගෙන නපුංසකලිඞ්‌ගෙන වා සමානාධිකරණස්‌ස ගුණසද්‌දස්‌ස අභිධෙය්‍යලිඞ්‌ගානුවත්‌තිත්‌තාපුල්‌ලිඞ්‌ගවසෙන වා නපුංසකලිඞ්‌ගවසෙන වා නිද්‌දිසිතබ්‌බත්‌තෙපි ලිඞ්‌ගමනපෙක්‌ඛිත්‌වා ඉත්‌ථිපදත්‌ථමෙවාපෙක්‌ඛිත්‌වා ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො දිස්‌සති. තං යථා? ‘‘ඉධ විසාඛෙ මාතුගාමො සුසංවිහිතකම්‌මන්‌තා හොති සඞ්‌ගහිතපරිජනා භත්‌තුමනාපං චරති, සම්‌භතං අනුරක්‌ඛතී’’ති ච, ‘‘කො නු ඛො භන්‌තෙ හෙතු කො පච්‌චයො, යෙන මිධෙකච්‌චො මාතුගාමො දුබ්‌බණ්‌ණා ච හොති දුරූපා සුපාපිකා දස්‌සනාය, දලිද්‌දා ච හොති අප්‌පස්‌සකා අප්‌පභොගා අප්‌පෙසක්‌ඛා ච. ඉධ මල්‌ලිකෙ එකච්‌චො මාතුගාමො කොධනා හොති උපායාසබහුලා, අප්‌පම්‌පි වුත්‌තා සමානා අභිසජ්‌ජති කුප්‌පති බ්‍යාපජ්‌ජති පතිත්‌ථියති කොපඤ්‌ච දොසඤ්‌ච අප්‌පච්‌චයඤ්‌ච පාතුකරොතී’’ති ච, ‘‘තං ඛො පන භික්‌ඛවෙ ඉත්‌ථිරතනං රඤ්‌ඤො චක්‌කවත්‌තිස්‌ස පුබ්‌බුට්‌ඨායිනී පච්‌ඡානිපාතිනී කිංකාරපටිස්‌සාවිනී’’ති ච ඉමෙ පයොගා.
කත්‌ථචි පන පධානවාචකෙන නපුංසකලිඞ්‌ගෙන සමානාධිකරණස්‌ස ගුණසද්‌දස්‌ස අභිධෙය්‍යලිඞ්‌ගානුවත්‌තිත්‌තා නපුංසකලිඞ්‌ගවසෙන නිද්‌දිසිතබ්‌බත්‌තෙපි ලිඞ්‌ගමනපෙක්‌ඛිත්‌වා පුරිසපදත්‌ථමෙවාපෙක්‌ඛිත්‌වා පුල්‌ලිඞ්‌ගනිද්‌දෙසො දිස්‌සති. තං යථා? ‘‘පඤ්‌ච පච්‌චෙකබුද්‌ධසතානි ඉමස්‌මිං ඉසිගිලිස්‌මිං පබ්‌බතෙ චිරනිවාසිනො අහෙසුං. තං ඛො පන රඤ්‌ඤො චක්‌කවත්‌තිස්‌ස පරිණායකරතනං ඤාතානං පවෙසෙතා අඤ්‌ඤාතානං නිවාරෙතා’’ති. කත්‌ථචි පධානවාචකෙන ලිඞ්‌ගත්‌තයෙන සමානාධිකරණස්‌ස ගුණසද්‌දස්‌ස අභිධෙය්‍යලිඞ්‌ගානුරූපං නිද්‌දෙසො දිස්‌සති. තං යථා? සා ඉත්‌ථී ‘‘සීලවතී කල්‍යාණධම්‌මා. අට්‌ඨහි ඛො නකුලමාතෙ ධම්‌මෙහි සමන්‌නාගතො මාතුගාමො කායස්‌ස භෙදා පරම්‌මරණා මනාපකායිකානං දෙවානං සහබ්‍යතං උපපජ්‌ජති. සද්‌ධො පුරිසපුග්‌ගලො, සද්‌ධං කුලං, චිත්‌තං දන්‌තං සුඛාවහ’’න්‌ති.
සෙය්‍යඉති සද්‌දො පන යෙභුය්‍යෙන ඔකාරන්‌තභාවෙ ඨත්‌වා ලිඞ්‌ගත්‌තයානුකූලො භවති එකාකාරෙනෙව තිට්‌ඨනතො. කථං? සෙය්‍යො අමිත්‌තො මතියා උපෙතො. එසාව පූජනා සෙය්‍යො, එකාහං ජීවිතං සෙය්‍යො.
‘‘ධම්‌මෙන ච අලාභො යො,
යො ච ලාභො අධම්‌මිකො;
අලාභො ධම්‌මිකො සෙය්‍යො,
යඤ්‌චෙ ලාභො අධම්‌මිකො.
යසො ච අප්‌පබුද්‌ධීනං, විඤ්‌ඤූනං අයසො ච යො;
අයසොව සෙය්‍යො විඤ්‌ඤූනං, න යසො අප්‌පබුද්‌ධිනං.
දුම්‌මෙධෙහි පසංසා ච, විඤ්‌ඤූහි ගරහා ච යා;
ගරහාව සෙය්‍යො විඤ්‌ඤූහි, යඤ්‌චෙ බාලප්‌පසංසනා.
සුඛඤ්‌ච කාමමයිකං, දුක්‌ඛඤ්‌ච පවිවෙකිකං;
පවිවෙකං දුක්‌ඛං සෙය්‍යො, යඤ්‌චෙ කාමමයං සුඛං.
ජීවිතඤ්‌ච අධම්‌මෙන, ධම්‌මෙන මරණඤ්‌ච යං;
මරණං ධම්‌මිකං සෙය්‍යො, යඤ්‌චෙ ජීවෙ අධම්‌මික’’න්‌ති.
එවමයං සෙය්‍ය ඉති සද්‌දො ඔකාරන්‌තභාවෙ ඨත්‌වා ලිඞ්‌ගත්‌තයානුකූලො භවති. කත්‌ථචි පන ආකාරන්‌තභාවෙ ඨත්‌වා ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගානුකූලො දිස්‌සති ‘‘ඉත්‌ථීපි හි එකච්‌චියා, සෙය්‍යා පොස ජනාධිපා’’ති. නිග්‌ගහීතන්‌තො පන හුත්‌වා නපුංසකලිඞ්‌ගානුකූලො අපසිද්‌ධො. එවංපකාරෙ පයොගෙ කිං තුම්‌හෙ න පස්‌සථාති. එවං වුත්‌තා ච තෙ නිරුත්‌තරාව භවිස්‌සන්‌ති.
සචෙපි තෙ එත්‌ථ එවං වදෙය්‍යුං ‘‘තත්‌ථ තත්‌ථ සුත්‌තප්‌පදෙසෙ අට්‌ඨකථාදීසු ච ‘මාතුගාමො’ති වා ‘මාතුගාමෙනා’ති වා ඔකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගභාවෙන මාතුගාමසද්‌දස්‌ස දස්‌සනතො පුල්‌ලිඞ්‌ගභූතං මාතුගාමසද්‌දං අනපෙක්‌ඛිත්‌වා ඉත්‌ථිපදත්‌ථමෙව අපෙක්‌ඛිත්‌වා ‘‘සා ඉත්‌ථී’’ති ඉත්‌ථීසද්‌දෙන සාසද්‌දස්‌ස සම්‌බන්‌ධග්‌ගහණං මයං සම්‌පටිච්‌ඡාම, ‘ඔරොධො’ති වා ‘ඔරොධෙනා’ති වා ඔකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගභාවෙන ඨිතස්‌ස ඔරොධසද්‌දස්‌ස අදස්‌සනතො පන තුම්‌හෙහි වුත්‌තං පුරිමත්‌ථං න සම්‌පටිච්‌ඡාමා’’ති. තදා තෙසං ඉමානි විනයපාළියං ආගතපදානි දස්‌සෙතබ්‌බානි ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන රාජා උදෙනො උය්‍යානෙ පරිචාරෙසි සද්‌ධිං ඔරොධෙන, අථ ඛො රඤ්‌ඤො උදෙනස්‌ස ඔරොධො රාජානං උදෙනං එතදවොචා’’ති. එවං ඉමානි සුත්‌තපදානි දස්‌සෙත්‌වා සුත්‌තනිපාතට්‌ඨකථායං ‘‘රාමො නාම රාජා කුට්‌ඨරොගී ඔරොධෙහි ච නාටකෙහි ච ජිගුච්‌ඡමානො’’ති වචනඤ්‌ච දස්‌සෙත්‌වා ‘‘ගච්‌ඡථ තුම්‌හෙ ගරුකුලමුපගන්‌ත්‌වා භගවතො සද්‌ධම්‌මස්‌ස චිරට්‌ඨිතත්‌ථං සාධුකං පදබ්‍යඤ්‌ජනානි උග්‌ගණ්‌හථා’’ති උය්‍යොජෙතබ්‌බා.
ඉදානි මාතුගාමසද්‌දාදීසු කිඤ්‌චි විනිච්‌ඡයං වදාම – මාතුගාමසද්‌දො ච ඔරොධසද්‌දො ච දාරසද්‌දො චාති ඉමෙ ඉත්‌ථිපදත්‌ථවාචකාපි සමානා එකන්‌තෙන පුල්‌ලිඞ්‌ගා භවන්‌ති. තෙසු දාරසද්‌දස්‌ස එකස්‌මිං අත්‌ථෙ වත්‌තමානස්‌සාපි බහුවචනකත්‌තමෙව සද්‌දසත්‌ථවිදූ ඉච්‌ඡන්‌ති, න එකවචනකත්‌තං. මයං පන දාරසද්‌දස්‌ස එකස්‌මිං අත්‌ථෙ එකවචනකත්‌තං, යෙභුය්‍යෙන පන බහුවචනකත්‌තං අනුජානාම, බව්‌හත්‌ථෙ වත්‌තබ්‌බමෙව නත්‌ථි. පාළියඤ්‌හි දාරසද්‌දො යෙභුය්‍යෙන බහුවචනකො භවති, එකවචනකො අප්‌පො. තත්‍රිමෙ පයොගා –
පුත්‌තා ච දාරා ච මයඤ්‌ච සබ්‌බෙ;
ධම්‌මඤ්‌චරාමප්‌පරලොකහෙතු,
තස්‌මා හි අම්‌හං දහරා න මිය්‍යරෙ’’ති ච,
‘‘යො ඤාතීනං සඛීනං වා, දාරෙසු පටිදිස්‌සති;
සහසා සම්‌පියායෙන, තං ජඤ්‌ඤාවසලො ඉතී’’ති ච,
‘‘සෙහි දාරෙහි’සන්‌තුට්‌ඨො, වෙසියාසු පදිස්‌සති;
දිස්‌සති පරදාරෙසු, තං පරාභවතො මුඛ’’න්‌ති ච,
‘‘පුත්‌තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්‌ඛා’’ති ච බ්‍යාසෙ, සමාසෙ පන ‘‘පුත්‌තදාරා දිසා පච්‌ඡා, පුත්‌තදාරෙහි මත්‌තනො’’ති ච එවමාදයො බහුවචනප්‌පයොගා බහවො භවන්‌ති.
එකවචනප්‌පයොගා පන අප්‌පා. සෙය්‍යථිදං? ‘‘ගරූනං දාරෙ, ධම්‌මං චරෙ යොපි සමුඤ්‌ජකං චරෙ, දාරඤ්‌ච පොසං දදමප්‌පකස්‌මි’’න්‌ති ච,
‘‘යෙ ගහට්‌ඨා පුඤ්‌ඤකරා, සීලවන්‌තො උපාසකා;
ධම්‌මෙන දාරං පොසෙන්‌ති, තෙ නමස්‌සාමි මාතලී’’ති ච,
‘‘පරදාරං න ගච්‌ඡෙය්‍යං, සදාරපසුතො සිය’’න්‌ති ච,
‘‘යො ඉච්‌ඡෙ පුරිසො හොතුං, ජාතිං ජාතිං පුනප්‌පුනං;
පරදාරං විවජ්‌ජෙය්‍ය, ධොතපාදොව කද්‌දම’’න්‌ති ච
එවමාදයො එකවචනප්‌පයොගා අප්‌පා.
සමාහාරලක්‌ඛණවසෙන පනෙස දාරසද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගෙකවචනොපි කත්‌ථචි භවති. ‘‘ආදාය පුත්‌තදාරං. පුත්‌තදාරස්‌ස සඞ්‌ගහො’’ඉති එවං ඉධ වුත්‌තප්‌පකාරෙන ලිඞ්‌ගඤ්‌ච අත්‌ථඤ්‌ච සල්‌ලක්‌ඛෙත්‌වා ‘‘පුරිසො පුරිසා’’ති පවත්‌තං පුරිසසද්‌දනයං නිස්‌සාය සබ්‌බෙසං ‘‘භූතො භාවකො භවො’’තිආදීනං භූධාතුමයානං අඤ්‌ඤෙසඤ්‌චොකාරන්‌තපදානං නාමිකපදමාලාසු සද්‌ධාසම්‌පන්‌නෙහි කුලපුත්‌තෙහි සද්‌ධම්‌මට්‌ඨිතියා කොසල්‌ලමුප්‌පාදෙතබ්‌බං.
කිං පන සබ්‌බානි ඔකාරන්‌තපදානි පුරිසනයෙ සබ්‌බප්‌පකාරෙන එකසදිසානෙව හුත්‌වා පවිට්‌ඨානීති? න පවිට්‌ඨානි. කානිචි හි ඔකාරන්‌තපදානි පුරිසනයෙ සබ්‌බථා පවිට්‌ඨානි ච හොන්‌ති, එකදෙසෙන පවිට්‌ඨානි ච, කානිචි ඔකාරන්‌තපදානි පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨානි ච හොන්‌ති, එකදෙසෙන න පවිට්‌ඨානි ච, කානිචි ඔකාරන්‌තපදානි පුරිසනයෙ සබ්‌බථා අප්‌පවිට්‌ඨානෙව. තත්‍ර කතමානි කානිචි ඔකාරන්‌තපදානි පුරිසනයෙ සබ්‌බථා පවිට්‌ඨානි ච හොන්‌ති, එකදෙසෙන පවිට්‌ඨානි ච? ‘‘සරො වයො චෙතො’’තිආදීනි. සරොඉති හි අයංසද්‌දො උසුසද්‌දසරවනඅකාරාදිසරවාචකො චෙ, පුරිසනයෙ සබ්‌බථා පවිට්‌ඨො. රහදවාචකො චෙ, මනොගණපක්‌ඛිකත්‌තා පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨො. වයොඉති සද්‌දො පරිහානිවාචකො චෙ, පුරිසනයෙ සබ්‌බථා පවිට්‌ඨො. ආයුකොට්‌ඨාසවාචකො චෙ, මනොගණපක්‌ඛිකත්‌තා පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨො. චෙතො ඉති සද්‌දො යදි පණ්‌ණත්‌තිවාචකො, පුරිසනයෙ සබ්‌බථා පවිට්‌ඨො. යදි පන චිත්‌තවාචකො, මනොගණපක්‌ඛිකත්‌තා පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨො. මනොගණො ච නාම –
මනො වචො වයො තෙජො,
තපො චෙතො තමො යසො;
අයො පයො සිරො ඡන්‌දො,
සරො උරො රහො අහො –
ඉමෙ සොළස.
ඉදානි යථාවුත්‌තස්‌ස පාකටීකරණත්‌ථං මනසද්‌දාදීනං නාමිකපදමාලං කථයාම –
මනො , මනා. මනං, මනො, මනෙ. මනසා, මනෙන, මනෙහි, මනෙභි. මනසො, මනස්‌ස, මනානං. මනා, මනස්‌මා, මනම්‌හා, මනෙහි, මනෙභි. මනසො, මනස්‌ස, මනානං. මනසි, මනෙ, මනස්‌මිං, මනම්‌හි, මනෙසු. භො මන, භවන්‌තො මනා.
අථ වා ‘‘භො මනා’’ඉති බහුවචනම්‌පි ඤෙය්‍යං. එවං වචො, වචා. වචං, වචො, වචෙ. වචසාතිආදිනා නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්‌බා. අහසද්‌දස්‌ස පන භුම්‌මෙකවචනට්‌ඨානෙ අහසි, අහෙ, අහස්‌මිං, අහම්‌හි, අහු, අහනීති යොජෙතබ්‌බා.
ඉදානි රූපන්‌තරවිසෙසදස්‌සනත්‌ථං නපුංසකලිඞ්‌ගස්‌ස මනසද්‌දස්‌සපි නාමිකපදමාලං වදාම, අට්‌ඨානෙ අයං කථිතාති න චොදෙතබ්‌බං.
මනං, මනානි, මනා. මනං, මනානි, මනෙ. මනෙන, මනෙහි, මනෙභි. මනස්‌ස, මනසො, මනානං. මනා, මනස්‌මා, මනම්‌හා, මනෙහි, මනෙභි. මනස්‌ස, මනසො, මනානං. මනෙ, මනස්‌මිං, මනම්‌හි, මනෙසු. භො මන, භවන්‌තො මනා. අථ වා ‘‘භො මනානි, භො මනා’’එවම්‌පි බහුවචනං වෙදිතබ්‌බං. එවමුත්‌තරත්‍රාපි නයො.
එත්‌ථ ච පුල්‌ලිඞ්‌ගස්‌ස මනසද්‌දස්‌ස පච්‌චත්‌තකරණසම්‌පදානසාමිභුම්‌මවචනානි මනො මනසා මනසො මනසීති රූපානි ඨපෙත්‌වා යානි සෙසානි, නපුංසකලිඞ්‌ගස්‌ස ච මනසද්‌දස්‌ස පච්‌චත්‌තවචනානි ‘‘මනං මනානී’’ති රූපානි ච, අට්‌ඨම්‍යොපයොගවචනානං ‘‘මනං මනානී’’ති රූපද්‌වයඤ්‌ච ඨපෙත්‌වා යානි සෙසානි, තානි සබ්‌බානි කමතො සමසමානි.
කෙචි ඔකාරන්‌තො මනොඉති සද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගොති වදන්‌ති, තෙ වත්‌තබ්‌බා – යදි සො නපුංසකලිඞ්‌ගො සියා, තස්‌සදිසෙහි වචො වයොතිආදිසද්‌දෙහිපි නපුංසකලිඞ්‌ගෙහෙව භවිතබ්‌බං, න ‘‘තෙ නපුංසකලිඞ්‌ගා’’ති ගරූ වදන්‌ති, ‘‘පුල්‌ලිඞ්‌ගා’’ඉච්‌චෙව වදන්‌ති. යස්‌මා ච පාළියං ‘‘කායො අනිච්‌චො; මනො අනිච්‌චො’’ති ච ‘‘කායො දුක්‌ඛො, මනො දුක්‌ඛො’’ති ච ‘‘නිච්‌චො වා අනිච්‌චො වාති අනිච්‌චො භන්‌තෙ’’ති ච එවමාදයො පුල්‌ලිඞ්‌ගප්‌පයොගා බහවො දිට්‌ඨා. තෙන ඤායති මනොසද්‌දො එකන්‌තෙන පුල්‌ලිඞ්‌ගොති. යදි පන නපුංසකලිඞ්‌ගොසියා, ‘‘අනිච්‌චො දුක්‌ඛො’’ති එවමාදීනි තංසමානාධිකරණානි අනෙකපදසතානිපි නපුංසකලිඞ්‌ගානෙව සියුං. න හි තානි නපුංසකලිඞ්‌ගානි, අථ ඛො අභිධෙය්‍යලිඞ්‌ගානුවත්‌තකානි වාච්‌චලිඞ්‌ගානි. එවං මනොසද්‌දස්‌ස පුල්‌ලිඞ්‌ගතා පච්‌චෙතබ්‌බාති, සචෙ මනොසද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගො න හොති, කථං ‘‘මනානී’’ති නපුංසකරූපං දිස්‌සතීති? සච්‌චං ‘‘මනානී’’ති නපුංසකලිඞ්‌ගමෙව, තථාපි මනොගණෙ පමුඛභාවෙන ගහිතස්‌සොකාරන්‌තස්‌ස මනසද්‌දස්‌ස රූපං න හොති. අථ කිඤ්‌චරහීති චෙ? චිත්‌තසද්‌දෙන සමානලිඞ්‌ගස්‌ස සමානසුතිත්‌තෙපි මනොගණෙ අපරියාපන්‌නස්‌ස නිග්‌ගහීතන්‌තස්‌සෙව මනසද්‌දස්‌ස රූපං. මනසද්‌දො හි පුන්‌නපුංසකවසෙන ද්‌විධා භිජ්‌ජති ‘‘මනො මනං’’ඉති යථා ‘‘අජ්‌ජවොඅජ්‌ජව’’න්‌ති. ‘‘මනො චෙ නප්‌පදුස්‌සති. සන්‌තං තස්‌ස මනං හොතී’’ති හි පාළි. යදි ච සො මනොසද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගො න හොති.
‘‘ගරු චෙතියපබ්‌බතවත්‌තනියා,
පමදා පමදා පමදා විමදං;
සමණං සුනිසම්‌ම අකා හසිතං,
පතිතං අසුභෙසු මුනිස්‌ස මනො’’ති
එත්‌ථ මනොසද්‌දෙන සමානාධිකරණො ‘‘පතිත’’න්‌ති සද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගභාවෙන කස්‌මා සන්‌නිහිතො. යස්‌මා ච සමානාධිකරණපදං නපුංසකලිඞ්‌ගභාවෙන සන්‌නිහිතං, තස්‌මා සද්‌දන්‌තරසන්‌නිධානවසෙන මනොසද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගොති ඤායතීති? තන්‌න, සමානාධිකරණපදස්‌ස සබ්‌බත්‌ථ ලිඞ්‌ගවිසෙසාජොතනතො. යදි හි සමානාධිකරණපදං සබ්‌බත්‌ථ ලිඞ්‌ගවිසෙසං ජොතෙය්‍ය, ‘‘චත්‌තාරො ඉන්‌ද්‍රියානී’’ති එත්‌ථාපි ‘‘චත්‌තාරො’’ති පදං ඉන්‌ද්‍රියසද්‌දස්‌ස පුල්‌ලිඞ්‌ගත්‌තං කරෙය්‍ය, න ච කාතුං සක්‌කොති. ඉන්‌ද්‍රියසද්‌දො හි එකන්‌තෙන නපුංසකලිඞ්‌ගො. යදි තුම්‌හෙ ‘‘පතිත’’න්‌ති සමානාධිකරණපදං නිස්‌සාය මනොසද්‌දස්‌ස නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තමිච්‌ඡථ, ‘‘චත්‌තාරො ඉන්‌ද්‍රියානී’’ති එත්‌ථපි ‘‘චත්‌තාරො’’ති සමානාධිකරණපදං නිස්‌සාය ඉන්‌ද්‍රියසද්‌දස්‌ස පුල්‌ලිඞ්‌ගත්‌තං ඉච්‌ඡථාති. න මයං භො ඉන්‌ද්‍රියසද්‌දස්‌ස පුල්‌ලිඞ්‌ගත්‌තං ඉච්‌ඡාම, අථ ඛො නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තංයෙව ඉච්‌ඡාම, ‘‘චත්‌තාරො’’ති පදං ලිඞ්‌ගවිපල්‌ලාසවසෙන ඨිතත්‌තා ‘‘චත්‌තාරී’’ති ගණ්‌හාම, තස්‌මා ‘‘චත්‌තාරි ඉන්‌ද්‍රියානී’’ති අත්‌ථං ධාරෙමාති. යදි එවං ‘‘පතිතං අසුභෙසු මුනිස්‌ස මනො’’ති එත්‌ථාපි ‘‘පතිත’’න්‌ති පදං ලිඞ්‌ගවිපල්‌ලාසවසෙන ඨිතන්‌ති මන්‌ත්‌වා ‘‘පතිතො’’ති අත්‌ථං ධාරෙථාති. න ධාරෙම එත්‌ථ ලිඞ්‌ගවිපල්‌ලාසස්‌ස අනිච්‌ඡිතබ්‌බතො. යදි හි මනොසද්‌දො පුල්‌ලිඞ්‌ගො සියා, තංසමානාධිකරණපදං ‘‘පතිතො’’ති වත්‌තබ්‌බං සියා. කිමාචරියො එවං වත්‌තුං න ජානි, ජානමානො එව සො ‘‘පතිතො’’ති නාවොච, ‘‘පතිත’’න්‌ති පනාවොච, තෙන ඤායති ‘‘මනොසද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගො’’ති. මා තුම්‌හෙ එවං වදෙථ, සමානාධිකරණපදං නාම කත්‌ථචි පධානලිඞ්‌ගමනුවත්‌තති, කත්‌ථචි නානුවත්‌තති, තස්‌මා න තං ලිඞ්‌ගවිසෙසජොතනෙ එකන්‌තතො පමාණං. ‘‘මාතුගාමො, ඔරොධො, ආවුසො විසාඛ, එහි විසාඛෙ, චිත්‌තානි අට්‌ඨීනී’’ති එවමාදිරූපවිසෙසොයෙව පමාණං. යදි සමානාධිකරණපදෙයෙව ලිඞ්‌ගවිසෙසො අධිගන්‌තබ්‌බො සියා, ‘‘චත්‌තාරො ච මහාභූතා’’තිආදීසු ලිඞ්‌ගවවත්‌ථානං න සියා. යස්‌මා එවමාදීසුපි ඨානෙසු ලිඞ්‌ගවවත්‌ථානං හොතියෙව. කථං? ‘‘චත්‌තාරො’’ති පුල්‌ලිඞ්‌ගං ‘‘මහාභූතා’’ති නපුංසකන්‌ති, තස්‌මා ‘‘පතිතං අසුභෙසු මුනිස්‌ස මනො’’ති එත්‌ථාපි ‘‘පතිත’’න්‌ති නපුංසකලිඞ්‌ගං ‘‘මනො’’ති පුල්‌ලිඞ්‌ගන්‌ති වවත්‌ථානං භවතීති. ඉදං සුත්‌වා තෙ තුණ්‌හී භවිස්‌සන්‌ති. තතො තෙසං තුණ්‌හීභූතානං ඉදං වත්‌තබ්‌බං – යස්‌මා මනොගණෙ පවත්‌තානං පදානං සමානාධිකරණපදානි කත්‌ථචි නපුංසකවසෙන යොජෙතබ්‌බානි, තස්‌මා මනොගණෙ පමුඛස්‌ස මනොසද්‌දස්‌සපි සමානාධිකරණපදානි කත්‌ථචි නපුංසකවසෙන යොජිතානි. තථා හි පුබ්‌බාචරියා ‘‘සද්‌ධම්‌මතෙජවිහතං විලයං ඛණෙන, වෙනෙය්‍යසත්‌තහදයෙසු තමො’පයාති. දුක්‌ඛං වචො එතස්‌මින්‌ති දුබ්‌බචො. අවනතං සිරො යස්‌ස සොයං අවංසිරො, අප්‌පකං රාගාදි රජො යෙසං පඤ්‌ඤාමයෙ අක්‌ඛිම්‌හි තෙ අප්‌පරජක්‌ඛා’’තිආදිනා සද්‌දරචනං කුබ්‌බිංසු, න පන තෙහි වචො සිරො රජොසද්‌දාදීනං නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තං විභාවෙතුං ඊදිසී සද්‌දරචනා කතා, අථ ඛො සිරොමනොසද්‌දානං මනොගණෙ පවත්‌තානං පුල්‌ලිඞ්‌ගසද්‌දානං කත්‌ථචිපි ඊදිසානිපි ලිඞ්‌ගවිපල්‌ලාසවසෙන ඨිතානි සමානාධිකරණපදානි හොන්‌තීති පරෙසං ජානාපනාධිප්‌පායවතියා අනුකම්‌පාය විරචිතා. එත්‌ථාපි තුම්‌හාකං මතෙන මනොසද්‌දස්‌ස නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තෙ සති වචො සිරො ඉච්‌චාදයොපි නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තමාපජ්‌ජන්‌ති නපුංසකලිඞ්‌ගවසෙන සමානාධිකරණපදානං නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තා. කිං පනෙතෙසම්‌පි නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තං ඉච්‌ඡථාති. අද්‌ධා තෙ ඉදම්‌පි සුත්‌වා නිබ්‌බෙඨෙතුමසක්‌කොන්‌තා තුණ්‌හී භවිස්‌සන්‌ති. කිඤ්‌චාපි තෙ අඤ්‌ඤං ගහෙතබ්‌බකාරණං අපස්‌සන්‌තා එවං වදෙය්‍යුං ‘‘යදි භො මනො සද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගොන හොති, කස්‌මා වෙය්‍යාකරණා ‘මනොසද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගො’ති වදන්‌තී’’ති? තෙ වත්‌තබ්‌බා – යදි තුම්‌හෙ වෙය්‍යාකරණමතං ගහෙත්‌වා මනොසද්‌දස්‌ස නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තං රොචෙථ, නනු භගවායෙව ලොකෙ අසදිසො මහාවෙය්‍යාකරණො මහාපුරිසො විසාරදො පරප්‌පවාදමද්‌දනො. භගවන්‌තඤ්‌හි පදකා වෙය්‍යාකරණා අම්‌බට්‌ඨමාණවපොක්‌ඛරසාතිසොණදණ්‌ඩාදයො ච බ්‍රාහ්‌මණා සච්‌චකනිගණ්‌ඨාදයො ච පරිබ්‌බාජකා වාදෙන න සම්‌පාපුණිංසු, අඤ්‌ඤදත්‌ථු භගවායෙව මත්‌තවාරණගණමජ්‌ඣෙ කෙසරසීහො විය අසම්‌භීතො නෙසං නෙසං වාදං මද්‌දෙසි, මහන්‌තෙ ච නෙ අත්‌ථෙ පතිට්‌ඨාපෙසි, එවංවිධෙන භගවතා වොහාරකුසලෙන යස්‌මා ‘‘කායො අනිච්‌චො’’ති ච ‘‘කායො දුක්‌ඛො, මනො අනිච්‌චො, මනො දුක්‌ඛො’’ති ච එවමාදිනා වුත්‌තා මනොසද්‌දස්‌ස පුල්‌ලිඞ්‌ගභාවසූචනිකා බහූ පාළියො දිස්‌සන්‌ති, තස්‌මා මනොසද්‌දො පුල්‌ලිඞ්‌ගොයෙවාති සාරතො පච්‌චෙතබ්‌බොති. එවං වුත්‌තා තෙ නිරුත්‌තරා අප්‌පටිභානා මඞ්‌කුභූතා පත්‌තක්‌ඛන්‌ධා අධොමුඛා පජ්‌ඣායිස්‌සන්‌ති.
ඉදානි සරසද්‌දාදීනං නාමිකපදමාලා විසෙසතො වුච්‌චතෙ –
සරො, සරා. සරං, සරෙ. සරෙන, සරෙහි, සරෙභි. සරස්‌ස, සරානං. සරා, සරස්‌මා, සරම්‌හා, සරෙහි, සරෙභි. සරස්‌ස, සරානං. සරෙ, සරස්‌මිං, සරම්‌හි, සරෙසු. භො සර, භවන්‌තො සරා.
අයං පුරිසනයෙ සබ්‌බථා පවිට්‌ඨස්‌ස උසුසද්‌දසරවනඅකාරාදිසරවාචකස්‌ස සරසද්‌දස්‌ස නාමිකපදමාලා.
අයං පන පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨස්‌ස මනොගණපක්‌ඛිකස්‌ස රහදවාචකස්‌ස සරසද්‌දස්‌ස නාමිකපදමාලා –
සරො, සරා. සරං, සරො, සරෙ. සරසා, සරෙන, සරෙහි, සරෙභි. සරසො, සරස්‌ස, සරානං. සරා, සරස්‌මා, සරම්‌හා, සරෙහි, සරෙභි. සරසො, සරස්‌ස, සරානං. සරසි, සරෙ, සරස්‌මිං, සරම්‌හි, සරෙසු. භො සර, භවන්‌තො සරා, භො සරා ඉති වා.
වයො, වයා. වයං, වයෙ. වයෙන, වයෙහි, වයෙභීති පුරිසනයෙන ඤෙ ය්‍යො. අයං පුරිසනයෙ සබ්‌බථා පවිට්‌ඨස්‌ස පරිහානිවාචකස්‌ස වයසද්‌දස්‌ස නාමිකපදමාලා.
අයං පන පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨස්‌ස මනොගණපක්‌ඛිකස්‌ස ආයුකොට්‌ඨාසවාචකස්‌ස වයසද්‌දස්‌ස නාමිකපදමාලා – වයො, වයා. වයං, වයො, වයෙ. වයසා, වයෙන, වයෙහි, වයෙභීති මනනයෙන ඤෙය්‍යො. තස්‌ස චෙතො පටිස්‌සොසි, අරඤ්‌ඤෙ ලුද්‌දගොචරො. චෙතා හනිංසු වෙදබ්‌බං.
චෙතො, චෙතා. චෙතං, චෙතෙ. චෙතෙන, චෙතෙහි, චෙතෙභීති පුරිසනයෙන ඤෙය්‍යො. අයං පුරිසනයෙ සබ්‌බථා පවිට්‌ඨස්‌ස පණ්‌ණත්‌තිවාචකස්‌ස චෙතසද්‌දස්‌ස නාමිකපදමාලා.
අයං පන පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨස්‌ස චිත්‌තවාචකස්‌ස චෙතසද්‌දස්‌ස නාමිකපදමාලා – චෙතො, චෙතා. චෙතං, චෙතො, චෙතෙ. චෙතසා, චෙතෙන, චෙතෙහි, චෙතෙභීති මනනයෙන ඤෙය්‍යො. යසො කුලපුත්‌තො, යසං කුලපුත්‌තං, යසෙන කුලපුත්‌තෙනාති එකවචනවසෙන පුරිසනයෙන යොජෙතබ්‌බා, එකවචනපුථුවචනවසෙන වා. එවං කානිචි ඔකාරන්‌තපදානි පුරිසනයෙ සබ්‌බථා පවිට්‌ඨානි ච හොන්‌ති, එකදෙසෙන පවිට්‌ඨානි චාති ඉමිනා නයෙන සබ්‌බපදානි පඤ්‌ඤාචක්‌ඛුනා උපපරික්‌ඛිත්‌වා විසෙසො වෙදිතබ්‌බො. අවිසෙසඤ්‌ඤුනො හි එවමාදිවිභාගං අජානන්‌තා යං වා තං වා බ්‍යඤ්‌ජනං රොපෙන්‌තා යථාධිප්‌පෙතං අත්‌ථං විරාධෙන්‌ති, තස්‌මා යො එත්‌ථ අම්‌හෙහි පකාසිතො විභාගො, සො සද්‌ධාසම්‌පන්‌නෙහි කුලපුත්‌තෙහි සක්‌කච්‌චමුග්‌ගහෙතබ්‌බො. කතමානි කානිචි ඔකාරන්‌තපදානි පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨානි ච එකදෙසෙන න පවිට්‌ඨානි ච? මනො වචො තෙජොසද්‌දාදයො චෙව අය්‍යසද්‌දො ච, තත්‍ර මනසද්‌දාදීනං නාමිකපදමාලා හෙට්‌ඨා විභාවිතා.
අය්‍යසද්‌දස්‌ස පන නාමිකපදමාලායං ‘‘අය්‍යො, අය්‍යා. අය්‍යං, අය්‍යෙ’’ති පුරිසනයෙන වත්‌වා ආලපනට්‌ඨානෙ ‘‘භො අය්‍ය, භො අය්‍යො’’ති ද්‌වෙ එකවචනානි, ‘‘භවන්‌තො අය්‍යා, භවන්‌තො අය්‍යො’’ති ද්‌වෙ බහුවචනානි ච වත්‌තබ්‌බානි. එත්‌ථ අය්‍යො ඉති සද්‌දො පච්‌චත්‌තවචනභාවෙ එකවචනං, ආලපනවචනභාවෙ එකවචනඤ්‌චෙව බහුවචනඤ්‌ච. තත්‍රිමෙ පයොගා ‘‘අය්‍යො කිර සාගතො අම්‌බතිත්‌ථිකෙන නාගෙන සඞ්‌ගාමෙසි, පිවතු භන්‌තෙ අය්‍යො සාගතො කාපොතිකං පසන්‌න’’න්‌ති එවමාදීනි අය්‍යොසද්‌දස්‌ස පච්‌චත්‌තෙකවචනප්‌පයොගානි, ‘‘අථ ඛො සා ඉත්‌ථී තං පුරිසං එතදවොච ‘නාය්‍යො සො භික්‌ඛු මං නිප්‌පාටෙසි, අපිච අහමෙව තෙන භික්‌ඛුනා ගච්‌ඡාමි, අකාරකො සො භික්‌ඛු, ගච්‌ඡ ඛමාපෙහී’ති’’ එවමාදීනි අය්‍යොසද්‌දස්‌ස ආලපනෙකවචනප්‌පයොගානි, ‘‘එථ’ය්‍යො රාජවසතිං, නිසීදිත්‌වා සුණාථ මෙ. එථ මයං අය්‍යො සමණෙසු සක්‍යපුත්‌තියෙසු පබ්‌බජිස්‌සාමා’’ති එවමාදීනි අය්‍යොසද්‌දස්‌ස ආලපනබහුවචනප්‌පයොගානි. භවති චත්‍ර –
අය්‍යො ඉති අයං සද්‌දො, පච්‌චත්‌තෙකවචො භවෙ;
ආලපනෙ බහුවචො, භවෙ එකවචොපි ච –
එවං කානිචි ඔකාරන්‌තපදානි පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨානි ච හොන්‌ති එකදෙසෙන න පවිට්‌ඨානි ච.
කතමානි කානිචි ඔකාරන්‌තපදානි පුරිසනයෙ සබ්‌බථා අප්‌පවිට්‌ඨානි? ගොසද්‌දොයෙව. ගොසද්‌දස්‌ස හි අයං නාමිකපදමාලා –
ගො, ගාවො, ගවො. ගාවුං, ගාවං, ගවං, ගාවො, ගවො. ගාවෙන, ගවෙන, ගොහි, ගොභි. ගාවස්‌ස, ගවස්‌ස, ගවං, ගුන්‌නං, ගොනං. ගාවා, ගාවස්‌මා, ගාවම්‌හා, ගවා, ගවස්‌මා, ගවම්‌හා, ගොහි, ගොභි. ගාවස්‌ස, ගවස්‌ස, ගවං, ගුන්‌නං, ගොනං. ගාවෙ, ගාවස්‌මිං, ගාවම්‌හි, ගවෙ, ගවස්‌මිං , ගවම්‌හි, ගාවෙසු, ගවෙසු, ගොසු. භො ගො, භවන්‌තො ගාවො, ගවො. අයං පුරිසනයෙ සබ්‌බථා අප්‌පවිට්‌ඨස්‌ස ගොසද්‌දස්‌ස නාමිකපදමාලා.
නනු ච භො ගොසද්‌දො අත්‌තනා සම්‌භූතගොණසද්‌දමාලාවසෙන පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨො චෙව එකදෙසෙන න පවිට්‌ඨො චාති? සච්‌චං. ගොණසද්‌දො ගොසද්‌දවසෙන සම්‌භූතොපි ‘‘වත්‌තිච්‌ඡානුපුබ්‌බිකා සද්‌දපටිපත්‌තී’’ති වචනතො ගොසද්‌දතො විසුං අම්‌හෙහි ගහෙත්‌වා පුරිසනයෙ පක්‌ඛිත්‌තො. තස්‌ස හි විසුං ගහණෙ යුත්‌ති දිස්‌සති ස්‍යාදීසු එකාකාරෙනෙව තිට්‌ඨනතො, තස්‌මා ගොසද්‌දතො සම්‌භූතම්‌පි ගොණසද්‌දං අනපෙක්‌ඛිත්‌වා සුද්‌ධං ගොසද්‌දමෙව ගහෙත්‌වා පුරිසනයෙ සබ්‌බථා ගොසද්‌දස්‌ස අප්‌පවිට්‌ඨතා වුත්‌තා.
නනු ච භො පච්‌චත්‌තවචනභූතො ගොඉති සද්‌දො පුරිසොති සද්‌දෙන සදිසත්‌තා පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨොති? තන්‌න, ගොසද්‌දො හි නිච්‌චමොකාරන්‌තො, න පුරිසසද්‌දාදයො විය පඨමං අකාරන්‌තභාවෙ ඨත්‌වා පච්‌ඡා පටිලද්‌ධොකාරන්‌තට්‌ඨො. තෙනෙව හි පච්‌චත්‌තවචනට්‌ඨානෙපි ආලපනවචනට්‌ඨානෙපි ගොඉච්‌චෙව තිට්‌ඨති. යදි පච්‌චත්‌තවචනත්‌තං පටිච්‌ච ගොසද්‌දස්‌ස පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්‌ඨතා ඉච්‌ඡිතබ්‌බා, ‘‘කානිචි ඔකාරන්‌තපදානී’’ති එවං වුත්‌තා ඔකාරන්‌තකථා කමත්‌ථං දීපෙය්‍ය, නිප්‌ඵලාව සා කථා සියා, තස්‌මා අම්‌හෙහි යථාවුත්‌තො නයොයෙව ආයස්‌මන්‌තෙහි මනසි කාතබ්‌බො. එවං ගොසද්‌දස්‌ස පුරිසනයෙ සබ්‌බථා අප්‌පවිට්‌ඨතා දට්‌ඨබ්‌බා.
කෙචෙත්‌ථ එවං පුච්‌ඡෙය්‍යුං ‘‘ගොසද්‌දස්‌ස තාව ‘ගො, ගාවො, ගවො. ගාවුං, ගාවං, ගවං’ ඉච්‌චාදිනා නයෙන පුරිසනයෙ සබ්‌බථා අප්‌පවිට්‌ඨතා අම්‌හෙහි ඤාතා, ජරග්‌ගව පුඞ්‌ගවාදිසද්‌දා පන කුත්‍ර නයෙ පවිට්‌ඨා’’ති? තෙසං එවං බ්‍යාකාතබ්‌බං ‘‘ජරග්‌ගව පුඞ්‌ගවාදිසද්‌දා සබ්‌බථාපි පුරිසනයෙ පවිට්‌ඨා’’ති. තථා හි තෙසං ගොසද්‌දතො අයං විසෙසො, ජරන්‌තො ච සො ගො චාති ජරග්‌ගවො. එත්‌ථ නකාරලොපො තකාරස්‌ස ච ගකාරත්‌තං භවති සමාසපදත්‌තා, සමාසෙ ච සිම්‌හි පරෙ ගොසද්‌දස්‌සොකාරස්‌ස අවාදෙසො ලබ්‌භති, තස්‌මා පාළියං ‘‘විසාණෙන ජරග්‌ගවො’’ති එකවචනරූපං දිස්‌සති. තථා හි අඤ්‌ඤත්‌ථ අනුපපදත්‌තා ගවොඉති බහුවචනපදංයෙව දිස්‌සති. ඉධ පන සොපපදත්‌තා සමාසපදභාවමාගම්‌ම ‘‘ජරග්‌ගවො’’ති එකවචනපදංයෙව දිස්‌සති. තථා හි ජරග්‌ගවොති එත්‌ථ ජරන්‌තා ච තෙ ගවො චාති එවං බහුවචනවසෙන නිබ්‌බචනීයතා න ලබ්‌භති ලොකසඞ්‌කෙතවසෙන එකස්‌මිං අත්‌ථෙ නිරූළ්‌හත්‌තාති. ‘‘ජරග්‌ගවො, ජරග්‌ගවා. ජරග්‌ගවං, ජරග්‌ගවෙ. ජරග්‌ගවෙනා’’ති පුරිසනයෙන නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්‌බා. එස නයො පුඞ්‌ගවො සක්‍යපුඞ්‌ගවොතිආදීසුපි.
තත්‍ර පුඞ්‌ගවොති ගුන්‌නං යූථපති නිසභසඞ්‌ඛාතො උසභො. යො පාළියං ‘‘මුහුත්‌තජාතොව යථා ගවංපති, සමෙහි පාදෙහි ඵුසී වසුන්‌ධර’’න්‌ති ච ‘‘ගවඤ්‌චෙ තරමානානං, උජුං ගච්‌ඡති පුඞ්‌ගවො’’ති ච ආගතො. ඊදිසෙසු පන ඨානෙසු කෙචි ‘‘පුමා ච සො ගො චාති පුඞ්‌ගවො’’ති වචනත්‌ථං භණන්‌ති. මයං පන පධානෙ නිරූළ්‌හො අයං සද්‌දොති වචනත්‌ථං න භණාම. න හි පුඞ්‌කොකිලොතිආදිසද්‌දානං කොකිලාදීනං පුම්‌භාවප්‌පකාසනමත්‌තෙ සමත්‌ථතා විය ඉමස්‌ස පුම්‌භාවප්‌පකාසනමත්‌තෙ සමත්‌ථතා සම්‌භවති, අථ ඛො පධානභාවප්‌පකාසනෙ ච සමත්‌ථතා සම්‌භවති. තෙන ‘‘සක්‍යපුඞ්‌ගවො’’තිආදීසු නිසභසඞ්‌ඛාතො පුඞ්‌ගවො වියාති පුඞ්‌ගවො, සක්‍යානං, සක්‍යෙසු වා පුඞ්‌ගවො සක්‍යපුඞ්‌ගවොතිආදිනා සමාසපදත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. අථ වා උත්‌තරපදත්‌තෙ ඨිතානං සීහබ්‍යග්‌ඝනාගාදිසද්‌දානං සෙට්‌ඨවාචකත්‌තා ‘‘සක්‍යපුඞ්‌ගවො’’තිආදීනං ‘‘සක්‍යසෙට්‌ඨො’’තිආදිනා අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. ඉති සබ්‌බථාපි පුරිසනයෙ පවත්‌තනතො ජරග්‌ගව පුඞ්‌ගවාදිසද්‌දානං ගොසද්‌දස්‌ස පදමාලතො විසදිසපදමාලතා වවත්‌ථපෙතබ්‌බා. ගොසද්‌දස්‌ස පන පුරිසනයෙ සබ්‌බථා අප්‌පවිට්‌ඨතා ච වවත්‌ථපෙතබ්‌බා.
ආපසද්‌දෙ ආචරියානං ලිඞ්‌ගවචනවසෙන මතිභෙදො විජ්‌ජති, තස්‌මා තංමතෙන තස්‌ස පුරිසනයෙ සබ්‌බථා අප්‌පවිට්‌ඨතා භවති. ‘‘අඞ්‌ගුත්‌තරාපෙසූ’’ති පාළියා අට්‌ඨකථායං ‘‘මහියා පන නදියා උත්‌තරෙන ආපො’’ති වුත්‌තං, ටීකායං පන තං උල්‌ලිඞ්‌ගිත්‌වා ‘‘මහියා නදියා ආපො තස්‌ස ජනපදස්‌ස උත්‌තරෙන හොන්‌ති, තාසං අවිදූරත්‌තා සො ජනපදො උත්‌තරාපො’’ති වුත්‌තං. එවං ආපසද්‌දස්‌ස එකන්‌තෙන ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගතා බහුවචනතා ච ආචරියෙහි ඉච්‌ඡිතා, තෙසං මතෙ ආපොඉති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ පඨමාබහුවචනරූපෙ හොන්‌තෙ දුතියාතතියාපඤ්‌චමීසත්‌තමීනං බහුවචනරූපානි කීදිසානි සියුං. තථා හි ‘‘පුරිසෙ, පුරිසෙහි පුරිසෙභි පුරිසෙසූ’’ති රූපවතො පුල්‌ලිඞ්‌ගස්‌ස විය ඔකාරන්‌තිත්‌ථිලිඞ්‌ගස්‌ස එකාරඑහි කාරාදියුත්‌තානි රූපානි කත්‌ථචිපි න දිස්‌සන්‌ති. අතො තෙසං මතෙ පදමාලානයො අතීව දුක්‌කරො.
ආපසද්‌දස්‌ස ගරවො, සද්‌දසත්‌ථනයං පති;
බහුවචනතඤ්‌චිත්‌ථි-ලිඞ්‌ගභාවඤ්‌ච අබ්‍රවුං.
ඉච්‌චාපසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගබහුවචනන්‌තතා වෙය්‍යාකරණානං මතං නිස්‌සාය අනුමතාති වෙදිතබ්‌බා. අට්‌ඨසාලිනියං පන ආපො ඉති සද්‌දස්‌ස නපුංසකලිඞ්‌ගෙකවචනවසෙන වුත්‌තො පයොගො දිට්‌ඨො ‘‘ඔමත්‌තං පන ආපො අධිමත්‌තපථවීගතිකං ජාත’’න්‌ති. ජාතකපාළියං තු තස්‌සෙකවචනන්‌තතා දිට්‌ඨා. තථා හි ‘‘සුචිං සුගන්‌ධං සලිලං, ආපො තත්‌ථාභිසන්‌දතී’’ති. ඉමස්‌මිං පදෙසෙ ආපො ඉති සද්‌දො එකවචනට්‌ඨානෙ ඨිතො දිට්‌ඨො. කෙචෙත්‌ථ වදෙය්‍යුං ‘‘ආපොති සඞ්‌ඛං ගතං සලිලං සුචි සුගන්‌ධං හුත්‌වා තත්‌ථ අභිසන්‌දතීති සලිලංසද්‌දවසෙන එකවචනප්‌පයොගො කතො, න නාමසද්‌දවසෙන. ආපසද්‌දො හි එකන්‌තෙනිත්‌ථිලිඞ්‌ගො චෙව බහුවචනන්‌තො ච. තථා හි ‘ආපො තත්‌ථාභිසන්‌දන්‌තී’ති බහුවචනවසෙන තප්‌පයොගො වත්‌තබ්‌බොපි ඡන්‌දානුරක්‌ඛණත්‌ථං වචනවිපල්‌ලාසවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨො’’ති. තන්‌න, ‘‘ආපො තත්‌ථාභිසන්‌දරෙ’’ති වත්‌තුං සක්‌කුණෙය්‍යත්‌තා ‘‘තානි අජ්‌ජ පදිස්‌සරෙ’’ති බහුවචනප්‌පයොගා විය. යස්‌මා එවං න වුත්‌තං, යස්‌මා ච පන පාළියං ‘‘ආපො ලබ්‌භති, තෙජො ලබ්‌භති, වායො ලබ්‌භතී’’ති එකවචනප්‌පයොගො දිස්‌සති, තස්‌මා ‘‘ආපො’’ති සද්‌දස්‌ස එකවචනන්‌තතා පච්‌චක්‌ඛතො දිට්‌ඨාති.
අථාපි චෙ වදෙය්‍යුං – නනු පාළියංයෙව තස්‌ස බහුවචනන්‌තතා පච්‌චක්‌ඛතො දිට්‌ඨා ‘‘ආපො ච දෙවා පථවී ච, තෙජො වායො තදාගමු’’න්‌ති? තම්‌පි න. එත්‌ථ හි ‘‘දෙවා’’ති සද්‌දං අපෙක්‌ඛිත්‌වා ‘‘ආගමු’’න්‌ති බහුවචනප්‌පයොගො කතො, න ‘‘ආපො’’ති සද්‌දං. යදි ‘‘ආපො’’ති සද්‌දං සන්‌ධාය බහුවචනප්‌පයොගො කතො සියා, ‘‘පථවී’’ති ‘‘තෙජො’’ති ‘‘වායො’’ති ච සද්‌දම්‌පි සන්‌ධාය බහුවචනප්‌පයොගො කතො සියා . එවං සන්‌තෙ පථවී තෙජො වායොසද්‌දාපි බහුවචනකභාවමාපජ්‌ජෙය්‍යුං, න පන ආපජ්‌ජන්‌ති. න හෙතෙ බහුවචනකා, අථ ඛො එකවචනකා එව. රූළ්‌හීවසෙන තෙ පවත්‌තා පකතිආපාදීසු අත්‌ථෙසු අප්‌පවත්‌තනතො. තථා හි ආපොකසිණාදීසු පරිකම්‌මං කත්‌වා නිබ්‌බත්‌තා දෙවා ආරම්‌මණවසෙන ‘‘ආපො’’තිආදිනාමං ලභන්‌තීති. එවං වුත්‌තාපි තෙ එවං වදෙය්‍යුං ‘‘නනු ච භො ‘අඞ්‌ගුත්‌තරාපෙසූ’ති බහුවචනපාළි දිස්‌සතී’’ති? තෙ වත්‌තබ්‌බා – අසම්‌පථමවතිණ්‌ණා තුම්‌හෙ, න හි තුම්‌හෙ සද්‌දප්‌පවත්‌තිං ජානාථ, ‘‘අඞ්‌ගුත්‌තරාපෙසූ’’ති බහුවචනං පන ‘‘කුරූසු අඞ්‌ගෙසු අඞ්‌ගානං මගධාන’’න්‌තිආදීනි බහුවචනානි විය රූළ්‌හීවසෙන එකස්‌සාපි ජනපදස්‌ස වුත්‌තං, න ආපසඞ්‌ඛාතං අත්‌ථං සන්‌ධාය. ‘‘අඞ්‌ගුත්‌තරාපෙසූ’’ති එත්‌ථ හි ආපසඞ්‌ඛාතො අත්‌ථො උපසජ්‌ජනීභූතො, පුල්‌ලිඞ්‌ගබහුවචනෙන පන වුත්‌තො ජනපදසඞ්‌ඛාතො අත්‌ථොයෙව පධානො ‘‘ආගතසමණො සඞ්‌ඝාරාමො’’ති එත්‌ථ සමණසඞ්‌ඛාතං අත්‌ථං උපසජ්‌ජනකං කත්‌වා පවත්‌තස්‌ස ආගතසමණසද්‌දස්‌ස සඞ්‌ඝාරාමසඞ්‌ඛාතො අත්‌ථො විය, තස්‌මා ආපසඞ්‌ඛාතං අත්‌ථං ගහෙත්‌වා යො අඞ්‌ගුත්‌තරාපො නාම ජනපදො, තස්‌මිං අඞ්‌ගුත්‌තරාපෙසු ජනපදෙති අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. තථා හි ‘‘අඞ්‌ගුත්‌තරාපෙසු විහරති ආපණං නාම අඞ්‌ගානං නිගමො’’ති පාළි දිස්‌සති. තත්‌ථ උත්‌තරෙන මහාමහියා නදියා ආපො යෙසං තෙ උත්‌තරාපා, අඞ්‌ගා ච තෙ උත්‌තරාපා චාති අඞ්‌ගුත්‌තරාපා, තෙසු අඞ්‌ගුත්‌තරාපෙසු. එවං එකස්‌මිං ජනපදෙයෙව බහුවචනං න ආපසඞ්‌ඛාතෙ අත්‌ථෙ, තෙන අට්‌ඨකථායං වුත්‌තං ‘‘තස්‌මිං අඞ්‌ගුත්‌තරාපෙසු ජනපදෙ’’ති. එවං වුත්‌තා තෙ නිරුත්‌තරා භවිස්‌සන්‌ති.
තථාපි යෙ එවං වදන්‌ති ‘‘ආපසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො චෙව බහුවචනකොචා’’ති. තෙ පුච්‌ඡිතබ්‌බා ‘‘කිං පටිච්‌ච තුම්‌හෙ ආයස්‌මන්‌තො ‘ආපසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො චෙව බහුවචනකො චා’ති වදථා’’ති ? තෙ එවං පුට්‌ඨා එවං වදෙය්‍යුං – ‘‘අඞ්‌ගායෙව සො ජනපදො, මහියා පන නදියා උත්‌තරෙන ආපො, තාසං අවිදූරත්‌තා උත්‌තරාපොති වුච්‌චතී’’ති ච ‘‘මහියා පන නදියා ආපො තස්‌ස ජනපදස්‌ස උත්‌තරෙන හොන්‌ති, තාසං අවිදූරත්‌තා සො ජනපදො උත්‌තරාපොති වුච්‌චතී’’ති ච එවං පුබ්‌බාචරියෙහි අභිසඞ්‌ඛතො සද්‌දරචනාවිසෙසො දිස්‌සති, තස්‌මා ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො චෙව බහුවචනකො චා’’ති වදාමාති. සච්‌චං දිස්‌සති, සො පන සද්‌දසත්‌ථෙ වෙය්‍යාකරණානං මතං ගහෙත්‌වා අභිසඞ්‌ඛතො, සද්‌දසත්‌ථඤ්‌ච නාම න සබ්‌බථා බුද්‌ධවචනස්‌සොපකාරකං, එකදෙසෙන පන හොති, තස්‌මා කච්‌චායනප්‌පකරණෙ ඉච්‌ඡිතානිච්‌ඡිතසඞ්‌ගහවිවජ්‌ජනං කාතුං ‘‘ජිනවචනයුත්‌තඤ්‌හි, ලිඞ්‌ගඤ්‌ච නිප්‌පජ්‌ජතෙ’’ති ලක්‌ඛණානි වුත්‌තානි.
යදි ච ආපසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගබහුවචනකො, කථං ආපොති පදං සිජ්‌ඣතීති? ආපසද්‌දතො පඨමායොවචනං කත්‌වා තස්‌සොකාරාදෙසඤ්‌ච කත්‌වා ආපොති පදං සිජ්‌ඣති ‘‘ගාවො’’ති පදමිවාති. විසමමිදං නිදස්‌සනං, ‘‘ගාවො’’ති පදඤ්‌හි නිච්‌චොකාරන්‌තෙන ගොසද්‌දෙන සම්‌භූතං. තථා හි යොම්‌හි පරෙ ගොසද්‌දන්‌තස්‌සාවාදෙසං කත්‌වා තතො යොනමොකාරාදෙසං කත්‌වා ‘‘ගාවො’’ති නිප්‌ඵජ්‌ජති, ආපසද්‌දෙ පන ද්‌වෙ ආදෙසා න සන්‌ති. බුද්‌ධවචනඤ්‌හි පත්‌වා ආපසද්‌දො අකාරන්‌තතාපකතිකො ජාතො, න අඤ්‌ඤථාපකතිකොති.
එවං වුත්‌තාපි තෙ ‘‘ඉදමෙව සච්‌චං, නාඤ්‌ඤ’’න්‌ති චෙතසි සන්‌නිධාය ආධානග්‌ගාහිදුප්‌පටිනිස්‌සග්‌ගිභාවෙ, ‘‘න වචනපච්‌චනීකසාතෙන සුවිජානං සුභාසිත’’න්‌ති එවං වුත්‌තපච්‌චනීකසාතභාවෙ ච ඨත්‌වා එවං වදෙය්‍යුං ‘‘යථෙව ගාවොසද්‌දො, තථෙව ආපොසද්‌දො කිං ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො න භවිස්‌සති බහුවචනකො චා’’ති? තතො තෙසං ඉමානි සුත්‌තපදානි දස්‌සෙතබ්‌බානි. සෙය්‍යථිදං? ‘‘ආපං ආපතො සඤ්‌ජානාති, ආපං ආපතො සඤ්‌ඤත්‌වා ආපං මඤ්‌ඤති, ආපස්‌මිං මඤ්‌ඤති, ආපං මෙති මඤ්‌ඤති, ආපං අභිනන්‌දතී’’ති එවං සුත්‌තපදානි දස්‌සෙත්‌වා ‘‘ආපන්‌ති ඉදං කතරවචන’’න්‌ති පුච්‌ඡිතබ්‌බා. අද්‌ධා තෙ ආපසද්‌දස්‌ස බහුවචනන්‌තභාවමෙව ඉච්‌ඡමානා වක්‌ඛන්‌ති ‘‘දුතියාබහුවචන’’න්‌ති. තෙ වත්‌තබ්‌බා ‘‘නනු යොවචනං න සුය්‍යතී’’ති? තෙ වදෙය්‍යුං ‘‘යොවචනං කතඅමාදෙසත්‌තා න සුය්‍යතී’’ති. යං යං භොන්‌තො ඉච්‌ඡන්‌ති, තං තං මුඛාරූළ්‌හං වදන්‌ති.
‘‘ආපතො’’ති ඉදං පන කිං භොන්‌තො වදන්‌තීති? ‘‘ආපතො’’ති ඉදම්‌පි ‘‘බහුවචනකං තොපච්‌චයන්‌ත’’න්‌ති වදාම තොපච්‌චයස්‌ස එකත්‌ථෙ ච බව්‌හත්‌ථෙ ච පවත්‌තනතො. ඉති තුම්‌හෙ බහුවචනකත්‌තංයෙව ඉච්‌ඡමානා ‘‘ආපොසද්‌දො ච යොවචනන්‌තො’’ති භණථ, ‘‘ආපතො’’ති ඉදම්‌පි ‘‘බහුවචනකං තොපච්‌චයන්‌ත’’න්‌ති භණථ, ‘‘ආපස්‌මිං මඤ්‌ඤතී’’ති එත්‌ථ පන ‘‘ආපස්‌මි’’න්‌තිදං කතරවචනන්‌තං කතරාදෙසෙන සම්‌භූතන්‌ති? අද්‌ධා තෙ එවං පුට්‌ඨා නිරුත්‌තරා භවිස්‌සන්‌ති. තථා යෙසං එවං හොති ‘‘ආපසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො චෙව බහුවචනකො චා’’ති, තෙ පුච්‌ඡිතබ්‌බා ‘‘යං ආචරියෙහි වෙය්‍යාකරණමතං ගහෙත්‌වා ‘යා ආපො’ති ච ‘තාස’න්‌ති ච වුත්‌තං, තත්‌ථ ‘කිං තාස’න්‌ති වචනෙ ‘ආපාන’න්‌ති පදං ආනෙත්‌වා අත්‌ථො වත්‌තබ්‌බො, උදාහු ආපස්‌සා’’ති? ‘‘ආපාන’න්‌ති පදමානෙත්‌වා අත්‌ථො වත්‌තබ්‌බො’’ති චෙ, එවඤ්‌ච සති ‘‘යා ආපා’’ති වත්‌තබ්‌බං ‘‘යා කඤ්‌ඤා තිට්‌ඨන්‌තී’’ති පදමිව. අථ ‘‘ආපා’’ති පදං නාම නත්‌ථි, ‘‘ආපො’’ති පදංයෙව බහුවචනකන්‌ති චෙ, එවං සති ‘‘තාස’’න්‌ති එත්‌ථාපි ‘‘ආපස්‌සා’’ති පදං ආනෙත්‌වා අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. කස්‌මාති චෙ? යස්‌මා ‘‘ආපො’’ති පච්‌චත්‌තෙකවචනස්‌ස තුම්‌හාකං මතෙන බහුවචනත්‌තෙ සති ‘‘ආපස්‌සා’’ති පදම්‌පි බහුවචනන්‌ති කත්‌වා තාසංසද්‌දෙන යොජෙත්‌වා වත්‌තුං යුත්‌තිතොති. එවං සති ‘‘ආපාන’’න්‌ති පදස්‌ස අභාවෙනෙව භවිතබ්‌බං. යථා පන ‘‘පුරිසො, පුරිසා. පුරිසං, පුරිසෙ’’ති ච, ‘‘ගො, ගාවො, ගවො. ගාවු’’න්‌ති ච එකවචනබහුවචනානි භවන්‌ති, එවං ‘‘ආපො, ආපා. ආපං, ආපෙ’’ති එකවචනබහුවචනෙහි භවිතබ්‌බං. එවඤ්‌ච සති ‘‘ආපසද්‌දො බහුවචනකොයෙව හොතී’’ති න වත්‌තබ්‌බං.
යෙ එවං වදන්‌ති, තෙසං වචනං සදොසං දුප්‌පරිහරණීයං මූලපරියායසුත්‌තෙ ‘‘ආපං මඤ්‌ඤති ආපස්‌මි’’න්‌ති එකවචනපාළීනං දස්‌සනතො, විසුද්‌ධිමග්‌ගාදීසු ච ‘‘විස්‌සන්‌දනභාවෙන තං තං ඨානං ආපොති අප්‌පොතීති ආපො’’තිආදිකස්‌ස එකවචනවසෙන වුත්‌තනිබ්‌බචනස්‌ස දස්‌සනතො. යථා පන පාළියං ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙපි පරියාපන්‌නො ගොසද්‌දො ‘‘තා ගාවො තතො තතො දණ්‌ඩෙන ආකොටෙය්‍යා’’ති ච ‘‘අන්‌නදා බලදා චෙතා’’ති ච ආදිනා බව්‌හත්‌ථදීපකෙහි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගභූතෙහි සබ්‌බනාමිකපදෙහි ච අසබ්‌බනාමිකපදෙහි ච සමානාධිකරණභාවෙන වුත්‌තො දිස්‌සති, න තථා පාළියං බව්‌හත්‌ථදීපකෙහි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගභූතෙහි සබ්‌බනාමිකපදෙහි වා අසබ්‌බනාමිකපදෙහි වා සමානාධිකරණභාවෙන වුත්‌තො ආපසද්‌දො දිස්‌සති. යදි හි ආපසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො සියා, කඤ්‌ඤසද්‌දතො ආපච්‌චයො විය ආපසද්‌දතො ආපච්‌චයො වා සියා, නදසද්‌දතො විය ච ඊපච්‌චයො වා සියා, උභයම්‌පි නත්‌ථි, උභයාභාවතො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ වුත්‌තං සබ්‌බම්‌පි විධානං තත්‌ථ න ලබ්‌භති, තෙන ඤායති ‘‘ආපසද්‌දො අනිත්‌ථිලිඞ්‌ගො’’ති. නනු ච භො ගොසද්‌දතොපි ආපච්‌චයො නත්‌ථි, තදභාවතො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ වුත්‌තවිධානං න ලබ්‌භති, එවං සන්‌තෙ කස්‌මා සොයෙව ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො හොති, න පනායං ආපසද්‌දොති?
එත්‌ථ වුච්‌චතෙ – ගොසද්‌දො න නියොගා ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො, අථ ඛො පුල්‌ලිඞ්‌ගොව. ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගභාවෙ පන තම්‌හා ආපච්‌චයෙ අහොන්‌තෙපි ඊපච්‌චයො විකප්‌පෙන හොති, අඤ්‌ඤම්‌පි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ වුත්‌තවිධානං ලබ්‌භති. සො හි නිච්‌චමොකාරන්‌තතාපකතියං ඨත්‌වා ‘‘ගො, ගාවී’’තිආදිනා අත්‌තනො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගරූපානං නිබ්‌බත්‌තිකාරණභූතො, තෙන සො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො භවති. ආපසද්‌දෙ පන ඊපච්‌චයාදි න ලබ්‌භති. තෙන සො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගොති න වත්‌තබ්‌බො. යථා වා ගොසද්‌දස්‌ස අවිසදාකාරවොහාරතං පටිච්‌ච ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගභාවො උපපජ්‌ජති, න තථා ආපසද්‌දස්‌ස. ආපසද්‌දස්‌ස හි අනාකුලරූපක්‌කමත්‌තා අවිසදාකාරවොහාරතා න දිස්‌සති, යාය එසො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො සියා. එවං වුත්‌තා තෙ නිරුත්‌තරා භවිස්‌සන්‌ති.
තථා යෙසං එවං හොති ‘‘ආපසද්‌දො සබ්‌බදා ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො චෙව බහුවචනකො චා’’ති, තෙ වත්‌තබ්‌බා – යථා ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගභූතස්‌ස කඤ්‌ඤාසද්‌දස්‌ස පඨමං කඤ්‌ඤඉති රස්‌සවසෙන ඨපිතස්‌ස ආපච්‌චයතො පරං ස්‌මිංවචනං සරූපතො න තිට්‌ඨති, යංභාවෙන ච යාභාවෙන ච තිට්‌ඨති ‘‘කඤ්‌ඤායං, කඤ්‌ඤායා’’ති, න තථා ‘‘ඉත්‌ථිලිඞ්‌ග’’න්‌ති තුම්‌හෙහි ගහිතස්‌ස ආපොසද්‌දස්‌ස පඨමං ආපඉති රස්‌සවසෙන ඨපිතස්‌ස පරං ස්‌මිංවචනං යංභාවෙන ච යාභාවෙන ච තිට්‌ඨති, අථ ඛො සරූපතොයෙව තිට්‌ඨති ‘‘ආපස්‌මිං මඤ්‌ඤතී’’ති. යදි පන ආපසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො සියා, ස්‌මිංවචනං සරූපතො න තිට්‌ඨෙය්‍ය. යස්‌මා ච ස්‌මිංවචනං සරූපතො තිට්‌ඨති, තස්‌මා ආපසද්‌දො න ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො. න හි චතුරාසීතිධම්‌මක්‌ඛන්‌ධසහස්‌සසඞ්‌ගහෙසු අනෙකකොටිසතසහස්‌සෙසු පාළිප්‌පදෙසෙසු එකස්‌මිම්‌පි පාළිප්‌පදෙසෙ පඨමං අකාරන්‌තභාවෙන ඨපෙතබ්‌බානං ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගසද්‌දානං පරතො ඨිතං ස්‌මිංවචනං සරූපතො තිට්‌ඨතීති. එවං වුත්‌තා තෙ නිරුත්‌තරා භවිස්‌සන්‌ති.
කෙචි පනෙත්‌ථ එවං වදෙය්‍යුං ‘‘ආපසද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගො, තථා හි අට්‌ඨසාලිනියං ‘ඔමත්‌තං පන ආපො අධිමත්‌තපථවීගතිකං ජාත’න්‌ති නපුංසකලිඞ්‌ගභාවෙන තංසමානාධිකරණපදානි නිද්‌දිට්‌ඨානී’’ති? තන්‌න, මනොගණෙ පවත්‌තෙහි තම වච සිරසද්‌දාදීහි විය ආපසද්‌දෙනපි සමානාධිකරණපදානං කත්‌ථචි නපුංසකලිඞ්‌ගභාවෙන නිද්‌දිසිතබ්‌බත්‌තා. පුබ්‌බාචරියානඤ්‌හි සද්‌දරචනාසු ‘‘සද්‌ධම්‌මතෙජවිහතං විලයං ඛණෙන, වෙනෙය්‍යසත්‌තහදයෙසු තමො පයාතී’’ති එත්‌ථ ‘‘තමො’’තිපදෙන සමානාධිකරණං ‘‘විහත’’න්‌ති නපුංසකලිඞ්‌ගං දිස්‌සති, තථා ‘‘දුක්‌ඛං වචො එතස්‌මිං විපච්‌චනීකසාතෙ පුග්‌ගලෙති දුබ්‌බචො’’ති එත්‌ථ ‘‘වචො’’ති පදෙන සමානාධිකරණං ‘‘දුක්‌ඛ’’න්‌ති නපුංසකලිඞ්‌ගං, ‘‘අවනතං සිරො යස්‌ස සො අවනතසිරො’’ති එත්‌ථ ‘‘සිරො’’ති පදෙන සමානාධිකරණං ‘‘අවනත’’න්‌ති නපුංසකලිඞ්‌ගං, ‘‘අප්‌පං රාගාදිරජො යෙසං පඤ්‌ඤාමයෙ අක්‌ඛිම්‌හි තෙ අප්‌පරජක්‌ඛා’’ති එත්‌ථ ‘‘රජො’’ති පදෙන සමානාධිකරණං ‘‘අප්‌ප’’න්‌ති නපුංසකලිඞ්‌ගං දිස්‌සති. න තෙ ආචරියා තෙහි සමානාධිකරණපදෙහි තමවචසිරසද්‌දාදීනං නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථං තථාවිධං සද්‌දරචනං කුබ්‌බිංසු, අථ ඛො ‘‘සොභනං මනො තස්‌සාති සුමනො’’ති එත්‌ථ විය මනොගණෙ පවත්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගානං පයොගෙ නපුංසකලිඞ්‌ගභාවෙනපි සමානාධිකරණපදානි කත්‌ථචි හොන්‌තීති දස්‌සනත්‌ථං කුබ්‌බිංසු. යථා ච ‘‘විහත’’න්‌තිආදිකා සද්‌දරචනා තමවචසිරසද්‌දාදීනං නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථං න කතා, තථා ‘‘ඔමත්‌ත’’න්‌ති ච ‘‘අධිමත්‌තපථවීගතිකං ජාත’’න්‌ති ච සද්‌දරචනාපි ආපසද්‌දස්‌ස නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථං න කතා. යස්‌මා පන මනොගණෙ පවත්‌තෙහි මනසද්‌දාදීහි එකදෙසෙන සමානගතිකත්‌තා ආපසද්‌දෙනපි නපුංසකලිඞ්‌ගස්‌ස සමානාධිකරණතා යුජ්‌ජති, තස්‌මා අට්‌ඨසාලිනියං ‘‘ඔමත්‌තං පන ආපො අධිමත්‌තපථවීගතිකං ජාත’’න්‌ති නපුංසකලිඞ්‌ගස්‌ස ආපසද්‌දෙන සමානාධිකරණතා කතා. තථාපි ආපසද්‌දො මනසද්‌දාදීහි එකදෙසෙන සමානගතිකො සමාසපදත්‌තෙ මජ්‌ඣොකාරස්‌ස ‘‘ආපොකසිණං, ආපොගත’’න්‌තිආදිප්‌පයොගස්‌ස දස්‌සනතො, තස්‌මා ‘‘ඔමත්‌ත’’න්‌තිආදිවචනං ආපසද්‌දස්‌ස නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තවිඤ්‌ඤාපනත්‌ථං වුත්‌තන්‌ති න ගහෙතබ්‌බං, ලිඞ්‌ගවිපරියයවසෙන පන කත්‌ථචි එවම්‌පි සද්‌දගති හොතීති ඤාපනත්‌ථං වුත්‌තන්‌ති ගහෙතබ්‌බං. ‘‘ඔමත්‌තො’’ති ච ‘‘අධිමත්‌තපථවීගතිකො ජාතො’’ති ච ලිඞ්‌ගං පරිවත්‌තෙතබ්‌බං. යදි හි ආපසද්‌දො නපුංසකලිඞ්‌ගො සියා, සනිකාරානි’ස්‌ස පච්‌චත්‌තොපයොගරූපානි බුද්‌ධවචනාදීසු විජ්‌ජෙය්‍යුං, න තාදිසානි සන්‌ති. කිඤ්‌චි භිය්‍යො – ඔකාරන්‌තං නාම නපුංසකලිඞ්‌ගං කත්‌ථචිපි නත්‌ථි, නිග්‌ගහීතන්‌තඉකාරන්‌ත උකාරන්‌තවසෙන හි තිවිධානියෙව නපුංසකලිඞ්‌ගානි. තෙන ආපසද්‌දස්‌ස නපුංසකලිඞ්‌ගතා නුපපජ්‌ජතීති. එවං වුත්‌තා තෙ නිරුත්‌තරා භවිස්‌සන්‌ති. ඉච්‌චොකාරන්‌තවසෙන ගහිතස්‌ස ආපසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගතා ච නපුංසකලිඞ්‌ගතා ච එකන්‌තතො නත්‌ථි, නිග්‌ගහීතන්‌තවසෙන පන ගහිතස්‌ස කත්‌ථචි නපුංසකලිඞ්‌ගතා සියා ‘‘භන්‌තෙ නාගසෙන සමුද්‌දො සමුද්‌දොති වුච්‌චති, කෙන කාරණෙන ආපං උදකං සමුද්‌දොති වුච්‌චතී’’ති පයොගදස්‌සනතො. එත්‌ථ පනෙකෙ වදෙය්‍යුං ‘‘යදි භො ඔකාරන්‌තවසෙන ගහිතස්‌ස ආපසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිනපුංසකලිඞ්‌ගවසෙන ද්‌විලිඞ්‌ගතා නත්‌ථි, ඔකාරන්‌තො ආපසද්‌දො කතරලිඞ්‌ගො’’ති? පුල්‌ලිඞ්‌ගොති මයං වදාමාති.
යදි ච භො ආපසද්‌දො පුල්‌ලිඞ්‌ගො. යථා ආපසද්‌දස්‌ස පුල්‌ලිඞ්‌ගතා පඤ්‌ඤායෙය්‍ය, නිජ්‌ඣානක්‌ඛමතා ච භවෙය්‍ය, තථා සුත්‌තං ආහරථාති. ‘‘ආහරිස්‌සාමිසුත්‌තං, න නො සුත්‌තාහරණෙ භාරො අත්‌ථී’’ති එවඤ්‌ච පන වත්‌වා තෙසං ඉමානි සුත්‌තපදානි දස්‌සෙතබ්‌බානි. සෙය්‍යථිදං? ‘‘ආපො උපලබ්‌භතීති? ආමන්‌තා. ආපස්‌ස කත්‌තා කාරෙතා උපලබ්‌භතීති? න හෙවං වත්‌තබ්‌බෙ. අතීතො ආපො අත්‌ථීති? ආමන්‌තා. තෙන ආපෙන ආපකරණීයං කරොතීති? න හෙවං වත්‌තබ්‌බෙ. ආපං මඤ්‌ඤති ආපස්‌මිං මඤ්‌ඤතී’’ති ඉමානි සුත්‌තපදානි.
එත්‌ථ ච ‘‘උපලබ්‌භතී’’තිආදිනා ආපසද්‌දස්‌ස එකවචනතා සිද්‌ධා, තාය සිද්‌ධාය බහුවචනතාපි සිද්‌ධායෙව. එකවචනතායෙව හි සද්‌දසත්‌ථෙ පටිසිද්‌ධා, න බහුවචනතා, තෙන ‘‘ආපෙනා’’ති ඉමිනා පන ආපසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගභාවවිගමො සිද්‌ධො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ එනාදෙසාභාවතො. ‘‘ආපස්‌ස, ආපස්‌මි’’න්‌ති ඉමිනාපි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගභාවවිගමොයෙව ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ සරූපතො නා ස්‌මා ස්‌මිං වචනානමභාවා. ‘‘අතීතො’’ති ඉමිනා ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගනපුංසකලිඞ්‌ගභාවවිගමො ඔකාරන්‌තනපුංසකලිඞ්‌ගස්‌ස අභාවතො, ඔකාරන්‌තස්‌ස ගුණනාමභූතස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගස්‌ස ච අභාවතො.
අපිච බුද්‌ධවචනාදීසු ‘‘චිත්‌තානි, රූපානී’’තිආදීනි විය සනිකාරානං රූපානං අදස්‌සනතො ඔකාරන්‌තභාවෙන ගහිතස්‌ස නපුංසකලිඞ්‌ගභාවවිගමො අතීව පාකටො. අපරම්‌පෙත්‌ථ වත්‌තබ්‌බං – ‘‘අතීතො ආපො අත්‌ථීති? ආමන්‌තා’’ති එත්‌ථ ‘‘අතීතො’’ති ඉමිනා ආපසද්‌දස්‌ස විසදාකාරවොහාරතාසූචකෙන ඔකාරන්‌තපදෙන තස්‌ස අවිසදාකාරවොහාරතාය ච උභයමුත්‌තාකාරවොහාරතාය ච අභාවො සිද්‌ධො. තස්‌ස ච අවිසදාකාරවොහාරතාය අභාවෙ සිද්‌ධෙ ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගභාවො දූරතරො. උභයමුත්‌තාකාරවොහාරතාය ච අභාවෙ සිද්‌ධෙ නපුංසකලිඞ්‌ගභාවොපි දූරතරොයෙව. ඉති න කත්‌ථචිපි ඔකාරන්‌තභාවෙන ගහිතො ආපසද්‌දො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගො වා නපුංසකලිඞ්‌ගො වා භවති. මිලින්‌දපඤ්‌හෙ පන නිග්‌ගහීතන්‌තවසෙන ආගතො නපුංසකලිඞ්‌ගොති වෙදිතබ්‌බො, න චෙත්‌ථ වත්‌තබ්‌බං ‘‘අතීතො’’ති ‘‘තෙනා’’ති ච ඉමානි ලිඞ්‌ගවිපල්‌ලාසවසෙන වුත්‌තානීති වාච්‌චලිඞ්‌ගානමනුවත්‌තාපකස්‌ස අභිධෙය්‍යලිඞ්‌ගභූතස්‌ස ආපසද්‌දස්‌ස ‘‘කඤ්‌ඤාය චිත්‌තානී’’තිආදීනං විය ඉත්‌ථිනපුංසකලිඞ්‌ගරූපානං අභාවතො. අපිච වොහාරකුසලා තථාගතා තථාගතසාවකා ච, තෙහියෙව උත්‌තමපුරිසෙහි වොහාරකුසලෙහි ‘‘අතීතො ආපො’’තිආදිනා වුත්‌තත්‌තාපි ‘‘අතීතො’’ති ‘‘තෙනා’’ති ච ඉමානි ලිඞ්‌ගවිපල්‌ලාසවසෙන වුත්‌තානීති න චින්‌තෙතබ්‌බානි, තස්‌මා තංසමානාධිකරණො ඔකාරන්‌තභාවෙන ගහිතො ආපසද්‌දො එකවචනන්‌තො පුල්‌ලිඞ්‌ගො චෙව යථාපයොගං එකවචනබහුවචනකො චාති වෙදිතබ්‌බො ‘‘ආපො, ආපා. ආපං, ආපෙ’’තිආදිනා යොජෙතබ්‌බත්‌තා. එවං වුත්‌තානි සුත්‌තපදානි සවිනිච්‌ඡයානි සුත්‌වා අද්‌ධා තෙ ආපසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගබහුවචනතාවාදිනො නිරුත්‌තරා භවිස්‌සන්‌ති.
එත්‌ථ කොචි වදෙය්‍ය – පාළියං පුල්‌ලිඞ්‌ගනයො එකවචනනයො ච කිං අට්‌ඨකථාටීකාචරියෙහි න දිට්‌ඨො, යෙ ආපසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගබහුවචනත්‌තං වණ්‌ණෙසුන්‌ති? නො න දිට්‌ඨො, දිට්‌ඨොයෙව සො නයො තෙහි. යස්‌මා පන තෙ න කෙවලං සාට්‌ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්‌ධවචනෙයෙව විසාරදා, අථ ඛො සකලෙපි සද්‌දසත්‌ථෙ විසාරදා, තස්‌මා සද්‌දසත්‌ථෙ අත්‌තනො පණ්‌ඩිච්‌චං පකාසෙතුං, ‘‘සද්‌දසත්‌ථෙ ච ඊදිසො නයො වුත්‌තො’’ති විඤ්‌ඤාපෙතුඤ්‌ච සද්‌දසත්‌ථනයං ගහෙත්‌වා ආපසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගබහුවචනකත්‌තං වණ්‌ණෙසුන්‌ති නත්‌ථි තෙසං දොසො. තථා හි මූලපරියායසුත්‌තන්‌තට්‌ඨකථායං තෙහියෙව වුත්‌තං ආපසද්‌දස්‌ස පුල්‌ලිඞ්‌ගෙකවචනකත්‌තසූචනකං ‘‘ලක්‌ඛණසසම්‌භාරාරම්‌මණසම්‌මුතිවසෙන චතුබ්‌බිධො ආපො, තෙසූ’’තිආදි, තස්‌මා නත්‌ථි තෙසං දොසො. පූජාරහා හි තෙ ආයස්‌මන්‌තො, නමොයෙව තෙසං කරොම, න තෙසං වචනං චොදනාභාජනං. යෙ පන උජුවිපච්‌චනීකවාදා දළ්‌හමෙව ආපසද්‌දස්‌ස ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගබහුවචනත්‌තං මමායන්‌ති, තෙසංයෙව වචනං චොදනාභාජනං. යස්‌මා පන මයං පාළිනයානුසාරෙන අන්‌තද්‌වයවතො ආපසද්‌දස්‌ස පුල්‌ලිඞ්‌ගත්‌තං නපුංසකලිඞ්‌ගත්‌තඤ්‌ච විදධාම, තස්‌මා යො කොචි ඉදං වාදං මද්‌දිත්‌වා අඤ්‌ඤං වාදං පතිට්‌ඨාපෙතුං සක්‌ඛිස්‌සතීති නෙතං ඨානං විජ්‌ජති, ඉදඤ්‌ච පන ඨානං මහාගහනං දුප්‌පටිවිජ්‌ඣනට්‌ඨෙන, පරමසුඛුමඤ්‌ච කතඤාණසම්‌භාරෙහි පරමසුඛුමඤාණෙහි පණ්‌ඩිතෙහි වෙදනීයත්‌තා. සබ්‌බමිදඤ්‌හි වචනං තෙසු තෙසු ඨානෙසු අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනපරිග්‌ගහණෙ සොතූනං පරමකොසල්‌ලජනනත්‌ථඤ්‌චෙව සාසනෙ ආදරං අකත්‌වා සද්‌දසත්‌ථමතෙන කාලං වීතිනාමෙන්‌තානං සාථලිකානං පමාදවිහාරනිසෙධනත්‌ථඤ්‌ච සාසනස්‌සාතිමහන්‌තභාවදීපනත්‌ථඤ්‌ච වුත්‌තං, න අත්‌තුක්‌කංසනපරවම්‌භනත්‌ථන්‌ති ඉමිස්‌සං නීතියං සද්‌ධාසම්‌පන්‌නෙහි කුලපුත්‌තෙහි යොගො කරණීයො භගවතො සාසනස්‌ස චිරට්‌ඨිතත්‌ථං.
යස්‌මා පන පාළිතො අට්‌ඨකථා බලවතී නාම නත්‌ථි, තස්‌මා පාළිනයානුරූපෙනෙව ආපසද්‌දස්‌ස නාමිකපදමාලං යොජෙස්‌සාම සොතූනමසම්‌මොහත්‌ථං, කිමෙත්‌ථ සද්‌දසත්‌ථනයො කරිස්‌සති. අත්‍රායං උදානපාළි ‘‘කිං කයිරා උදපානෙන, ආපා චෙ සබ්‌බදා සියු’’න්‌ති.
ආපො, ආපා. ආපං, ආපෙ. ආපෙන, ආපෙහි, ආපෙභි. ආපස්‌ස, ආපානං. ආපා, ආපස්‌මා, ආපම්‌හා, ආපෙහි, ආපෙභි. ආපස්‌ස, ආපානං. ආපෙ, ආපස්‌මිං, ආපම්‌හි, ආපෙසු. භො ආප, භවන්‌තො ආපා.
සබ්‌බනාමාදීහිපි යොජෙස්‌සාම – යො ආපො, යෙ ආපා. යං ආපං, යෙ ආපෙ. යෙන ආපෙන, සෙසං නෙය්‍යං , සො ආපො, තෙ ආපා. අතීතො ආපො, අතීතා ආපා. සෙසං නෙය්‍යං. ඉච්‌චෙවං –
පුරිසෙන සමා ආප-සද්‌දාදී සබ්‌බථා මතා;
න සබ්‌බථාව ගොසද්‌දො, පුරිසෙන සමො මතො.
මනාදී එකදෙසෙන, පුරිසෙන සමා මතා;
සරාදී එකදෙසෙන, සබ්‌බථා වා සමා මතා.
යෙ පනෙත්‌ථ සද්‌දා ‘‘මනොගණො’’ති වුත්‌තා, කථං තෙසං මනොගණභාවො සල්‌ලක්‌ඛෙතබ්‌බොති? වුච්‌චතෙ තෙසං මනොගණභාවසල්‌ලක්‌ඛණකාරණං –
මනොගණො මනොගණා-
දිකා චෙවා’මනොගණො;
ඉති සද්‌දා තිධා ඤෙය්‍යා,
මනොගණවිභාවනෙ.
යෙ තෙ නා ස ස්‌මිංවිසයෙ,
සා සො ස්‍යන්‌තා භවන්‌ති ච;
සමාසතද්‌ධිතන්‌තත්‌තෙ,
මජ්‌ඣොකාරා ච හොන්‌ති හි.
සොකාරන්‌තපයොගා ච, ක්‍රියායොගම්‌හි දිස්‌සරෙ;
එවංවිධා ච තෙ සද්‌දා, ඤෙය්‍යා ‘‘මනොගණො’’ඉති.
අත්‍ර තස්‌සත්‌ථස්‌ස සාධකානි පයොගානි සාසනතො ච ලොකතො ච යථාරහමාහරිත්‌වා දස්‌සෙස්‌සාම – මනසා චෙ පසන්‌නෙන, භාසති වා කරොති වා. න මය්‌හං මනසො පියො. සාධුකං මනසි කරොථ. මනොපුබ්‌බඞ්‌ගමා ධම්‌මා. මනොරමං, මනොධාතු, මනොමයෙන කායෙන, ඉද්‌ධියා උපසඞ්‌කමි. යො වෙ ‘‘දස්‌ස’’න්‌ති වත්‌වාන, අදානෙ කුරුතෙ මනො. වචසා පරිචිතා. වචසො වචසි.
රාගො සාරාගරහිතො, විසුද්‌ධො බුද්‌ධචන්‌දිමා.
කස්‌සපස්‌ස වචො සුත්‌වා, අලාතො එතදබ්‍රවි;
එස භිය්‍යො පසීදාමි, සුත්‌වාන මුනිනො වචො.
සඛා ච මිත්‌තො ච මමාසි සීවික, සුසික්‌ඛිතො සාධු කරොහි මෙ වචො. එකූනතිංසො වයසා සුභද්‌ද. වයසො, වයසි, වයොවුද්‌ධො, වයොගුණා අනුපුබ්‌බං ජහන්‌ති. ජලන්‌තමිව තෙජසා. තෙජසො, තෙජසි, තෙජොධාතුකුසලො. තෙජොකසිණං. තපසා උත්‌තමො, තපසො, තපසි, තපොධනො, තපොජිගුච්‌ඡා. කස්‌මා භවං විජනමරඤ්‌ඤනිස්‌සිතො, තපො ඉධ ක්‍රුබ්‌බසි බ්‍රහ්‌මපත්‌තියා. චෙතසා අඤ්‌ඤාසි, එවං චෙතසො පරිවිතක්‌කො උදපාදි, එතමත්‌ථං චෙතසි සන්‌නිධාය, චෙතොපරිවිතක්‌කමඤ්‌ඤාය. චෙතොපරියඤාණං, චෙතො පරිච්‌ඡින්‌දති, සො පරසත්‌තානං පරපුග්‌ගලානං චෙතසා චෙතො පරිච්‌ච ජානාති. තමසා, තමසො, තමසි, තමොනුදො, තමොහරො. නවාහමෙතං යසසා දදාමි. යසසො, යසසි, යසො භොගසමප්‌පිතො. යසොලද්‌ධාඛො පනස්‌මාකං භොගා. යසොධරා දෙවී, යසො ලද්‌ධා න මජ්‌ජෙය්‍ය. අයසාව මලං සමුට්‌ඨිතං. අයසො, අයසි, අයොපාකාරපරියන්‌තං, අයසා පටිකුජ්‌ජිතං. සෙය්‍යො අයොගුළො භුත්‌තො, අයොපත්‌තො , අයොමයං, අයො කන්‌තතීති අයොකන්‌තො. ඝතෙන වා භුඤ්‌ජස්‌සු පයසා වා, සාධු ඛලු පයසො පානං යඤ්‌ඤදත්‌තෙන, පයසි ඔජා, පයොධරා, පයොනිධි. සහස්‌සනෙත්‌තො සිරසා පටිග්‌ගහි. සිරසො, සිරසි අඤ්‌ජලිං කත්‌වා, වන්‌දිතබ්‌බං ඉසිද්‌ධජං. සිරොරුහා, සිරො ඡින්‌දති. යො කාමෙ පරිවජ්‌ජෙති, සප්‌පස්‌සෙව පදාසිරො. සිරො තෙ වජ්‌ඣයිත්‌වාන. සරසා, සරසො, තීණි උප්‌පලජාතානි, තස්‌මිං සරසි බ්‍රාහ්‌මණ. සරොරුහං. යං එතා උපසෙවන්‌ති, ඡන්‌දසාවා ධනෙනවා. සාවිත්‌තී ඡන්‌දසො මුඛං. ඡන්‌දසි, ඡන්‌දොවිචිති, ඡන්‌දොභඞ්‌ගො, උරසා පනුදහිස්‌සාමි, උරසො, උරසි ජායති, උරසිලොමො, උරොමජ්‌ඣෙ විජ්‌ඣි. රහසා, රහසො, රහසි, රහොගතො නිසීදිත්‌වා, එවං චින්‌තෙසහං තදා. අහසා, අහසි. ජායන්‌ති තත්‌ථ පාරොහා, අහොරත්‌තානමච්‌චයෙති ඉමානි පයොගානි. එත්‌ථ ච ‘‘මනෙන, මනස්‌ස, මනෙ, මනස්‌මිං, මනම්‌හී’’තිආදීනි ච ‘‘මනආයතනං තමපරායනො අයපත්‌තො ඡන්‌දහානී’’තිආදීනි ච ‘‘න මනං අඤ්‌ඤාසි. යසං ලද්‌ධාන දුම්‌මෙධො. ‘‘සිරං ඡින්‌දතී’’තිආදීනි ච රූපානි මනොගණභාවප්‌පකාසකානි න හොන්‌තීති න දස්‌සිතානි, න අලබ්‌භමානවසෙන, තස්‌මාත්‍ර ඉමා ආදිතො පට්‌ඨාය මනොගණභාවවිභාවිනී ගාථායො භවන්‌ති –
ඉතිආදිවසා ඨිතා;
සා සො ස්‍යන්‌තා සද්‌දරූපා,
වුත්‌තා ‘‘මනොගණො’’ඉති.
මනොධාතු වචොරස්‌මි,
වයොවුද්‌ධො තපොගුණො;
තෙජොධාතු තමොනාසො,
යසොභොගසමප්‌පිතො.
චෙතොපරිවිතක්‌කො ච, අයොපත්‌තො පයොධරා;
සිරොරුහා සරොරුහං, උරොමජ්‌ඣෙ රහොගතො.
ඡන්‌දොභඞ්‌ගො අහොරත්‌තං, මනොමය’මයොමයං;
එවංවිධො විසෙසො යො, ලක්‌ඛණන්‌තං මනොගණෙ.
‘‘වචො සුත්‌වා, සිරො ඡින්‌දි, අයො කන්‌තති’’ ඉච්‌චපි;
උපයොගස්‌ස සංසිද්‌ධි, ලක්‌ඛණන්‌තං මනොගණෙ.
මනොගණෙ වුත්‌තනයො, ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ න ලබ්‌භති;
පුන්‌නපුංසකලිඞ්‌ගෙසු, ලබ්‌භතෙව යථාරහං.
ඉච්‌චෙවං සබ්‌බථාපි –
සා සො ස්‍යන්‌තානි රූපානි, සන්‌දිස්‌සන්‌ති මනොගණෙ;
මජ්‌ඣොකාරන්‌තරූපා ච, සොකාරන්‌තූපයොගතා.
ඉදං මනොගණලක්‌ඛණං. එවං මනොගණලක්‌ඛණං අනාකුලං නිග්‌ගුම්‌බං නිජ්‌ජටං සමුද්‌දිට්‌ඨං.
අථ මනොගණාදිලක්‌ඛණං කථයාම –
යෙ තෙ නා සස්‌මිංවිසයෙ,
සා සො ස්‍යන්‌තා යථාරහං;
සමාසතද්‌ධිතන්‌තත්‌තෙ,
මජ්‌ඣොකාරො න හොන්‌ති තු.
ක්‍රියායොගෙ න හොන්‌ති තෙ;
සද්‌දා එවංවිධා සබ්‌බෙ;
මනොගණාදිකා මතා.
සෙය්‍යථිදං? ‘‘බිලං පදං මුඛ’’මිච්‌චාදයො. තෙසං රූපානි භවන්‌ති – බිලසා, බිලසො, බිලසි, බිලගතො, බිලං පාවිසි. පදසාව අගමාසි, තීණි පදවාරානි, මාකාසි මුඛසා පාපං, මුඛගතං භොජනං ඡඩ්‌ඩාපෙති. සච්‌චෙන දන්‌තො දමසා උපෙතො. රසවරං රසමයං රසං පිවීති. ඉදං මනොගණාදිකලක්‌ඛණං.
අපරම්‌පි භවති –
යෙ සමාසාදිභාවම්‌හි, මජ්‌ඣොකාරාව හොන්‌ති තු;
නා ස ස්‌මිංවිසයෙ සාසො-ස්‍යන්‌තා පන න හොන්‌තිහි.
සොකාරන්‌තූපයොගා ච,
ක්‍රියායොගෙ න හොන්‌ති තෙ;
සද්‌දා එවංවිධා චාපි,
මනොගණාදිකා මතා.
සෙය්‍යථිදං? ‘‘ආපො වායො සරදො’’ඉච්‌චෙවමාදයො. තෙසං රූපානි භවන්‌ති – ආපොධාතු, වායොධාතු, ආපොකසිණං, වායොකසිණං, ආපොමයං, වායොමයං, ජීව ත්‌වං සරදොසතං, සරදකාලො. ආපෙන, ආපස්‌ස, ආපෙ, ආපස්‌මිං, ආපම්‌හි. වායෙන, වායස්‌ස, වායෙ, වායස්‌මිං, වායම්‌හි. සරදෙන, සරදස්‌ස, සරදෙ, සරදස්‌මිං, සරදම්‌හි. ආපං ආපතො සඤ්‌ජානාති. වායං වායතො සඤ්‌ජානාති. සරදං පත්‌ථෙති, සරදං රමණීයා නදී.
කෙචි පනෙත්‌ථ වදෙය්‍යුං ‘‘නනු සාසනෙ වායසද්‌දො විය වායුසද්‌දොපි මනොගණාදීසු ඉච්‌ඡිතබ්‌බො’’ති? එත්‌ථ වුච්‌චතෙ –
‘‘වායු වායො’’ති එතෙසු, පච්‌ඡිමොයෙව ඉච්‌ඡිතො;
මනොගණාදීසු නාදි, ආදිග්‌ගහවසෙනිධ.
‘‘මනොධාතු වායොධාතු’’, ඉච්‌චාදීනි පදානි හි;
අකාරන්‌තවසෙනෙව, මජ්‌ඣොකාරානි සිජ්‌ඣරෙ.
වායුසද්‌දම්‌හි ගහිතෙ, ආදිග්‌ගහවසෙනිධ;
‘‘වායොධාතූ’’ති ඔමජ්‌ඣං, රූපමෙව න හෙස්‌සති.
යථා හි ආයුසද්‌දස්‌ස, රූපං දිස්‌සති සාගමං;
‘‘ආයුසා එකපුත්‌ත’’න්‌ති, මනසාදිපදං විය.
න තථා වායුසද්‌දස්‌ස, රූපං දිස්‌සති සාගමං;
තස්‌මා මනොගණාදිම්‌හි, තස්‌සො’කාසො න විජ්‌ජති.
තථා හි ‘‘වායති ඉති, වායො’’ ඉති ගරූ වදුං;
‘‘වායොධාතූ’’ති එතස්‌ස, පදස්‌සත්‌ථං තහිං තහිං.
යත්‌ථ පථවී ච ආපො ච, තෙජො වායො න ගාධති;
එත්‌ථ ආපාදිකං සද්‌ද-ත්‌තිකං මනොගණාදිකෙ.
ඉදම්‌පි මනොගණාදිකලක්‌ඛණං. එත්‌ථ මනොගණාදිකා ද්‌විධා භිජ්‌ජන්‌ති බිල පදාදිතො ආපාදිතො ච. එවං මනොගණාදිකලක්‌ඛණං අනාකුලං නිග්‌ගුම්‌බං නිජ්‌ජටං සමුද්‌දිට්‌ඨං.
අථ අමනොගණලක්‌ඛණං කථයාම –
යෙ ච නාවිසයෙ සොන්‌තා, යෙ ච ස්‌මාවිසයෙ සියුං;
සද්‌දා එවංපකාරා තෙ, අමනොගණසඤ්‌ඤිතා.
කෙ තෙ? අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනක්‌ඛරසද්‌දාදයො චෙව දීඝොරසද්‌දා ච. එතෙසු හි අත්‌ථසද්‌දාදීනං නාවචනට්‌ඨානෙ ‘‘අත්‌ථසො බ්‍යඤ්‌ජනසො අක්‌ඛරසො සුත්‌තසො උපායසො සබ්‌බසො ඨානසො’’තිආදීනි සොන්‌තානි රූපානි භවන්‌ති. දීඝොරසද්‌දානං පන ස්‌මාවචනට්‌ඨානෙ ‘‘දීඝසො ඔරසො’’ති සොන්‌තානි රූපානි භවන්‌ති. ඉදං අමනොගණලක්‌ඛණං.
අපරම්‌පි භවති –
සබ්‌බථා විනිමුත්‌තා යෙ, සා සො ස්‍යන්‌තාදිභාවතො;
එවංවිධාපි තෙ සද්‌දා, අමනොගණසඤ්‌ඤිතා.
කෙ තෙ? ‘‘පුරිසො කඤ්‌ඤා චිත්‌ත’’මිච්‌චාදයො. ඉදම්‌පි අමනොගණලක්‌ඛණං. එවං අමනොගණලක්‌ඛණං අනාකුලං නිග්‌ගුම්‌බං නිජ්‌ජටං සමුද්‌දිට්‌ඨං.
එවං දස්‌සිතෙසු මනොගණලක්‌ඛණාදීසු කොචි වදෙය්‍ය ‘‘යදිදං තුම්‌හෙහි වුත්‌තං ‘යෙ සමාසාදිභාවම්‌හි, මජ්‌ඣොකාරාව හොන්‌ති තූ’තිආදිනා මනොගණාදිකලක්‌ඛණං, තෙන ‘‘පරොසතං ගොමයං ගොධනො’’ඉච්‌චාදීසු ගොපරසද්‌දාදයොපි මනොගණාදිකභාවං ආපජ්‌ජන්‌තීති? නාපජ්‌ජන්‌ති. කස්‌මාති චෙ? යස්‌මා –
එත්‌ථ මනොගණාදීනං, අන්‌තස්‌සොත්‌තං පටිච්‌චිදං;
‘‘මජ්‌ඣොකාරා’’ති වචනං, වුත්‌තං න ත්‌වාගමාදිකං.
‘‘පරොසතං ගොමය’’න්‌ති-ආදීසු අමනොගණො;
පුබ්‌බභූතං පදං ඔස්‌සා-ගමත්‌තා’නිච්‌චතාය ච.
තස්‌මා නාපජ්‌ජන්‌ති. ඉති සබ්‌බථාපි අමනොගණලක්‌ඛණං නිස්‌සෙසතො දස්‌සිතං. ඉච්‌චෙවං මනොගණවිභාවනායං මනොගණො මනොගණාදිකො අමනොගණො චාති තිධා භෙදො වෙදිතබ්‌බො.
තත්‌ථ මනොගණෙ පරියාපන්‌නසද්‌දානං සමාසං පත්‌වා ‘‘අබ්‍යග්‌ගමනසො නරො, ථිරචෙතසං කුලං, සද්‌ධෙය්‍යවචසා උපාසිකාතිආදිනා ලිඞ්‌ගත්‌තයවසෙන අඤ්‌ඤථාපි රූපානි භවන්‌ති. එත්‌ථ පන කෙචි එවං වදන්‌ති ‘‘යදා මනසද්‌දො සකත්‌ථෙ අවත්‌තිත්‌වා ‘අබ්‍යග්‌ගො මනො යස්‌ස සොයං අබ්‍යග්‌ගමනසො, අලීනො මනො යස්‌ස සොයං අලීනමනසො’ති එවං අඤ්‌ඤත්‌ථෙ වත්‌තති, තදා පුරිසනයෙනෙව නාමිකපදමාලා ලබ්‌භති, න මනොගණනයෙනා’’ති. තං න ගහෙතබ්‌බං උභින්‌නම්‌පි යථාරහං ලබ්‌භනතො. තථා හි විසුද්‌ධිමග්‌ගෙ පුග්‌ගලාපෙක්‌ඛනවසෙන ‘‘ඛන්‌තිසොරච්‌චමෙත්‌තාදි-ගුණභූසිතචෙතසො. අජ්‌ඣෙසනං ගහෙත්‌වානා’’ති එත්‌ථ මනොගණනයො දිස්‌සති. තට්‌ටීකායම්‌පි ‘‘අජ්‌ඣෙසිතො දාඨානාග-ත්‌ථෙරෙන ථිරචෙතසා’’ති මනොගණනයො දිස්‌සති, තස්‌මා තෙසං වචනං න ගහෙතබ්‌බං. එවං වදන්‌තා ච තෙ අබ්‍යග්‌ගමනසද්‌දාදීනං අබ්‍යග්‌ගමනසඉච්‌චාදිනා සකාරන්‌තපකතිභාවෙන ඨපෙතබ්‌බභාවං විබ්‌භන්‌තමතිවසෙන චින්‌තෙත්‌වා සබ්‌බාසු විභත්‌තීසු, ද්‌වීසු ච වචනෙසු පුරිසනයෙන යොජෙතබ්‌බතං මඤ්‌ඤන්‌ති. එවඤ්‌ච සති ‘‘ගුණභූසිතචෙතසො, ථිරචෙතසා’’ති ඡට්‌ඨීචතුත්‌ථීතතියාරූපානි නසියුං, අඤ්‌ඤානියෙව අනභිමතානි රූපානි සියුං. යස්‌මා සියුං, තස්‌මා එවං අග්‌ගහෙත්‌වා අයං විසෙසො ගහෙතබ්‌බො.
යත්‌ථ හි සමාසවසෙන මනසද්‌දො චෙතසද්‌දාදයො ච සකත්‌ථෙ අවත්‌තිත්‌වා අඤ්‌ඤත්‌ථෙ වත්‌තන්‌ති, තත්‌ථ සකාරාගමානං පදානං නාමිකපදමාලා පුරිසනයෙන ච මනොගණෙ මනනයෙන ච යථාරහං ලබ්‌භති. නිස්‌සකාරාගමානං පන පුරිසනයෙනෙව ලබ්‌භති. යත්‌ථ පන සමාසවිසයෙයෙව මනාදිසද්‌දා සකත්‌ථෙ වත්‌තන්‌ති, තත්‌ථ නිස්‌සකාරාගමානං නාමිකපදමාලා පුරිසනයෙන ච මනොගණෙ මනනයෙන ච ලබ්‌භති.
ඉදානි ඉමස්‌සත්‌ථස්‌ස ආවිභාවත්‌ථං, සද්‌දගතීසු ච විඤ්‌ඤූනං කොසල්‌ලුප්‌පාදනත්‌ථං යථාවුත්‌තානං පදානං පදමාලා තිධා කත්‌වා දස්‌සයිස්‌සාම – ‘‘බ්‍යාසත්‌තො මනො යස්‌ස සොයං බ්‍යාසත්‌තමනසො නරො’’ති එවමච්‌චන්‌තං පුග්‌ගලාපෙක්‌ඛකස්‌ස ඉමස්‌ස පදස්‌ස –
බ්‍යාසත්‌තමනසො නරො, බ්‍යාසත්‌තමනසා නරා. බ්‍යාසත්‌තමනසං නරං, බ්‍යාසත්‌තමනසෙ නරෙ. බ්‍යාසත්‌තමනසා, බ්‍යාසත්‌තමනෙන නරෙන, බ්‍යාසත්‌තමනෙහි, බ්‍යාසත්‌තමනෙභි නරෙහි. බ්‍යාසත්‌තමනසො, බ්‍යාසත්‌තමනස්‌ස නරස්‌ස, බ්‍යාසත්‌තමනානං නරානං. බ්‍යාසත්‌තමනා, බ්‍යාසත්‌තමනස්‌මා, බ්‍යාසත්‌තමනම්‌හා නරා, බ්‍යාසත්‌තමනෙහි, බ්‍යාසත්‌තමනෙභි නරෙහි. බ්‍යාසත්‌තමනසො, බ්‍යාසත්‌තමනස්‌ස නරස්‌ස, බ්‍යාසත්‌තමනානං නරානං. බ්‍යාසත්‌තමනසි, බ්‍යාසත්‌තමනෙ, බ්‍යාසත්‌තමනස්‌මිං, බ්‍යාසත්‌තමනම්‌හි නරෙ, බ්‍යාසත්‌තමනෙසු නරෙසු. භො බ්‍යාසත්‌තමනස නර, භවන්‌තො බ්‍යාසත්‌තමනසා නරාති නාමිකපදමාලා භවති.
එවං සකාරාගමස්‌ස ලබ්‌භමානාලබ්‌භමානතා වවත්‌ථපෙතබ්‌බා. එත්‌ථ හි පඨමාදුතියාවිභත්‌තීනං එකවචනබහුවචනට්‌ඨානෙ ච තතියාචතුත්‌ථීඡට්‌ඨීසත්‌තමීනං එකවචනට්‌ඨානෙ ච යථාරහං සාගමො භවති ආදෙසසරවිභත්‌තිසරපරත්‌තා. අයඤ්‌ච නයො සුඛුමො සාධුකං මනසි කාතබ්‌බො.
අපරො නයො – ‘‘බ්‍යාසත්‌තො මනො යස්‌ස සොයං බ්‍යාසත්‌තමනො’’ති එවම්‌පි පුග්‌ගලාපෙක්‌ඛකස්‌ස ඉමස්‌ස පදස්‌ස ‘‘බ්‍යාසත්‌තමනො නරො, බ්‍යාසත්‌තමනා නරා. බ්‍යාසත්‌තමනං නර’’න්‌තිආදිනා පුරිසනයෙනෙව නාමිකපදමාලා භවති. එත්‌ථ පන සබ්‌බථාපි සාගමො නත්‌ථි. අපරොපි නයො – ‘‘බ්‍යාසත්‌තො ච සො මනො චාති බ්‍යාසත්‌තමනො’’ති එවං චිත්‌තාපෙක්‌ඛකස්‌සපි ඉමස්‌ස පදස්‌ස ‘‘බ්‍යාසත්‌තමනො, බ්‍යාසත්‌තමනා. බ්‍යාසත්‌තමනං, බ්‍යාසත්‌තමනෙ. බ්‍යාසත්‌තමනසා, බ්‍යාසත්‌තමනෙනා’’තිආදිනා මනොගණෙ මනනයෙන නාමිකපදමාලා භවති, එත්‌ථ පන තතියාචතුත්‌ථීඡට්‌ඨීසත්‌තමීනං එකවචනට්‌ඨානෙයෙව සාගමො භවති ආදෙසසරපරත්‌තා. යථා ච එත්‌ථ, එවං ‘‘අලීනමනසො නරො’’තිආදීසුපි අයං තිවිධො නයො වෙදිතබ්‌බො.
නපුංසකලිඞ්‌ගෙ පන වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘බ්‍යාසත්‌තමනසං කුලං, බ්‍යාසත්‌තමනානි කුලානි. බ්‍යාසත්‌තමනසං කුලං, බ්‍යාසත්‌තමනානි කුලානි. බ්‍යාසත්‌තමනසා කුලෙනා’’තිආදිනා නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්‌බා. එත්‌ථ පන පඨමාදුතියාතතියාචතුත්‌ථීඡට්‌ඨීසත්‌තමීනං එකවචනට්‌ඨානෙයෙව යථාරහං සාගමො භවති ආදෙසසරවිභත්‌තිසරපරත්‌තා, අයම්‌පි නයො සුඛුමො සාධුකං මනසි කාතබ්‌බො.
ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ පන වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘බ්‍යාසත්‌තමනසා ඉත්‌ථී’’ති එවං පඨමෙකවචනට්‌ඨානෙයෙව සාගමං වත්‌වා තතො ‘‘බ්‍යාසත්‌තමනා, බ්‍යාසත්‌තමනායො ඉත්‌ථියො. බ්‍යාසත්‌තමනං ඉත්‌ථි’’න්‌ති කඤ්‌ඤානයෙන යොජෙතබ්‌බා. ‘‘එවං සද්‌ධෙය්‍යවචසා උපාසිකා, සද්‌ධෙය්‍යවචායො උපාසිකායො. සද්‌ධෙය්‍යවචං උපාසික’’න්‌තිආදිනාපි. ‘‘බ්‍යාසත්‌තමනං කුලං, බ්‍යාසත්‌තමනා ඉත්‌ථී’’තිආදිනා පන චිත්‌තකඤ්‌ඤානයෙන යොජෙතබ්‌බා. එත්‌ථ පන සබ්‌බථාපි සාගමො නත්‌ථි.
සොතූනං ඤාණප්‌පභෙදජනනත්‌ථං අපරාපි නාමිකපදමාලායො දස්‌සයිස්‌සාම සහනිබ්‌බචනෙන – මනො එව මානසං, සමුස්‌සාහිතං මානසං යස්‌ස සොයං සමුස්‌සාහිතමානසො. ‘‘සමුස්‌සාහිතමානසො, සමුස්‌සාහිතමානසා. සමුස්‌සාහිතමානසං, සමුස්‌සාහිතමානසෙ. සමුස්‌සාහිතමානසෙනා’’ති පුරිසනයෙන යොජෙතබ්‌බා. සුන්‌දරා මෙධා අස්‌ස අත්‌ථීති සුමෙධසො. ‘‘සුමෙධසො, සුමෙධසා. සුමෙධසං, සුමෙධසෙ. සුමෙධසෙනා’’ති පුරිසනයෙන, එවං ‘‘භූරිමෙධසො’’තිආදීනම්‌පි. තත්‍රිමෙ පයොගා –
කිං නු තම්‌හා විප්‌පවසි, මුහුත්‌තමපි පිඞ්‌ගිය;
ගොතමා භූරිපඤ්‌ඤාණා, ගොතමා භූරිමෙධසා.
නාහං තම්‌හා විප්‌පවසාමි, මුහුත්‌තමපි බ්‍රාහ්‌මණ;
ගොතමා භූරිපඤ්‌ඤාණා, ගොතමා භූරිමෙධසා’’ති.
ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගෙ වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘සමුස්‌සාහිතමානසා සුමෙධසා’’ති රූපානි, නපුංසකෙ වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘සමුස්‌සාහිතමානසං සුමෙධස’’න්‌ති රූපානි, කඤ්‌ඤා චිත්‌තනයෙන එතෙසං පදමාලා යොජෙතබ්‌බා. ඔකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගට්‌ඨානෙ ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගාදිවිනිච්‌ඡයො නයප්‌පකාසනත්‌ථං කතො. විසෙසතො හි ඔකාරන්‌තකථායෙව ඉධාධිප්‌පෙතා. අපිච ලොකෙ නීති නාම නානප්‌පකාරෙහි කථිතා එව සොභති, අයඤ්‌ච සාසනෙ නීති, තස්‌මා නානප්‌පකාරෙහි කථිතාති.
සබ්‌බානි නයතො එවං, ඔකාරන්‌තපදානිමෙ;
පුල්‌ලිඞ්‌ගානි පවුත්‌තානි, සාසනත්‌ථං මහෙසිනො.
විසෙසො තෙසු කෙසඤ්‌චි, පාළියං යො පදිස්‌සති;
පච්‌චත්‌තවචනට්‌ඨානෙ, පකාසෙස්‌සාමි තං’ධුනා.
‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙ යථ ඵුස්‌සිතග්‌ගෙ’’, ඉතිආදිනයෙන හි;
කත්‌ථචොදන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ග-රූපානි අඤ්‌ඤථා සියුං.
පච්‌චත්‌තවචනිච්‌චෙව, තඤ්‌ච රූපං පකාසයෙ;
‘‘පච්‌චත්‌තෙ භුම්‌මනිද්‌දෙසො’’, ඉති භාසන්‌ති කෙචන.
තත්‍ර කානිචි සුත්‌තපදානි දස්‌සෙස්‌සාම – නත්‌ථි අත්‌තකාරෙ, නත්‌ථි පරකාරෙ, නත්‌ථි පුරිසකාරෙ, පරියන්‌තකතෙ සංසාරෙ, ජීවෙ සත්‌තමෙ, න හෙවං වත්‌තබ්‌බෙ, බාලෙ ච පණ්‌ඩිතෙ ච සන්‌ධාවිත්‌වා සංසරිත්‌වා දුක්‌ඛස්‌සන්‌තං කරිස්‌සන්‌තීති. ඉමානි එකවචනබහුවචනවසෙන ද්‌විධා ගහෙතබ්‌බානි. පච්‌චත්‌තෙකවචනබහුවචනානඤ්‌ච එකාරාදෙසො වෙදිතබ්‌බො.
යෙ පන ‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙති පච්‌චත්‌තවචනස්‌ස භුම්‌මවචනනිද්‌දෙසො’’ති වදන්‌ති, තෙ වත්‌තබ්‌බා ‘‘යදි වනප්‌පගුම්‌බෙති පච්‌චත්‌තවචනස්‌ස භුම්‌මවචනනිද්‌දෙසො, එවඤ්‌ච සති ‘ථාලියං ඔදනං පචතී’ති එත්‌ථ විය ආධාරසුතිසම්‌භවතො ‘ගිම්‌හාන මාසෙ පඨමස්‌මිං ගිම්‌හෙ’ති ඉදං කතරත්‌ථං ජොතෙතී’’ති? තෙ වදෙය්‍යුං ‘‘න මයං භො ‘වනප්‌පගුම්‌බෙති ඉදං භුම්‌මවචන’න්‌ති වදාම, අථ ඛො ‘පච්‌චත්‌තවචනස්‌ස භුම්‌මවචනනිද්‌දෙසො’ති වදාමා’’ති. එවම්‌පි දොසොයෙව තුම්‌හාකං, නනු ‘‘සඞ්‌ඝෙ ගොතමි දෙහී’’ති එත්‌ථාපි සම්‌පදානවචනස්‌ස භුම්‌මවචනනිද්‌දෙසොති වුත්‌තෙපි සඞ්‌ඝස්‌ස දානක්‍රියාය ආධාරභාවතො ‘‘සඞ්‌ඝෙ’’ති වචනං සුණන්‌තානං ආධාරසුති ච ආධාරපරිකප්‌පො ච හොතියෙව. න හි සක්‌කා එවං පවත්‌තං චිත්‌තං නිවාරෙතුං, තස්‌මා එත්‌ථ එවං පන විසෙසො ගහෙතබ්‌බො ‘‘පච්‌චත්‌තවචනස්‌සපි කත්‌ථචි භුම්‌මවචනස්‌ස විය රූපං හොතී’’ති. එවඤ්‌හි ගහිතෙ න කොචි විරොධො. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු නිරුත්‌තිප්‌පභෙදකුසලො ලොකානුකම්‌පකො භගවා පච්‌චත්‌තවචනවසෙන නිද්‌දිසිතබ්‌බෙ සති එවං අනිද්‌දිසිත්‌වා ලොකස්‌ස සම්‌මොහමුප්‌පාදයන්‌තො විය කථං භුම්‌මවචනනිද්‌දෙසං කරිස්‌සති, තස්‌මා සද්‌දසාමඤ්‌ඤලෙසමත්‌තං ගහෙත්‌වා ‘‘භුම්‌මවචනනිද්‌දෙසො’’ති න වත්‌තබ්‌බං. යදි සද්‌දසාමඤ්‌ඤං ගහෙත්‌වා භුම්‌මවචනනිද්‌දෙසං ඉච්‌ඡථ, ‘‘පච්‌චත්‌තෙකවචනස්‌ස උපයොගබහුවචනනිද්‌දෙසො’’තිපි ඉච්‌ඡිතබ්‌බං සියා.
අපිච තථෙව ‘‘අත්‌තකාරෙ’’ති පච්‌චත්‌තවචනස්‌ස භුම්‌මවචනනිද්‌දෙසෙ සති ආධාරසුතිසම්‌භවතො ‘‘අත්‌තකාරස්‌මිං කිඤ්‌චි වත්‌ථු නත්‌ථී’’ති අනධිප්‌පෙතො අත්‌ථො සියා, න පන ‘‘අත්‌තකාරො නත්‌ථී’’ති අධිප්‌පෙතො අත්‌ථො. ‘‘උපයොගබහුවචනනිද්‌දෙසො’’ති ගහණෙපි උපයොගත්‌ථස්‌ස නත්‌ථිසද්‌දෙන අවත්‌තබ්‌බත්‌තා දොසොයෙව සියා, අත්‌ථිසද්‌දාදීනං විය පන නත්‌ථිසද්‌දස්‌සපි පඨමාය යොගතො ‘‘අත්‌තකාරෙ’’ති ඉදං පච්‌චත්‌තවචනමෙවාති විඤ්‌ඤායති. ‘‘බාලෙ ච පණ්‌ඩිතෙ ච සන්‌ධාවිත්‌වා සංසරිත්‌වා දුක්‌ඛස්‌සන්‌තං කරිස්‌සන්‌තී’’ති එත්‌ථාපි පච්‌චත්‌තවචනස්‌ස ‘‘භුම්‌මවචනනිද්‌දෙසො’’ති වා ‘‘උපයොගවචනනිද්‌දෙසො’’ති වා ගහණෙ සති ‘‘බාලා ච පණ්‌ඩිතා චා’’ති එත්‌තකම්‌පි වත්‌තුං අජානනදොසො සියා, ‘‘කරිස්‌සන්‌තී’’ති පදයොගතො පන ‘‘බාලෙ චා’’තිආදි පච්‌චත්‌තවචනමෙවාති විඤ්‌ඤායති. යථා පන නිග්‌ගහීතාගමවසෙනුච්‌චාරිතෙ ‘‘චක්‌ඛුං උදපාදී’’ති පදෙ පච්‌චත්‌තවචනස්‌ස ‘‘චක්‌ඛුං මෙ දෙහි යාචිතො’’ති එත්‌ථ උපයොගවචනෙන සුතිවසෙන සමානත්‌තෙපි පච්‌චත්‌තවචනත්‌ථොයෙව සොතාරෙ පටිභාති ‘‘උදපාදී’’තිආඛ්‍යාතෙන කථිතත්‌තා, න පන විභත්‌තිවිපල්‌ලාසත්‌ථභූතො උපයොගවචනත්‌ථො ‘‘උදපාදී’’තිආඛ්‍යාතෙන අවචනීයත්‌තා, ‘‘චක්‌ඛුං උදපාදී’’ති හි භගවතා වුත්‌තකාලෙ කො ‘‘චක්‌ඛුං උදපාදී’’ති පදං පරිවත්‌තිත්‌වා අත්‌ථමාචික්‌ඛති, තථා ‘‘බාලෙ පණ්‌ඩිතෙ’’තිආදීනම්‌පි පච්‌චත්‌තවචනානං අපරෙහි ‘‘බාලෙ පණ්‌ඩිතෙ’’තිආදීහි භුම්‌මොපයොගවචනෙහි සුතිවසෙන සමානත්‌තෙපි පච්‌චත්‌තවචනත්‌ථොයෙව සොතාරෙ පටිභාති, න ඉතරවචනත්‌ථො යථාපයොගං අත්‌ථස්‌ස ගහෙතබ්‌බත්‌තා. ඉති ‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙ, බාලෙ, පණ්‌ඩිතෙ’’තිආදීනං සුද්‌ධපච්‌චත්‌තවචනත්‌තඤ්‌ඤෙව සාරතො පච්‌චෙතබ්‌බං, න සුතිසාමඤ්‌ඤෙන භුම්‌මොපයොගවචනත්‌තං.
යං පනාචරියෙන ජාතකට්‌ඨකථායං –
‘‘තයො ගිරිං තිඅන්‌තරං කාමයාමි,
පඤ්‌චාලා කුරුයො කෙකකෙ ච;
තතුත්‌තරිං බ්‍රාහ්‌මණ කාමයාමි,
තිකිච්‌ඡ මං බ්‍රාහ්‌මණ කාමනීත’’න්‌ති –
ඉමස්‌ස කාමනීතජාතකස්‌ස සංවණ්‌ණනායං ‘‘කෙකකෙ චාති පච්‌චත්‌තෙ උපයොගවචනං, තෙන කෙකකස්‌ස රට්‌ඨං දස්‌සෙතී’’ති වුත්‌තං. එවං වදන්‌තො ච සො ‘‘පුරිසෙ පස්‌සති, පුරිසෙ පතිට්‌ඨිත’’න්‌ති, ‘‘පස්‌සාමි ලොකෙ සධනෙ මනුස්‌සෙ’’ති ච ආදීසු යෙභුය්‍යෙන ‘‘පුරිසෙ, ලොකෙ, සධනෙ, මනුස්‌සෙ’’තිආදීනං උපයොගබහුවචනභුම්‌මෙකවචනභාවෙන ආගතත්‌තා පච්‌චත්‌තෙකවචනබහුවචනභාවස්‌ස පන අපාකටත්‌තා යෙභුය්‍යප්‌පවත්‌තිං සන්‌ධාය ‘‘ඉදම්‌පි තාදිසමෙවා’’ති මඤ්‌ඤමානො වදති මඤ්‌ඤෙ. ආචරියා හි කත්‌ථචි අත්‌තනො රුචියාපි විසුං විසුං කථෙන්‌ති. අයං පන අම්‌හාකං රුචි – ‘‘කෙකකෙ’’ති ඉදං පච්‌චත්‌තවචනමෙව ‘‘පඤ්‌චාලා, කුරුයො’’ති සහජාතපදානි විය, රට්‌ඨවාචකත්‌තා පන ‘‘කුරුයො’’ති පදමිව බහුවචනවසෙන වුත්‌තං. න හි භගවා ‘‘ඛත්‌තියො, බ්‍රාහ්‌මණො, වෙස්‌සො’’තිආදීසු විය සමානවිභත්‌තීහි නිද්‌දිසිතබ්‌බෙසු සහජාතපදෙසු පච්‌ඡිමං උපයොගවචනවසෙන නිද්‌දිසෙය්‍ය, යුත්‌ති ච න දිස්‌සති ‘‘පඤ්‌චාලා’’ති, ‘‘කුරුයො’’ති පච්‌චත්‌තවචනං වත්‌වා ‘‘කෙකකෙ’’ති උපයොගවචනස්‌ස වචනෙ, තස්‌මා ‘‘කෙකකෙ’’ති ඉදං පච්‌චත්‌තවචනමෙව. තථා හි සන්‌ධිවිසොධනවිධායකො ආචරියො තාදිසානං පදානං පච්‌චත්‌තවචනත්‌තඤ්‌ඤෙව විභාවෙන්‌තො සාමං කතෙ පකරණෙ ‘‘වනප්‌පගුම්‌බො වනප්‌පගුම්‌බෙ, සුඛං දුක්‌ඛං ජීවො, සුඛෙ දුක්‌ඛෙ ජීවෙ’’ති ආහ, ටීකායම්‌පි ච තෙසං පච්‌චත්‌තවචනභාවමෙව විභාවෙන්‌තො ‘‘වනප්‌පගුම්‌බො, සුඛං, දුක්‌ඛං, ජීවො’’ති සාධනීයං රූපං පතිට්‌ඨපෙත්‌වා නිග්‌ගහීතලොපවසෙන අකාරොකාරානඤ්‌ච එකාරාදෙසවසෙන ‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙ, සුඛෙ, දුක්‌ඛෙ, ජීවෙ’’ති රූපනිප්‌ඵත්‌තිමාහ. සා පාළිනයානු කූලා. කච්‌චායනාචරියෙනපි පාළිනයං නිස්‌සාය ‘‘ද්‌විපදෙ තුල්‍යාධිකරණෙ’’ති පච්‌චත්‌තබහුවචනපදං වුත්‌තං. තෙනාහ වුත්‌තියං ‘‘ද්‌වෙ පදානි තුල්‍යාධිකරණානී’’ති. ‘‘ද්‌විපදෙ තුල්‍යාධිකරණෙ’’ති ච ඉදං ‘‘අට්‌ඨ නාගාවාසසතානී’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘අට්‌ඨ නාගාවාසසතෙ’’ති පදමිව වුච්‌චතීති දට්‌ඨබ්‌බං.
කෙචි පන තෙසං භුම්‌මෙකවචනත්‌තං ඉච්‌ඡන්‌ති. තත්‌ථ යදි ‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙ’’ති පච්‌චත්‌තෙ භුම්‌මවචනං, ‘‘කෙකකෙ’’ති ච පච්‌චත්‌තෙ උපයොගවචනං, ‘‘එසෙසෙ එකෙ එකට්‌ඨෙ’’ති එත්‌ථ ‘‘එසෙසෙ’’ති ඉමානිපි පච්‌චත්‌තෙ භුම්‌මවචනානි වා සියුං, උපයොගවචනානි වා. යථෙතානි එවංවිධානි න හොන්‌ති, සුද්‌ධපච්‌චත්‌තවචනානියෙව හොන්‌ති, තථා ‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙ, කෙකකෙ’’තිආදීනිපි තථාවිධානි න හොන්‌ති, සුද්‌ධපච්‌චත්‌තවචනානියෙව හොන්‌ති. ඉච්‌චෙවං සබ්‌බථාපි ‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙ, බාලෙ, පණ්‌ඩිතෙ, කෙකකෙ’’ති, ‘‘විරත්‌තෙ කොසියායනෙ, අට්‌ඨ නාගාවාසසතෙ, කෙ පුරිසෙ, එසෙසෙ’’ති එවමාදීනං අනෙකෙසං පුරිසලිඞ්‌ගඉත්‌ථිලිඞ්‌ගනපුංසකලිඞ්‌ගසබ්‌බනාමඑකවචනඅනෙකවචනවසෙන සාසනවරෙ ඨිතානං පදානං නිප්‌ඵත්‌ති පච්‌චත්‌තෙකවචනපුථුවචනානමෙකාරාදෙසවසෙනෙව භවතීති අවස්‌සමිදං සම්‌පටිච්‌ඡිතබ්‌බං. එවං ‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙ, බාලෙ, පණ්‌ඩිතෙ’’තිආදීනං සුද්‌ධපච්‌චත්‌තවචනතා අතීව සුඛුමා දුබ්‌බිඤ්‌ඤෙය්‍යා, සද්‌ධෙන කුලපුත්‌තෙන ආචරියෙ පයිරුපාසිත්‌වා තදුපදෙසං සක්‌කච්‌චං ගහෙත්‌වා ජානිතබ්‌බා. බුද්‌ධවචනස්‌මිඤ්‌හි සද්‌දතො ච අත්‌ථතො ච අධිප්‌පායතො ච අක්‌ඛරචින්‌තකානං ඤාණචක්‌ඛුසම්‌මුය්‌හනට්‌ඨානභූතා පාළිනයා විවිධා දිස්‌සන්‌ති.
තත්‌ථ සද්‌දතො තාව ඉදං සම්‌මුය්‌හනට්‌ඨානං – ‘‘විරත්‌තා කොසියායනී’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘විරත්‌තෙ කොසියායනෙ’’ති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගපච්‌චත්‌තවචනං දිස්‌සති, ‘‘කො පුරිසො’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘කෙ පුරිසෙ’’ති සබ්‌බනාමිකපච්‌චත්‌තවචනං දිස්‌සති, ‘‘කින්‌නාමො තෙ උපජ්‌ඣායො’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘කොනාමො තෙ උපජ්‌ඣායො’’ති සමාසපදං පුල්‌ලිඞ්‌ගවිසයං දිස්‌සති. කිං නාමං එතස්‌සාති කොනාමොති හි සමාසො. තෙන ‘‘කොනාමා ඉත්‌ථී, කොනාමං කුල’’න්‌ති අයම්‌පි නයො ගහෙතබ්‌බො. ‘‘ක්‌ව තෙ බලං මහාරාජා’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘කො තෙ බලං මහාරාජා’’ති එත්‌ථ ක්‌වසද්‌දෙන ඊසකං සමානසුතිකො සත්‌තමියන්‌තො කොසද්‌දො දිස්‌සති, ක්‌ව කොසද්‌දා හි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤමීසකසමානසුතිකා. තථා ‘‘ඉධ හෙමන්‌තගිම්‌හෙසු, ඉධ හෙමන්‌තගිම්‌හිසු, න තෙනත්‌ථං අබන්‌ධි සො, න තෙනත්‌ථං අබන්‌ධිසූ’’ති අඤ්‌ඤානිපි යොජෙතබ්‌බානි.
අත්‌ථතො පන ඉදං සම්‌මුය්‌හනට්‌ඨානං – ‘‘යං න කඤ්‌චනද්‌වෙපිඤ්‌ඡ, අන්‌ධෙන තමසා ගත’’න්‌ති එත්‌ථ නකාරො ‘‘කත’’න්‌ති ඉමිනා සම්‌බන්‌ධිතබ්‌බො. න කතන්‌ති කතං වියාති අත්‌ථො. එත්‌ථ හි නකාරො උපමානෙ වත්‌තති, න පටිසෙධෙ.
‘‘අස්‌සද්‌ධො අකතඤ්‌ඤූ ච,
සන්‌ධිච්‌ඡෙදො ච යො නරො;
හතාවකාසො වන්‌තාසො,
ස වෙ උත්‌තමපොරිසො’’ති
එවමාදීනිපි අඤ්‌ඤානි යොජෙතබ්‌බානි.
අධිප්‌පායතො ඉදං සම්‌මුය්‌හනට්‌ඨානං – ‘‘තණ්‌හං අස්‌මිමානං සස්‌සතුච්‌ඡෙදදිට්‌ඨියො ද්‌වාදසායතනනිස්‌සිතං නන්‌දිරාගඤ්‌ච හන්‌ත්‌වා බ්‍රාහ්‌මණො අනීඝො යාතී’’ති වත්‌තබ්‌බෙපි තථා අවත්‌වා තමෙවත්‌ථං ගහෙත්‌වා අඤ්‌ඤෙන පරියායෙන
‘‘මාතරං පිතරං හන්‌ත්‌වා, රාජානො ද්‌වෙ ච ඛත්‌තියෙ;
රට්‌ඨං සානුචරං හන්‌ත්‌වා, අනීඝො යාති බ්‍රාහ්‌මණො’’ති
වුත්‌තං.
ඡෙත්‌වා වනඤ්‌ච වනථං, නිබ්‌බනා හොථ භික්‌ඛවො’’ති
එවමාදීනිපි අඤ්‌ඤානි යොජෙතබ්‌බානි. එවං බුද්‌ධවචනෙ සද්‌දතො ච අත්‌ථතො ච අධිප්‌පායතො ච අක්‌ඛරචින්‌තකානං ඤාණචක්‌ඛුසම්‌මුය්‌හනට්‌ඨානභූතා පාළිනයා විවිධා දිස්‌සන්‌ති. යථාහ –
‘‘ජානන්‌තා අපි සද්‌දසත්‌ථමඛිලං මුය්‌හන්‌ති පාඨක්‌කමෙ,
යෙභුය්‍යෙන හි ලොකනීතිවිධුරා පාඨෙ නයා විජ්‌ජරෙ;
පණ්‌ඩිච්‌චම්‌පි පහාය බාහිරගතං එත්‌ථෙව තස්‌මා බුධො,
සික්‌ඛෙය්‍යාමලධම්‌මසාගරතරෙ නිබ්‌බානතිත්‌ථූපගෙ’’ති.
එවං පාළිනයානං දුබ්‌බිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා ‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙ, බාලෙ ච, පණ්‌ඩිතෙ චා’’තිආදීනං සුද්‌ධපච්‌චත්‌තවචනත්‌තඤ්‌ඤෙව සාරතො පච්‌චෙතබ්‌බං, න සුතිසාමඤ්‌ඤෙන භුම්‌මොපයොගවචනත්‌තං භුම්‌මොපයොගවචනෙහි තෙසං සමානසුතිකත්‌තෙපි පච්‌චත්‌තජොතකත්‌තා. සමානසුතිකාපි හි සද්‌දා අත්‌ථප්‌පකරණලිඞ්‌ගසද්‌දන්‌තරාභිසම්‌බන්‌ධාදිවසෙන අත්‌ථවිසෙසජොතකා භවන්‌ති. තං යථා? ‘‘සීහො ගායතී’’ති වුත්‌තෙ ‘‘එවංනාමකො පුරිසො’’ති අත්‌ථො විඤ්‌ඤායති. ‘‘සීහො නඞ්‌ගුට්‌ඨං චාලෙතී’’ති වුත්‌තෙ පන ‘‘මිගරාජා’’ති විඤ්‌ඤායති. එවං අත්‌ථවසෙන සමානසුතිකානං අත්‌ථවිසෙසජොතනං භවති. සඞ්‌ගාමෙ ඨත්‌වා ‘‘සින්‌ධවමානෙහී’’ති වුත්‌තෙ ‘‘අස්‌සො’’ති විඤ්‌ඤායති. රොගිසාලායං පන ‘‘සින්‌ධවමානෙහී’’ති වුත්‌තෙ ‘‘ලවණ’’න්‌ති විඤ්‌ඤායති. එවං පකරණවසෙන සමානසුතිකානං අත්‌ථවිසෙසජොතනං භවති. ‘‘ඉස්‌සා’’ති වුත්‌තෙ ‘‘එවංනාමිකා ධම්‌මජාතී’’ති විඤ්‌ඤායති. ‘‘ඉස්‌සො’’ති වුත්‌තෙ පන ‘‘අච්‌ඡමිගො’’ති විඤ්‌ඤායති. එවං ලිඞ්‌ගවසෙන එකදෙසසමානසුතිකානං අත්‌ථවිසෙසජොතනං භවති. එත්‌ථ පන කිඤ්‌චාපි ‘‘දෙවදත්‌තං පක්‌කොස ඝටධාරකං දණ්‌ඩධාරක’’න්‌තිආදීසුපි ඝටදණ්‌ඩාදීනි ලිඞ්‌ගං, තථාපි සමානසුතිකාධිකාරත්‌තා න තං ඉධාධිප්‌පෙතං.
‘‘ඉස්‌සා උප්‌පජ්‌ජතී’’ති ච ‘‘ඉස්‌සා පුරිසමනුබන්‌ධිංසූ’’ති ච වුත්‌තෙ පන සබ්‌බථා සමානසුතිකානං සද්‌දන්‌තරාභිසම්‌බන්‌ධවසෙන යථාවුත්‌තඅත්‌ථවිසෙසජොතනං භවති. තථා ‘‘සීහො භික්‌ඛවෙ මිගරාජා සායන්‌හසමයං ආසයා නික්‌ඛමතී’’ති වුත්‌තෙ ‘‘මිගාධිපො කෙසරසීහො’’ති විඤ්‌ඤායති. ‘‘සීහො සමණුද්‌දෙසො, සීහො සෙනාපතී’’ති ච වුත්‌තෙ පන ‘‘සීහො නාම සාමණෙරො, සීහො නාම සෙනාපතී’’ති විඤ්‌ඤායති. එවම්‌පි සද්‌දන්‌තරාභිසම්‌බන්‌ධවසෙන සමානසුතිකානං අත්‌ථවිසෙසජොතනං භවති. ‘‘අද්‌දසංසු ඛො ඡබ්‌බග්‌ගියා භික්‌ඛූ සත්‌තරසවග්‌ගියෙ භික්‌ඛූ විහාරං පටිසඞ්‌ඛරොන්‌තෙ’’ති එවම්‌පි සද්‌දන්‌තරාභිසම්‌බන්‌ධවසෙන සමානසුතිකානං පච්‌චත්‌තොපයොගත්‌ථසඞ්‌ඛාතඅත්‌ථවිසෙසජොතනං භවති. තථා ‘‘සිඤ්‌ච භික්‌ඛු ඉමං නාවං, අඤ්‌ඤතරො භික්‌ඛු භගවන්‌තං එතදවොචා’’ති එවම්‌පි සද්‌දන්‌තරාභිසම්‌බන්‌ධවසෙන සමානසුතිකානං ආලපනත්‌ථපච්‌චත්‌තත්‌ථසඞ්‌ඛාතඅත්‌ථවිසෙසජොතනං භවති, තස්‌මා ‘‘වනප්‌පගුම්‌බෙ යථ ඵුස්‌සිතග්‌ගෙ’’තිආදීනි භුම්‌මොපයොගවචනෙහි සදිසත්‌තෙපිසද්‌දන්‌තරාභිසම්‌බන්‌ධවසෙන සුද්‌ධපච්‌චත්‌තවචනානීති ගහෙතබ්‌බානි. පච්‌චත්‌තෙකවචනබහුවචනානං එව හි එකාරාදෙසවසෙන එවංවිධානි රූපානි භවන්‌ති භුම්‌මොපයොගවචනානි වියාති. නනු ච භො එවංවිධානං රූපානං පාළියං දිස්‌සනතො ‘එකාරන්‌තම්‌පි පුල්‌ලිඞ්‌ගං අත්‌ථී’ති වත්‌තබ්‌බන්‌ති? න වත්‌තබ්‌බං, ඔකාරන්‌තභාවොගධරූපවිසෙසත්‌තා තෙසං රූපානං. ආදෙසවසෙන හි සිද්‌ධත්‌තා විසුං එකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගං නාම නත්‌ථි, තස්‌මා පුල්‌ලිඞ්‌ගානං යථාවුත්‌තසත්‌තවිධතායෙව ගහෙතබ්‌බාති.
කෙචි පන වදෙය්‍යුං ‘‘යායං පුරිසසද්‌දනයං ගහෙත්‌වා ‘භූතො, භූතා. භූත’න්‌තිආදිනා සබ්‌බෙසමොකාරන්‌තපදානං නාමිකපදමාලා විභත්‌තා, තත්‌ථ චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි කිමත්‌ථං න වුත්‌තානී’’ති? විසෙසදස්‌සනත්‌ථං. තාදිසානි හි චතුත්‌ථෙකවචනරූපානි පාළිනයෙ පොරාණට්‌ඨකථානයෙ ච උපපරික්‌ඛියමානෙ ‘‘ගත්‍යත්‌ථකම්‌මනි, නයනත්‌ථකම්‌මනි, විභත්‌තිවිපරිණාමෙ, තදත්‌ථෙ චා’’ති සඞ්‌ඛෙපතො ඉමෙසු චතූසුයෙව ඨානෙසු, පභෙදතො පන සත්‌තසු ඨානෙසු දිස්‌සන්‌ති. දානරොචනධාරණනමොයොගාදිභෙදෙ පන යත්‌ථ කත්‌ථචි සම්‌පදානවිසයෙ න දිස්‌සන්‌ති, ඉති ඉමං විසෙසං දස්‌සෙතුං න වුත්‌තානීති. නනු දානක්‍රියායොගෙ ‘‘අභිරූපාය කඤ්‌ඤා දෙය්‍යා’’ති චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසසහිතරූපදස්‌සනතො ඉමස්‌මිම්‌පි සද්‌දනීතිප්‌පකරණෙ ‘‘පුරිසාය, භූතායා’’තිආදීනි වත්‌තබ්‌බානි, එවං සන්‌තෙ කස්‌මා ‘‘දානරොචනධාරණනමොයොගාදිභෙදෙ පන යත්‌ථ කත්‌ථචි සම්‌පදානවිසයෙ න දිස්‌සන්‌තී’’ති වුත්‌තන්‌ති? අපාළිනයත්‌තා. ‘‘අභිරූපාය කඤ්‌ඤා දෙය්‍යා’’ති අයඤ්‌හි සද්‌දසත්‌ථතො ආගතො නයො, න බුද්‌ධවචනතො. බුද්‌ධවචනඤ්‌හි පත්‌වා ‘‘අභිරූපස්‌ස කඤ්‌ඤා දෙය්‍යා’’ති පදරූපං භවිස්‌සතීති. නනු ච භො නමොයොගාදීසුපි චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසො දිස්‌සතීති. සාසනාවචරාපි හි නිපුණා පණ්‌ඩිතා ‘‘නමො බුද්‌ධායා’’තිආදීනි වත්‌වා රතනත්‌තයං වන්‌දන්‌ති. කෙචි පන –
‘‘නමො බුද්‌ධාය බුද්‌ධස්‌ස,
නමො ධම්‌මාය ධම්‌මිනො;
නමො සඞ්‌ඝාය සඞ්‌ඝස්‌ස,
නමොකාරෙන සොත්‌ථි මෙ’’ති ච,
පාදපඞ්‌කජපූජාය, බුද්‌ධාය සතතං දදෙ’’ති ච,
‘‘නරො නරං යාචති කිඤ්‌චි වත්‌ථුං, නරෙන දූතො පහිතො නරායා’’ති ච ගාථාරචනම්‌පි කුබ්‌බන්‌තීති? සච්‌චං, සාසනාවචරාපි නිපුණා පණ්‌ඩිතා ‘‘නමො බුද්‌ධායා’’තිආදීනිවත්‌වා රතනත්‌තයං වන්‌දන්‌ති, ගාථාරචනම්‌පි කුබ්‌බන්‌ති, එවං සන්‌තෙපි තෙ සද්‌දසත්‌ථෙ කතපරිචයවසෙන සද්‌දසත්‌ථතො නයං ගහෙත්‌වා තථාරූපා ගාථාපි චුණ්‌ණියපදානිපි අභිසඞ්‌ඛරොන්‌ති, ‘‘නමො බුද්‌ධායා’’තිආදීනි වත්‌වා රතනත්‌තයං වන්‌දන්‌ති. යෙ පන සද්‌දසත්‌ථෙ අකතපරිචයා අන්‌තමසො බාලදාරකා, තෙපි අඤ්‌ඤෙසං වචනං සුත්‌වා කතපරිචයවසෙන ‘‘නමො බුද්‌ධායා’’තිආදීනි වත්‌වා රතනත්‌තයං වන්‌දන්‌ති, ‘‘නමො බුද්‌ධස්‌සා’’ති වදන්‌තා පන අප්‌පකතරා. කත්‌ථචි හි පදෙසෙ කුමාරකෙ අක්‌ඛරසමයං උග්‌ගණ්‌හාපෙන්‌තා ගරූ අක්‌ඛරානමාදිම්‌හි ‘‘නමො බුද්‌ධායා’’ති සික්‌ඛාපෙන්‌ති, න පන ‘‘නමො බුද්‌ධස්‌සා’’ති, එවං සන්‌තෙපි පාළිනයෙ පොරාණට්‌ඨකථානයෙ ච උපපරික්‌ඛියමානෙ ඨපෙත්‌වා ගත්‍යත්‌ථකම්‌මාදිට්‌ඨානචතුක්‌කං, පභෙදතො සත්‌තට්‌ඨානං වා දානරොචනධාරණනමොයොගාදිභෙදෙ යත්‌ථ කත්‌ථචි සම්‌පදානවිසයෙ චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි න දිස්‌සන්‌ති, තස්‌මා කෙහිචි අභිසඞ්‌ඛතානි ‘‘නමො බුද්‌ධාය, බුද්‌ධාය දානං දෙන්‌තී’’ති පදානි පාළිං පත්‌වා ‘‘නමො බුද්‌ධස්‌ස, බුද්‌ධස්‌ස දානං දෙන්‌තී’’ති අඤ්‌ඤරූපානි භවන්‌තීති දට්‌ඨබ්‌බං. අයං පන පාළිනයඅට්‌ඨකථානයානුරූපෙන ආයාදෙසස්‌ස පයොගරචනා – ‘‘බුද්‌ධාය සරණං ගච්‌ඡති, බුද්‌ධං සරණං ගච්‌ඡතී’’ති වා, ‘‘බුද්‌ධාය නගරං නෙන්‌ති, බුද්‌ධං නගරං නෙන්‌තී’’ති වා, ‘‘බුද්‌ධාය සක්‌කතො ධම්‌මො, බුද්‌ධෙන සක්‌කතො ධම්‌මො’’ති වා, ‘‘බුද්‌ධාය ජීවිතං පරිච්‌චජති, බුද්‌ධස්‌ස අත්‌ථාය ජීවිතං පරිච්‌චජතී’’ති වා, ‘‘බුද්‌ධාය අපෙන්‌ති අඤ්‌ඤතිත්‌ථියා, බුද්‌ධස්‌මා අපෙන්‌ති අඤ්‌ඤතිත්‌ථියා’’ති වා , ‘‘බුද්‌ධාය ධම්‌මතා, බුද්‌ධස්‌ස ධම්‌මතා’’ති වා, ‘‘බුද්‌ධාය පසන්‌නො, බුද්‌ධෙ පසන්‌නො’’ති වා ඉති පභෙදතො ඉමං සත්‌තඨානං විවජ්‌ජෙත්‌වා අඤ්‌ඤත්‌ථ ආයාදෙසො න දිස්‌සති. තථා හි –
පාඨෙ මහානමක්‌කාර-සඞ්‌ඛාතෙ සාධුනන්‌දනෙ;
සම්‌පදානෙ නමොයොගෙ, ආයාදෙසො න දිස්‌සති.
එත්‌ථ මහානමක්‌කාරපාඨො නාම ‘‘නමො තස්‌ස භගවතො අරහතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌සා’’ති පාඨො. අත්‍රාපි ආයාදෙසො න දිස්‌සති. වම්‌මිකසුත්‌තෙපි ‘‘නමො කරොහි නාගස්‌සා’’ති එවං ආයාදෙසො න දිස්‌සති. අම්‌බට්‌ඨසුත්‌තෙපි ‘‘සොත්‌ථි භදන්‌තෙ හොතු රඤ්‌ඤො, සොත්‌ථි ජනපදස්‌ස’’. එවං ආයාදෙසො න දිස්‌සති.
‘‘සුප්‌පබුද්‌ධ’’න්‌ති පාඨස්‌ස, අත්‌ථසංවණ්‌ණනායපි;
සම්‌පදානෙ නමොයොගෙ, ආයාදෙසො න දිස්‌සති.
තථා හි
‘‘සුප්‌පබුද්‌ධං පබුජ්‌ඣන්‌ති, සදා ගොතමසාවකා;
යෙසං දිවා ච රත්‌තො ච, නිච්‌චං බුද්‌ධගතා සතී’’ති
ඉමිස්‌සා පාළියා අට්‌ඨකථායං ‘‘සම්‌මාදිට්‌ඨිකස්‌ස පුත්‌තො ගුළං ඛිපමානො බුද්‌ධානුස්‌සතිං ආවජ්‌ජෙත්‌වා ‘නමො බුද්‌ධස්‌සා’ති වත්‌වා ගුළං ඛිපතී’’ති ආයාදෙසවජ්‌ජිතො සද්‌දරචනාවිසෙසො දිස්‌සති. සගාථාවග්‌ගවණ්‌ණනායම්‌පි ධනඤ්‌ජානීසුත්‌තට්‌ඨකථායං ‘‘ත්‌වං ඨිතාපි නිසින්‌නාපි ඛිපිත්‌වාපි කාසෙත්‌වාපි ‘නමො බුද්‌ධස්‌සා’ති තස්‌ස මුණ්‌ඩකස්‌ස සමණකස්‌ස නමක්‌කාරං කරොසී’’ති ආයාදෙසවජ්‌ජිතො සද්‌දරචනාවිසෙසො දිස්‌සති. තථා තත්‌ථ තත්‌ථ ‘‘බුද්‌ධප්‌පමුඛස්‌ස භික්‌ඛුසඞ්‌ඝස්‌ස දානං දෙති. තස්‌ස පුරිසස්‌ස භත්‌තං න රුච්‌චති. සමණස්‌ස රොචතෙ සච්‌චං, බුද්‌ධස්‌ස ඡත්‌තං ධාරෙති, බුද්‌ධස්‌ස සිලාඝතෙ’’තිආදිනා ආයාදෙසවිවජ්‌ජිතො සද්‌දරචනාවිසෙසො දිස්‌සති. එවං දානරොචනාදීසු බහූසු සම්‌පදානවිසයෙසු චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසසහිතං රූපං න දිස්‌සති.
ගත්‍යත්‌ථකම්‌මාදීසු පන චතූසු ඨානෙසු දිස්‌සති. තථා හි ‘‘මූලාය පටිකස්‌සෙය්‍ය, අප්‌පො සග්‌ගාය ගච්‌ඡතී’’ති චෙත්‌ථ ගත්‍යත්‌ථකම්‌මනි දිස්‌සති. එත්‌ථ හි ‘‘මූලං පටිකස්‌සෙය්‍ය, අප්‌පො සග්‌ගං ගච්‌ඡතී’’ති ච අත්‌ථො. ‘‘පටිකස්‌සෙය්‍යා’’ති චෙත්‌ථ කස ගතියන්‌ති ධාතුස්‌ස පතිඋපසග්‌ගෙන විසෙසිතත්‌තා ‘‘ආකඩ්‌ඪෙය්‍යා’’ති අත්‌ථො භවති. ‘‘අයං පුරිසො මම අත්‌ථකාමො, යො මං ගහෙත්‌වාන දකාය නෙතී’’ති එත්‌ථ නයනත්‌ථකම්‌මනි දිස්‌සති. එත්‌ථ හි මං උදකං නෙති, අත්‌තනො වසනකසොබ්‌භං පාපෙතීති අත්‌ථො. ‘‘විරමථායස්‌මන්‌තො මම වචනායා’’ති එත්‌ථ විභත්‌තිවිපරිණාමෙ දිස්‌සති. මම වචනතො විරමථාති හි නිස්‌සක්‌කවචනවසෙන අත්‌ථො. ‘‘මහාගණාය භත්‌තා මෙ’’ති එත්‌ථාපි විභත්‌තිවිපරිණාමෙ දිස්‌සති. මම මහතො හංසගණස්‌ස භත්‌තාති හි සාමිවචනවසෙන අත්‌ථො. මම හංසරාජාති චෙත්‌ථ අධිප්‌පායො. ‘‘අසක්‌කතා චස්‌ම ධනඤ්‌චයායා’’ති එත්‌ථාපි විභත්‌තිවිපරිණාමෙ දිස්‌සති. මයං ධනඤ්‌චයස්‌ස රඤ්‌ඤො අසක්‌කතා ච භවාමාති හි කත්‌තුත්‌ථෙ සාමිවචනං. තථා හි ‘‘ධනඤ්‌චයස්‌සා’’ති වා ‘‘ධනඤ්‌චයෙනා’’ති වා වත්‌තබ්‌බෙ එවං අවත්‌වා ‘‘ධනඤ්‌චයායා’’ති සම්‌පදානවචනං දානක්‍රියාදිකස්‌ස සම්‌පදානවිසයස්‌ස අභාවතො විභත්‌තිවිපරිණාමෙයෙව යුජ්‌ජති, තස්‌මා ධනඤ්‌චයරාජෙන මයං අසක්‌කතා ච භවාමාති අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. අඤ්‌ඤම්‌පි විභත්‌තිවිපරිණාමට්‌ඨානං මග්‌ගිතබ්‌බං.
‘‘විරාගාය උපසමාය නිරොධායා’’තිආදීනි පන අනෙකසහස්‌සානි ආයාදෙසසහිතානි සද්‌දරූපානි තදත්‌ථෙ පවත්‌තන්‌ති. අට්‌ඨකථාචරියාපි හි ධම්‌මවිනයසද්‌දත්‌ථං වණ්‌ණෙන්‌තා ‘‘ධම්‌මානං විනයාය. අනවජ්‌ජධම්‌මත්‌ථඤ්‌හෙස විනයො, න භවභොගාදිඅත්‌ථ’’න්‌ති තදත්‌ථවසෙනෙව ආයාදෙසසහිතං සද්‌දරූපං පයුඤ්‌ජිංසු, එවං චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි ගත්‍යත්‌ථකම්‌මනි නයනත්‌ථකම්‌මනි විභත්‌තිවිපරිණාමෙ තදත්‌ථෙ චාති ඉමෙසු චතූසුයෙව ඨානෙසු දිස්‌සන්‌ති, න පන දානරොචනාදිභෙදෙ යත්‌ථ කත්‌ථචි සම්‌පදානවිසයෙ. තථා හි නිරුත්‌තිපිටකෙ ‘‘අත්‌ථායාති සම්‌පදානවචන’’න්‌ති ආයාදෙසසහිතං සද්‌දරූපං වුත්‌තං, පුරිසසද්‌දාදිවසෙන පන තාදිසානි රූපානි න වුත්‌තානි තාදිසානං සද්‌දරූපානං යත්‌ථ කත්‌ථචි අප්‌පවත්‌තනතො. කච්‌චායනප්‌පකරණෙපි හි ‘‘ආය චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස තූ’’ති ලක්‌ඛණස්‌ස වුත්‌තියං ‘‘අත්‌ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්‌සාන’’න්‌ති වුත්‌තං. ‘‘පුරිසායා’’ති වා ‘‘සමණායා’’ති වා ‘‘බ්‍රාහ්‌මණායා’’ති වා න වුත්‌තන්‌ති.
එත්‌ථ සියා – නනු භො තස්‌සෙව වුත්‌තියං ‘‘චතුත්‌ථීති කිමත්‌ථං පුරිසස්‌ස මුඛං. එකවචනස්‌සාති කිමත්‌ථං පුරිසානං දදාති. වාති කිමත්‌ථං දාතා හොති සමණස්‌ස වා බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස වා’’ති වුත්‌තත්‌තා ‘‘පුරිසාය සමණාය බ්‍රාහ්‌මණායා’’තිආදීනි පදරූපානි නයතො දස්‌සිතානි, කෙවලං පන මුඛසද්‌දයොගතො බහුවචනභාවතො විකප්‌පනතො ච ‘‘පුරිසායා’’තිආදීනි න සිජ්‌ඣන්‌ති, මුඛසද්‌දයොගාදිවිරහිතෙ පන ඨානෙ අවස්‌සං සිජ්‌ඣන්‌තීති? එත්‌ථ වුච්‌චතෙ – ‘‘චතුත්‌ථීති කිමත්‌ථං පුරිසස්‌ස මුඛ’’න්‌ති වදන්‌තො ‘‘සචෙ ආයාදෙසො භවෙය්‍ය , චතුත්‌ථියා එව භවති, න ඡට්‌ඨියා’’ති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘මුඛ’’න්‌ති පදං දස්‌සෙසි, න ච තෙන ‘‘මුඛසද්‌දට්‌ඨානෙ දෙතීතිආදිකෙ සම්‌පදානවිසයභූතෙ ක්‍රියාපදෙ ඨිතෙ ආයාදෙසො හොතී’’ති දස්‌සෙති. ‘‘එකවචනස්‌සාති කිමත්‌ථං පුරිසානං දදාතී’’ති වදන්‌තොපි ‘‘එකවචනස්‌සෙව ආයාදෙසො හොති, න බහුවචනස්‌සා’’ති දස්‌සෙති. ‘‘දදාතී’’ති ඉදං පදං ‘‘පුරිසාන’’න්‌ති පදස්‌ස සම්‌පදානවචනත්‌තං ඤාපෙතුං අවොච, න ච ‘‘දෙතීතිආදිකෙ සම්‌පදානවිසයභූතෙ ක්‍රියාපදෙ සති චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසො හොතී’’ති ඉමමත්‌ථං විඤ්‌ඤාපෙති. ‘‘වාති කිමත්‌ථං දාතා හොති සමණස්‌ස වා බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස වා’’ති ච වදන්‌තොපි ‘‘සම්‌පදානෙයෙව විකප්‌පෙන ආයාදෙසො හොතී’’ති විඤ්‌ඤාපෙති, න දානාදික්‍රියං පටිච්‌ච ආයාදෙසවිධානං ඤාපෙති.
යදි පන දානාදික්‍රියං පටිච්‌ච ආයාදෙසවිධානං සියා, වුත්‌තිකාරකෙන ලක්‌ඛණස්‌ස වුත්‌තියං මූලොදාහරණෙයෙව ‘‘අත්‌ථාය හිතායා’’ති තදත්‌ථපයොගානි විය ‘‘පුරිසාය දීයතෙ’’තිආදි වත්‌තබ්‌බං සියා, න ච වුත්‌තං. කස්‌මාති චෙ? බුද්‌ධවචනෙ පොරාණට්‌ඨකථාසු ච තාදිසස්‌ස පයොගස්‌ස අභාවා. නිරුත්‌තිපිටකෙ හි පභින්‌නපටිසම්‌භිදො සො ආයස්‌මා මහාකච්‌චානො ‘‘පුරිසස්‌ස දීයතෙ’’ති ආයාදෙසරහිතානියෙව රූපානි දස්‌සෙති, ‘‘අත්‌ථායාති සම්‌පදානවචන’’න්‌ති භණන්‌තොපි ච ථෙරො දානාදික්‍රියාපෙක්‌ඛං අකත්‌වා චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසසහිතං රූපමෙව නිද්‌දිසි. තෙන සො පයොගො තදත්‌ථප්‌පයොගොති විඤ්‌ඤායති. ඉති ඉමෙහි කාරණෙහි ජානිතබ්‌බං ‘‘දානාදික්‍රියං පටිච්‌ච ආයාදෙසවිධානං න කත’’න්‌ති. යජ්‌ජෙවං ‘‘අත්‌ථාය හිතායා’’තිආදීනියෙව තදත්‌ථප්‌පයොගානි ‘‘ආය චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස තූ’’ති ලක්‌ඛණස්‌ස විසයා භවෙය්‍යුං, නාඤ්‌ඤානීති? තන්‌න, අඤ්‌ඤානිපි විසයායෙව තස්‌ස. කතමානි? ‘‘මූලාය පටිකස්‌සෙය්‍ය, අප්‌පො සග්‌ගාය ගච්‌ඡති, දකාය නෙති, විරමථායස්‌මන්‌තො මමවචනාය, ගණාය භත්‌තා’’තිආදීනි. ‘‘සග්‌ගස්‌ස ගමනෙන වා’’තිආදීනි පන වාධිකාරත්‌තා අවිසයාවාති.
නනු ච භො එවං සන්‌තෙ වුත්‌තිකාරකෙන මූලොදාහරණෙසු ‘‘අත්‌ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්‌සාන’’න්‌ති වත්‌වා ‘‘මූලාය පටිකස්‌සෙය්‍යා’’තිආදීනිපි වත්‌තබ්‌බානි, කිමුදාහරණෙ පන ‘‘වාති කිමත්‌ථං සග්‌ගස්‌ස ගමනෙන වා’’ති වත්‌තබ්‌බන්‌ති? සච්‌චං, අවචනෙ කාරණමත්‌ථි, තං සුණාථ – ‘‘මූලාය පටිකස්‌සෙය්‍ය, අප්‌පො සග්‌ගාය ගච්‌ඡතී’’ති එත්‌ථ හි ‘‘මූලාය, සග්‌ගායා’’ති පදානි සුද්‌ධසම්‌පදානවචනානි න හොන්‌ති ගත්‍යත්‌ථකම්‌මනි වත්‌තනතො, තස්‌මා මූලොදාහරණෙසු න වුත්‌තානි. තථා ‘‘දකාය නෙතී’’ති එත්‌ථ ‘‘දකායා’’ති පදං නයනත්‌ථකම්‌මනි වත්‌තනතො සුද්‌ධසම්‌පදානවචනං න හොතීති න වුත්‌තං. ‘‘විරමථායස්‌මන්‌තො මම වචනායා’’ති එත්‌ථ පන ‘‘වචනායා’’ති පදං නිස්‌සක්‌කවචනත්‌ථෙ වත්‌තනතො, ‘‘ගණාය භත්‌තා’’ති එත්‌ථ ‘‘ගණායා’’ති පදං සාමිවචනත්‌ථෙ වත්‌තනතො, ‘‘අසක්‌කතා චස්‌ම ධනඤ්‌චයායා’’ති එත්‌ථ ‘‘ධනඤ්‌චයායා’’ති පදං කත්‌තුවසෙන සාමිඅත්‌ථෙ වත්‌තනතො සුද්‌ධසම්‌පදානවචනං න හොතීති න වුත්‌තං. කිමුදාහරණෙපි ‘‘සග්‌ගස්‌සා’’ති පදං ගමනසද්‌දසන්‌නිධානතො ගත්‍යත්‌ථකම්‌මනි වත්‌තනතො සුද්‌ධසම්‌පදානවචනං න හොතීති ‘‘වාති කිමත්‌ථං සග්‌ගස්‌ස ගමනෙන වා’’ති න වුත්‌තං. එවඤ්‌හෙත්‌ථ වුත්‌තනයෙන බුද්‌ධවචනං පොරාණට්‌ඨකථානයඤ්‌ච පත්‌වා චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි ගත්‍යත්‌ථකම්‌මාදීසු චතූසුයෙව ඨානෙසු දිස්‌සන්‌ති, න පන දානරොචනාදිභෙදෙ යත්‌ථ කත්‌ථචි සම්‌පදානවිසයෙති දට්‌ඨබ්‌බං.
නනු ච භො ‘‘චන්‌දනසාරං ජෙට්‌ඨිකාය අදාසි සුවණ්‌ණමාලං කනිට්‌ඨායා’’ති දානප්‌පයොගෙ චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසසහිතරූපදස්‌සනතො ‘‘රාජකඤ්‌ඤාය දීයතෙ, රාජකඤ්‌ඤාය රුච්‌චති අලඞ්‌කාරො, රාජකඤ්‌ඤාය ඡත්‌තං ධාරෙති, රාජකඤ්‌ඤාය නමො කරොහි, රාජකඤ්‌ඤාය සොත්‌ථි භවතු, රාජකඤ්‌ඤාය සිලාඝතෙ’’තිආදීහිපි පයොගෙහි භවිතබ්‌බං, අථ කස්‌මා ‘‘බුද්‌ධවචනං පොරාණට්‌ඨකථානයඤ්‌ච පත්‌වා චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි ගත්‍යත්‌ථකම්‌මාදීසු චතූසුයෙව ඨානෙසු දිස්‌සන්‌ති, න පන දානරොචනාදිභෙදෙ යත්‌ථ කත්‌ථචි සම්‌පදානවිසයෙ’’ති වදථාති? උප්‌පථමවතිණ්‌ණො භවං, න හි භවං අම්‌හාකං වචනත්‌ථං ජානාති. අයඤ්‌හෙත්‌ථ අම්‌හාකං වචනත්‌ථො – සබ්‌බානිපි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගානි එකවචනවසෙන තතියාචතුත්‌ථීපඤ්‌චමීඡට්‌ඨීසත්‌තමීඨානෙසු සමසමානි හොන්‌ති, අප්‌පානි අසමානි, තස්‌මා තානි ඨපෙත්‌වා පුල්‌ලිඞ්‌ගනපුංසකලිඞ්‌ගෙසු පුරිසාදි චිත්‌තාදිසද්‌දානං අකාරන්‌තපකතිභාවෙ ඨිතානං චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි බුද්‌ධවචනාදීසු දානරොචනාදිභෙදෙ යත්‌ථ කත්‌ථචි සම්‌පදානවිසයෙ න දිස්‌සන්‌ති. තෙනෙව හි ‘‘මූලාය, සග්‌ගාය, දකාය, වචනාය, ගණායා’’තිආදීනි ගත්‍යත්‌ථකම්‌මාදීසු තීසු ‘‘අභිඤ්‌ඤාය, සම්‌බොධාය, නිබ්‌බානායා’’ති එවමාදීනි පන අනෙකසතානි තිලිඞ්‌ගපදානි තදත්‌ථෙයෙවාති ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු දිස්‌සන්‌ති. ‘‘දෙති, රොචති, ධාරෙතී’’තිආදීසු පන සුද්‌ධසම්‌පදානවිසයෙසු න දිස්‌සන්‌ති. භවන්‌ති චත්‍ර –
චතුත්‌ථෙකවචනස්‌ස, ආයාදෙසෙන සංයුතං;
රූපං අනිත්‌ථිලිඞ්‌ගානං, ඨානෙසු චතුසුට්‌ඨිතං.
ගත්‍යත්‌ථකම්‌මනි චෙව, නයනත්‌ථස්‌ස කම්‌මනි;
විභත්‌තියා විපල්‌ලාසෙ, තදත්‌ථෙ චාති නිද්‌දිසෙ.
‘‘මූලාය පටිකස්‌සෙය්‍ය, අප්‌පො සග්‌ගාය ගච්‌ඡති’’;
එවං ගත්‍යත්‌ථකම්‌මස්‌මිං, දිට්‌ඨමම්‌හෙහි සාසනෙ.
‘‘වචනායා’’ති නිස්‌සක්‌කෙ, විරමණප්‌පයොගතො.
‘‘ගණාය’’ඉති සාමිස්‌මිං, ‘‘භත්‌තා’’ති සද්‌දයොගතො;
‘‘ධනඤ්‌චයායා’’ති පදං, කත්‌තුත්‌ථෙ සාමිසූචකං.
‘‘අසක්‌කතා’’ති සද්‌දස්‌ස, යොගතොති විනිද්‌දිසෙ;
අඤ්‌ඤො චාපි විපල්‌ලාසො, මග්‌ගිතබ්‌බො විභාවිනා.
‘‘අභිඤ්‌ඤාය සම්‌බොධාය, නිබ්‌බානායා’’තිමානි තු;
ලිඞ්‌ගත්‌තයවසෙනෙව, තදත්‌ථස්‌මිං විනිද්‌දිසෙ.
එවං පාඨානුලොමෙන, කථිතො ආයසම්‌භවො;
ඉදන්‌තු සුඛුමං ඨානං, චින්‌තෙතබ්‌බං පුනප්‌පුනං.
ඔකාරන්‌තවසෙනෙව, නානානයසුමණ්‌ඩිතා;
පදමාලා මහෙසිස්‌ස, සාසනත්‌ථං පකාසිතා.
ඉමමතිමධුරඤ්‌චෙ චිත්‌තිකත්‌වා සුණෙය්‍යුං,
විවිධනයවිචිත්‌තං සාධවො සද්‌දනීතිං;
ජිනවරවචනෙතෙ සද්‌දතො ජාතකඞ්‌ඛං,
කුමුදමිව’සිනා වෙ සුට්‌ඨු ඡින්‌දෙය්‍යුමෙත්‌ථ.
ඉති නවඞ්‌ගෙ සාට්‌ඨකථෙ පිටකත්‌තයෙ බ්‍යප්‌පථගතීසු විඤ්‌ඤූනං
කොසල්‌ලත්‌ථාය කතෙ සද්‌දනීතිප්‌පකරණෙ
සවිනිච්‌ඡයො ඔකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගානං පකතිරූපස්‌ස
නාමිකපදමාලාවිභාගො නාම
පඤ්‌චමො පරිච්‌ඡෙදො.
අකාරන්‌තොකාරන්‌තතාපකතිකඔකාරන්‌තපුල්‌ලිඞ්‌ගං නිට්‌ඨිතං.
No comments:
Post a Comment